Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

QURANDA:

المر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ وَالَّذِيَ أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ الْحَقُّ وَلَـكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يُؤْمِنُونَ

"Əlif, Lam, Mim, Ra! Bunlar Kitabın (Quranın) ayələridir. Rəb­bin­dən sənə nazil olan (Quran) haqdır, lakin insanların (Məkkə müşrikləri) ək­sə­riyyəti (ona) inanmaz".

QURANDA:

لَوْ أَنزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَّرَأَيْتَهُ خَاشِعاً مُّتَصَدِّعاً مِّنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ

"(Ya Peyğəmbər!) Əgər Biz bu Quranı bir dağa nazil etsəy­dik, sən onun Allahın qorxusundan (kiçildiyini) parça-parça oldu­ğunu görərdin. (Halbuki ağıl və ruh sahibi olan insan Onun öyüd-nəsihətlərindən ibrət almır). Biz bu məsəlləri insanlar üçün çəkirik ki, bəlkə düşünələr”.

Orta əsrlərdə şair və ədiblərin öz yaradıcılığında Qurandan fayda­lan­ması müxtəlif və rəngarəng olmuşdur. Sənətkarların yara­dıcılığında Quran ayələri həm islamın müqəddəs kitabı, həm möhtəşəm sənət abi­dəsi, həm əxlaqi-mənəvi qaynaq, həm də yığ­cam ibrətamiz ifadələr şək­lində işlənmiş və bir çox hallarda şair­lər öz sözünün etibarını artırmaq üçün Quran ayələrinə istinad etmişlər. Qurandan istifadə sadəcə şair və ədi­bin Tanrı kəlamına olan rəğbətini bəyan etməklə kifayətlənməmiş, həm də sənətkarın ifadə etdiyi düşüncələrin daha təsirli və məzmunlu olmasına xid­mət etmişdir. Quranın mətni bir neçə baxımdan sənətkar­la­rın diqqətini cəlb etmişdir:

1. Müsəlmanların etiqad kitabı.

2. Əxlaqi təlim və hikmət mənbəyi.

3. Tarix, mədəniyyət və mənəvi dəyərlər toplusu.

4. Zəngin bəlağət qaynağı və əzəmətli söz abidəsi (4.s.39).

Onu da əlavə edək ki, Ərəb-müsəlman dünyasında təkcə bəlağət de­yil, kitab mədəniyyəti, dil, ədəbiyyat, lüğətçilik, poetikanın ya­ranma və inkişafı da Quranı öyrənmək və öyrətmək zərurəti ilə bağlı olmuşdur.

Maraqlı haldır ki, Quran təkcə klassik yazılı ədəbi prosesə deyil, folklor mədəniyyətinə və aşıq poeziyasına da güclü təsir göstərmişdir. Bu baxımdam klassik aşıq yaradıcılığı və müxtəlif sənətkarlar tərəfin­dən söylənilən xalq dastanları xüsusilə seçilir. Bu istiqamətdə aparılan il­kin müşahidələr Quran motivlərinin sözügedən ədəbi növə necə dərindən nüfuz etdiyini sübut edir.

Quran motivlərinin klassik aşıq ədəbiyyatına təsiri və nüfuzunun ən bariz nümunələri Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Molla Cu­ma və Aşıq Ələsgər kimi sənətkarların yaradıcılığında müşahidə edi­lir. Onlar üzərində ayrı-ayrılıqda təhlil aparmaq lazım gəlir. Bu məqalədə isə bir sıra xalq dastanlarından seçilmiş nümunələr əsasında həmin möv­zu­nun mühüm cəhətlərinə toxunulur.

Öncə “Dilsuz və Xəzəngül” dastanından bir bəndə diqqət yetirək:

Əfsus ki, oldu qəfildən,

Siyah ruyum, qara baxtım!

Düşdüm tükənməz bəlaya,

Yanır cismim nara, baxtım! (5.s.18)

Son beytin axırıncı misrasında (Yanır cismim nara, baxtım!) işlət­di­yi “od” kəlməsi ilə Qurani-Kərimin əsas mövzularından olan – cəhən­nəm oduna işarə edilmişdir. Cəhənnəm odunun yerinə görə müxtəlif ayə­lərdə işlədilməsi ayıqkən yatmış insanları oyatmaq və onları haqq yo­luna çağırmaq məqsədi daşıyır və Qurani-Kərimin aşağıdakı ayələ­rində öz əksini tapır:

Bəqərə: 10, 17, 24, 124, 168, 176, 22, Ali-İmran: 10, 24, 103, 131, 151, 185, 192, Nisa: 14, 30, 56, Maidə: 37, 72, Ənam: 128, Əraf: 38, Hud: 17, 18, 98, İbrahim: 30, Həcc: 19, Qəsəs: 41, Ənkəbut: 25, Kəhf: 53, Nəml: 90.

Bunlardan bəzi ayələri nəzərdən keçirək: