Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Ədəbİyyat:

1. 
   Abdulbaki Gölpınarlı. Mevlana Muzesi Yazmalar kataloqu. Ankara (1967).
   
2. 
   Bursalı Tahir. Osmanlı Müəllifləri. İstanbul h.1333.
   
3. 
   Məhəmməd Baqir Muxtari, Hacı İmamverdi Həmidov. “Di­van”. Bakı 2001.
   
4. 
   AMEA Əlyazmalar institutu: A-1.
   
5. 
   Kamandar Şərifli. Alim, pedaqoq və kitabşünas. Bakı 2007.
   

Tahirə Əlİyeva

(Əlyazmalar İnstitutu)
Səfəvİlər dövrü Azərbaycan ədəbİyyatının Əlyazmalar İnstİtutunda tədqİqİnə daİr
İki əsr yarıma qədər davam edən Səfəvilər dövrü (1501-1524) Azər­bay­canda mədəniyyətin, incəsənətin, elmin, xüsusilə də anadilli ədə­biy­yatın çiçəklənməsi ilə əlamətdar olmuşdur. Sam Mirzənin “Töhfeyi-Sami”, İbrahim Mirzənin “Fərhəngi-İbrahimi”, Əhdi Bağdadinin “Gül­şə­nüş-şüəra”, Sadiq bəy Əfşarın “Məcməül-xəvas”, Məhəmməd Tahir Nəs­rabadinin “Təzkireyi-Nəsrabadi” təzkirələrində həmin dövrün Azər­bay­can şairləri haqqında maraqlı məlumatlar vardır.I Şah İsmayılın (1501-1524) sarayında şüruri , Şahi , Matəmi, Tüfeyli, Kişvəri kimi şair­lərin fəaliyyət göstərdiyi, buradakı ədəbi məclislərin “Məliküş-şüə­ra” Həbibi tərəfindən idarə edildiyi tədqiqatçılar tərəfindən göstəril­miş­dir.

Əlyazmalar İnstitutunun mərhum əməkdaşı, filologiya elmləri dok­toru Əzizağa Məmmədov elmi fəaliyyətini əsasən Şah İsmayıl Xətainin ədəbi irsinin tədqiqinə həsr etmiş,1949-cu ildə “Şah İsmayıl Xətainin yaradıcılığı” adlı namizədlik, 1970-çi ildə isə “Şah İsmayıl Xətai əsər­lə­rinin tekstoloji tədqiqi və elmi-tənqidi mətni” adlı doktorluq disserta­si­yası yazaraq müdafiə etmişdir. Ə. Məmmədovun dünyanın müxtəlif kitabxanalarında saxlanan nüsxələr əsasında tərtib etdiyi, 56 çap vərəği həcmində Xətai divanın elmi-tənqidi mətni şairin əsərlərinin nəşrində ən mötəbər mənbə hesab olunur. Mətn bütövlükdə 1966 və 1973-cü illərdə iki cilddə çapdan çıxmışdır. Alim həmin tənqidi mətn əsasında 1975-1976-cı illərdə Azərnəşrdə Xətai əsərlərinin ikicildliyini nəşr et­dir­mişdir. 1988-ci ildə “Yazıçı” nəşriyyatında Ə.Məmmədovun bö­yük sər­kərdə və şairə həsr etdiyi “Şah İsmayıl Xətai” monoqrafiyası işıq üzü görmüşdür.

Ə.Məmmədovun əməyi sayəsində Şah İsmayılın müasiri və onun sarayında məliküş-şüəra rütbəsini daşımış görkəmli Azərbaycan şairi Həbibinin əsərləri ilk dəfə çap edilmişdir. 1980-ci ildə işıq üzü görən hə­min kitaba Həbibinin o vaxtadək bəlli olan 42 şeirinə daha 5şeir əlavə edilmişdir. Alim bu yeni şeirləri əlyazma şeir topluları-cüng­lər­dən, Salman Mümtazın və Əliabbas Müznibin şəxsi arxivindən götür­müş­dür.

XV-XVI əsərlərin görkəmli şairi Kişvəri ömrünün son, ən kamil il­lərini Şah İsmayıl Xətainin sarayında keçirmişdir. Akademik Həmid Araslı 1946-cı ildə Kişvərinin AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan divanı (M-27) haqqında ilk dəfə məlumat vermişdir. 1976-cı ildə pro­fes­sor Cahangir Qəhrəmanov “Əlyazmalar xəzinəsində” məcmuəsinin IV cildində Kişvəri divanının Bakı nüsxəsinin elmi təsvirini vermişdir. 77 vərəqdən ibarət olan bu yarımçıq və nöqsanlı əlyazma divanında Kişvərinin 253 qəzəli, 9 müxəmməs və 26 rübaisi olduğunu bildirən alim divanın imla və qrafik-orfaqrafik xüsusiyyətlərinə dair ətraflı mə­lu­mat vermişdir. Kişvəri divanı ilk dəfə 1984-cü ildə Cahangir Qəhrə­ma­novun tərtibatı və ön sözü ilə çap edilibdir. Ön sözdə Kişvəri diva­nının Bakı nüsxəsindən başqa aşkar edilən iki əlyazma nüsxəsi barədə də məlumat verilir. Onlardan biri Səmərqənd Elmi-Tədqiqat İnstitu­tu­nun kitabxanasında, digəri isə Daşkənddə-Əbu Reyhan Biruni adına Şərq­şünaslıq İnstitutunda saxlanır. Səmərqənd nüsxəsinin Bakı nüsxə­sin­dən köçürüldüyü məlum olmuşdur.

Almaniyada yaşayan həmvətənimiz, Əlyazmalar İnstitutunun ştat­dan­kənar əməkdaşı Məmmədəli Hüseyni Tehranın Məclise-Şuraye-İs­lamiye-İran kitabxanasından Kişvəri divanının avtoqraf nüsxəsini aşkar edərək, 2010-cu ildə “Nurlan” nəşriyyatında çap etdirmişdir. Fars və Azər­baycan dillərində yazılan dıvanın vərəqlərinin çox hissəsi tökül­müş, əsərdən yalnız 91,5 vərəq (183 səhifə) qalmışdır. Bunun da 26,5 və­rəqi (53 səhifə) şairin ana dilində yazdığı qəzəlləri və bir neçə müəm­manı əhatə edir. Əlyazmanın Bakı, Daşkənd və Səmərqənd nüsxələri ilə müqayisədə Tehran nüsxəsinin ən önəmli və diqqətəlayiq məziyyəti on­dan ibarətdir ki, bu divan şairin öz əli ilə yazılmışdır. Kitabın ön sözünü M.Hüseyni yazmış, mətni müasir əlifbaya transfoneliterasiya edən və redaktor isə filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimov olmuşdur. Qeyd etmək istərdik ki, P. Kərimov son zamanlarda Kişvərinin anadilli divanın daha iri həcmli nüsxəsini Bursanın Əlyazmalar və əski çap əsər­ləri kitabxanasından (№46) aşkar etmiş, “Elm” qəzetinin 20 noyabr 2012-çi il tarixli nömrəsində bu barədə məlumat vermişdir. Məqalədə deyilir ki, yeni nüsxə şairin həyat və yaradıcılığı haqqında daha çox söz deməyə imkan verir. Müəllif məqaləsinə bu divandan götürdüyü, Kiş­və­rinin Xətainin mədhinə həsr etdiyi 40 beytlik tərkibbəndini əlavə etmişdir. Şeirdə bir sıra ölkələri, “Şərqi və Qərbi” fəth etmiş “Xurşidi-mülk Şah İsmaili-Heydəri”, onun ədaləti mədh edilir. Burada Xətai “Meh­diyi-zəmanə” adlandırılır.

Əlyazmalar İntitutunun əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Ək­rəm Bağırov 1616-cı ildə vəfat etmiş Rəhməti Təbrizi divanının filo­loji tədqiqinə həsr etdiyi monoqrafiya yazmışdır. Kitab 2006-ci ildə çap­dan çıxıb. Bundan başqa, onun “Rəhməti Təbrizi və onun divanı” ad­lı 2006-cı ildə Nurlan nəşriyyatında nəşr edilmiş kitabında Rəhməti Təb­rizi divanındakı farsca şeirlər tərcümə edilib, Azərbaycan dilindəki şeirlərin isə transfoneliterasiyası verilib.

Filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimovun elmi yaradıcılığının əsas hissəsi Səfəvilər dövrü anadilli Azərbaycan ədəbiyyatının tədqi­qi­nə və nəşrinə həsr edilibdir. Onun M. Hüseyni ilə birlikdə tərtib edib, ön sözlə çap etdirdiyi “XVİİ əsr Azərbaycan lirikası” antologiyasında hə­min dövrün Sadiq bəy Əfşar, Müsahib Gəncəvi, Məczub, Vəhid Qəz­vini, Tərzi Əfşar, Mövci Əhəri, Mirzə Saleh Təbrizi, Məlik bəy Avcı, Vaiz Qəzvini, Mürtəzaqulu Sultan Şamlu, Təsir Təbrizi kimi şairlərinin anadilli şeirləri ilk dəfə olaraq təqdim edilmişdir. P.Kərimov Səfəvilər dövründə yaşamış şairlərimizdən Qövsi Təbrizi (Bakı, Nurlan,2005), Mürtəzaqulu xan Şamlu Zəfər (Bakı,Nurlan,2006), Vəhid Qəzvini (Bakı, Nurlan,2009), Sadiq bəy Əfşar (Bakı,Elm və təhsil, 2010), Təsir Təbrizi (Bakı, Nurlan,2011) və Yusif bəy Ustaclunun (Bakı,Elm və təhsil, 2012) türk divanlarını ilk dəfə olaraq geniş ön sözlə tam həcmdə çap etdirmişdir. Bundan başqa, onun tərtibatı ilə Sadiq bəy Əfşarın cı­ğa­tay türkçəsində yazdığı məktubları ön sözlə 2012-ci ildə “Elm və təhsil” nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür. Qeyd etmək istərdik ki, klassik­lərimizin bu divanları onların əsərlərinin dünyanın müxtəlif ki­tab­xanalarında, AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxla­nan əlyazma nüsxələri əsasında çap edilmişdir. P.Kərimov Qövsi Təb­rizi divanının elmi-tənqidi mətnini 918-beytlik Bakı,4200 beytlik Tif­lis, 3382 beytlik London və 2767 beytlik İstanbul nüsxəsi əsasında tərtib edərək 2006-cı ildə “Nurlan” nəşriyyatında çap etdirib. Sonradan o, əsə­rin Məşhədin Astane-Qüdse-Rəzəvi kitabxanasında saxlanan 3910, Təb­riz Milli Kitabxanasında saxlanan 4700 beytdən ibarət nüsxələrini əldə etmiş, bunlardan da istifadə etməklə Qövsinin divanını müasir əlif­ba ilə nəşr etdirmişdir (Bakı, Nurlan,2005; Bakı, Elm və Təhsil, 2012).

Səfəvi hökmdarı I Şah İsmayıl (1501-1524) və Şah Təhmasibin (1524-1576) dövründə yaşayıb-yaratmış, bir müddət şahzadə Sam Mirzə (1517-1576) ilə dostluq münasibətlərində olmuş, Təhmasibin əmri ilə 1571-1573-cü illərdə baş vermiş Təbriz üsyanının yatırıl­masın­da iştirak etmiş, qısa müddətə Təbriz valisi olmuş Yusif bəy Ustaclunun anadilli divanı barədə son dövrlərə qədər məlumat yox idi. P.Kərimov Y.Ustaclunun anadilli divanının Londonun Britaniya Muzeyində saxla­nan, 755 beyt və 1 misra həcmində, 94 qəzəl, 2məsnəvi, 2 təxmis, 3 rü­bai, 1 beyt və 1 misradan ibarət nüsxəsini müasir əlifbaya transfoneli­te­ra­siya edərək 2012-ci ildə “Elm və təhsil” nəşriyyatında geniş ön sözlə çap etdirib. Kitaba divanın fotofaksimilesi də əlavə edilmişdir.

P.Kərimovun Səfəvilər dövrü ədəbiyyatımızın araşdırmasına həsr etdiyi iri həcmli monoqrafiya “XVII əsr anadilli Azərbaycan lirikası” adlanır. Müəllif burada indiyədək tədqiqata cəlb edilməmiş mənbələrin köməyi ilə XVII əsr anadilli poeziyamızın inkişaf özünəməxsusluqları barədə bir sıra diqqətəlayiq elmi fikirlər irəli sürmüşdür. Kitabın “Azər­baycan ədəbiyyatında XVII əsr anadilli lirikasının yeri, coğrafiyası, təd­qiqi və nəşri tarixi” adlı birinci fəslində müəllif dövrünün ictimai-siyasi vəzəyyətini, Azərbaycan türkcəsinin sarayda və ədəbiyyatda mövqe­yi­ni, XVII əsr anadilli Azərbaycan lirikasının coxrafiyasını, tədqiq və nə nəşr tarixini nəzərdən keçirmişdir. XVII əsr anadilli Azərbaycan lirika­sının mövzu dairəsi” adlı ikinci fəsildə dövrün lirikasının səciyyəvi xü­susiyyətləri, dünyəvi və təsəvvüfi eşq, didaktika, təbiət mövzusu, liri­kada ictimai, vətənpərvərlik mötivləri, ideoloji mübarizənin, tarixi ha­disələrin əksi, söz sənəti haqqında fikirlər, Qızılbaş poeziyasının XVII əsrdə davamçıları və s. araşdırılır. “XVII əsr anadilli Azərbaycan li­rikasında ənənə və yenilikçilik” adlı üçüncü fəsildə dövrün ədəbiy­ya­tında ənənə və yenilikçiliyə münasibət, şifahi xalq ədəbiyyatının təsiri ilə yaranan anadiilli lirik poeziya, şeirdə Nəvai, Füzuli ənənələri, Azər­baycan lirikası ilə Türkiyə poeziyası arasında əlaqələr və oxşar cəhətlər, dövrün poeziyasında “hind üslubu” tədqiq edilir. Dördüncü fəsildə XVII əsr anadilli Azərbaycan lirikasının janr və forma xüsusiyyətləri, bədii ifadə vasitələri, qafiyə və vəzn məsələləri, dil və üslub xüsusiy­yət­ləri, bədii metodu mətndən keçirilir. Monoqrafiyasında tədqiqatçı xü­susi olaraq vurğulayır ki, XVII əsr Azərbaycan lirikası ədəbiyyat ta­riximizdə yeni bir mərhələnin başlanğıcı kimi önəmli yer tutur. Dövrün anadilli poeziyası bəzi araşdırıcıların qeyd etdikləri kimi, Füzuli sehrinə düşərək durğunluq keçirməmiş, humanizm, xalq həyatına, və dilinə ya­xınlaşma, şifahi xalq ədəbiyyatından bəhrələnmə, həyat gerçəkliyinin daha təfərrüatlı təsviri, realizm meyllərinin artması yolu ilə getmişdir. Əsrin əsas şairləri Füzulinin gücli təsiri altında olsalar da, onların ya­radıcılığında yaşadıqları dövrün tələblərinə cavab vermək, şeirin mövzu dairəsini genişləndirmək, yeni ifadə formalarını tapmaq istəyinin çox güclü olduğu görünür. Şifahi xalq ədəbiyyatı təsirinin güclənməkdə da­vam etməsi, Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq, Əzizi kimi aşıqlarla bərabər Əmani, Zəfər kimi klassik üslubda yazan şairlərin folklor janrlarında əsər­lər yazması, danışıq dilinə meylin artması dövrün türkdilli Azər­bay­can lirikasının ən səciyyəvi cəhətlərindəndir.

P.Kərimov 2012-ci ildə “Nurlan” nəşriyyatında “XVII anadilli Azər­baycan poeziyası” adlı icmal və portret-oçerklərdən ibarət kitab nəşr etdirmişdir. Buraya XVII əsrin Sadiq bəy Əfşar , Mürtəzaqulu xan Şamlu Zəfər, Vəhid Qəzvini, Tərzi Əfşar,Vali, Məczub Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Təsir Təbrizi, Şükri kimi şairlərinin həyat və yaradıcılığına dair portret-oçerklər daxil edilibdir.