Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Yeganə Rəhnulla

(Əlyazmalar İnstitutu)

“Raudət əl-bəhİyyə fİ şərh əl-ləmat

əd-dəməşqİyyə” əsərİnİn əlyazma nüsxələrİ
İslam aləmində fiqh bəhsinə aid yazılmış ən məşhur əsərlərdən biri Zeynəddin bin əl-Həsən bin Əli əl-Amilininروضة البهية فى شرح اللمعة الدمشقية”” “Raudət əl-bəhiyyə fi şərh əl-ləmat əd-dəməşqiyyə” əsəridir. Bu şərh Cə­ma­ləddin əbu Abdulla bin Məkki bin Əhməd əl-Amili əl-Cəzzini əş-Şeyx əl-Əvvəl əl-Uləma əs-Səninin (ö.h.784/m.1382) “Əl-ləmat əd-dəməş­qiy­yə” əsərinə yazılmışdır. Bu əsərlər Orta əsrlərdə Azərbaycan məscid və mədrəsələrində tədris vəsaiti kimi istifadə olunmuşdur. Əsər şiə məz­həbinə aid müxtəlif şəri məsələləri əhatə edir. 51 kitabdan ibarət olan bu şərh iki cilddən ibarətdir. Birinci cildə 27 kitab daxildir. Onlar­dan “Kitabu təharət”, “Kitabu salat”, “Kitabu zəkat”, “Kitabu xums”, “Ki­ta­bu hacc”,“Kitabu nəzr”, “Kitabu mutacir” və s. qeyd etmək olar. İkinci cild isə 24 kitabı əhatə edir. Onlardan “Kitabu icarə”, “ Kitabu və­kalə”, “ Kitabu nikah”, “ Kitabu talaq” və s. göstərmək olar. Əsərin mü­əl­lifinə gəlincə, o, tanınmış İslam alimlərindən biridir. Zeynəddin Amili h.1078 (m.1667-68)-ci ildə həcc ziyarətindən qayıdan zaman Yə­məndəkən yolda vəfat etmişdir. O, “ Tarixi farsi”, “ Divan əş-şeir”, “ Mu­təvasitu-l-futuh beynə-l-mutun va-ş-şuruh fi ilmi-l-heyə”, Əl-Mə­nasiku-l-mərviyyə fi şarhi-l-isnə işriyyə əl-həciyyə”, “Risalə ət-təqiy­yə” və s. əsərlərin müəllifidir. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyaz­malar İnstitutunda Zeynəddin Amilinin “Raudət əl-bəhiyyə fi şərh əl-lə­mat əd-dəməşqiyyə” əsərinin əlyazma nüsxələri qorunub saxlanılır. Əlyazmalar institutunda 2 hissədən ibarət olan bu əsər həm bütöv şəkil­də bir cilddə, həm də ayrı-ayrı cildlənmiş şəkildə mühafizə olunur.

S-224/6177 şifrəsi altında qorunub saxlanılan bu əlyazma hər iki his­sə­ni əhatə edir. Şərh Avropa istehsalı olan sarımtıl rəngli, yarı ahər­lən­miş və filiqranli vərəqə qara mürəkkəblə nəsx xətti ilə köçürülüb. Əsərdə bəzi söz və ifadələr qırmızı mürəkkəblə yazılb. Həmçinin bəzi söz və ifadələrin üzərindən qırmızı və qara mürəkkəblə xətt çəkilib. Ha­şiyələrdə və sətirlərin arasında qeydlər var. Şərq üsulu ilə səhifələnən bu əlyazmanın cildi kartona keçirilmiş açıq qəhvəyi rəngli dəridir. Şərh katib əl-Əbdul Qasir tərəfindən h.1268/m.1852-ci ildə köçürülüb. Həc­mi 324 vərəq, ölçüsü isə 35x29 sm-dir.

S-732/9685 şifrəsi altında qorunub saxlanılan əsər Avropa isteh­sa­lı olan sarımtıl rəngli, nazik, yarı ahərlənmiş və filiqranlı vərəqə qara mü­rəkkəblə nəsx xətti ilə köçürülüb. Mətndə bəzi söz və ifadələr qır­mızı mürəkkəblə yazılıb. Haşiyələrdə müxtəlif istiqamətlərə yazılmış qeyd və izahlar var. Binonimlər və orta əsr mətnşünaslığında tətbiq olu­nan şərti işarələr qırmızı və qara mürəkkəblə verilib. Əsərin sonunda ko­lofonun içində müəllifin adı (Zeynəddin Amili) və əsərin yazılma tarixi (h.957/m.1550) qeyd olunub. Cildi kartona keçirilmiş açıq qəh­və­yi rəngli dəridir. Üzəri bir böyük və iki balaca basma medalyonla bə­zədilmişdir. Əlyazmanın həcmi 312 vərəq, ölçüsü isə 26x16 sm-dir.

D-413/10390 şifrəsi altında qorunub saxlanılan bu əsər Avropa is­tehsalı olan həm göyümtül və həm də sarımtıl rəngli, yarı ahərlənmiş, fi­liq­ranlı vərəqə qara mürəkkəblə nəstəliq xətti ilə köçürülüb. Sətirlərin arasında və haşiyələrdə qara mürəkkəblə yazılmış qeyd və izahlar var. Bəzi söz və ifadələrin üzərindən qara mürəkkəblə xətt çəkilib. Əsərin əvvəlində kitabın fehristi verilmişdir. Burada əsərə daxil olan 51 kitabın adı qara mürəkkəblə yazılıb. Əlyazmanın arasında Həzrət Abbasa yö­nəl­dilmiş ərizə var. Şərq üsulu ilə səhifələnən əlyazmanın cildi kartona keçirilmiş tünd qəhvəyi rəngli dəridir. Həcmi 204 vərəq, ölçüsü isə 32,5x20,5 sm-dir.

Göstərilənlərdən başqa M-370/30763, S-423/21145 və D-618/10595 şifrələrində də əsərin digər nüsxələri qorunub saxlanı­lır. Əlyazmalar İns­titutunda “Raudət əl-bəhiyyə fi şərh əl-ləmat əd-dəməşqiyyə” əsəri­nin birinci cildinin əlyazma nüsxələri tam hissəyə və ikinci cildə nisbə­tən daha çoxdur. D-96/3737 şifrəsi altında qorunub saxlanılan əsərin birinci hissəsi Avropa istehsalı olan sarımtıl rəngli, yarı ahərlənmiş və filiqranlı vərəqə qara mürəkkəblə nəsx xətti ilə köçürülüb. Bəzi söz və ifadələr qırmızı mürəkkəblə yazılıb. Həmçinin bəzi sözlərin üzərindən qır­mızı mürəkkəblə xətt çəkilib. Mətnin haşiyələrində və sətirlərin ara­sında müxtəlif istiqamətlərə qara və qırmızı mürəkkəblə yazılmış qeyd və izahlar var. Şərq üsulu ilə səhifələnən əsər kolofonla bitir. Əlyaz­ma­nın cildi kartona keçirilmiş tünd qəhvəyi rəngli dəridir. Üzərinə xətlərlə bəzək vurulub. Əsərin katibi Həsən bin Məhəmməd, həcmi 304 vərəq və ölçüsü 32x20,5 sm-dir.

D - 149/11466 şifrəsi altında saxlanılan əsər Avropa istehsalı olan sarımtıl rəngli, nazik vərəqə qara mürəkkəblə şagird nəsxi ilə köçürü­lüb. Bəzi sözlər o cümlədən, əsərin adı və başlıqlar qırmızı mürəkkəblə yazılıb. Həmçinin bəzi söz və ifadələrin üzərindən qırmızı mürəkkəblə xətt çəkilib. Mətnin haşiyələrində həm müxtəlif istiqamətlərə yazılmış qeyd və izahlar, həm də qırmızı mürəkkəblə yazılmış binonimlər var. Əl­yazmanın son səhifəsində kitabın fehristi verilmiş və burada 27 kita­bın adı yazılmışdır. Abidə Şərq üsulu ilə səhifələnib və əsərin sonu ko­lo­fonla bitir. Bu kitab vaxtı ilə məşhur Azərbaycan alimi və katibi Əb­dül­qəni Nuxəvi Xalisəqarizadənin kitabxanasına məxsus olmuşdur. Cil­di basma xətlərlə işlənmiş kartona keçirilmiş tünd qəhvəyi rəngli dəri­dir. Əsər h.1230/m.1814-cü ildə İsmayıl bin Mirzə Baba Təbrizi tərə­fin­dən köçürülmüşdür. Əlyazmanın həcmi 166 vərəq və ölçüsü 33,5x21 sm-dir.

D-713/10690 şifrəli əlyazmada bu əsər Avropa istehsalı olan sarım­tıl rəngli, filiqranlı və yarı ahərlənmiş vərəqə qara mürəkkəblə nəstəliq elementli nəsx xətti ilə köçürülüb. Vərəqlərdə D, R, A, C hərfləri qeyd olunub. Şərhdə bəzi sözlər o cümlədən, kitabların adları qırmızı mü­rək­kəblə yazılıb. Sətirlərin arasında və mətnin haşiyələrində müxtəlif istiqamətlərə qara mürəkkəblə yazılmış qeyd və izahlar var. Bəzi söz və ifadələrin üzərindən qırmızı mürəkkəblə xətt çəkilib. Haşiyələrdə bino­nimlər qara mürəkkəblə yazılıb. Şərq üsulu ilə səhifələnən əlyazma ko­lo­fonla bitir. Kitabın cildi açıq qəhvəyi rəngli kartona keçirilmiş dəridir. Üzərinə bir böyük və dörd balaca basma medalyon vurulub. Əsər İs­mayıl Xan Xəlil tərəfindən h.1316/m.1898-ci il Oktyabr ayının 20-də cü­mə günü köçürülmüşdür. Əlyazmanın həcmi 219 vərəq, ölçüsü isə 30,8x18sm-dir. “Raudət əl-bəhiyyə fi şərh əl-ləmat əd-dəməşqiyyə” əsərinin birinci hissəsinin digər nüsxələri B-127/1745, B-3862/5487, S-2/8956, S-326/9279, S-360/9313, S-366/14103, S-478/22316, D-105/10082, D-170/10147, D-324/10301, D-339/20783, D-479/ 10456, D-761/10738, D-786 /10763, D-858/10835, D-863/10840, D-905/10882 şifrələrində də qorunub saxlanılır.

Əlyazmalar İnstitunda Zeynəddin Amilinin fiqhə aid olan bu əsərin ikinci cildi də qorunub saxlanılır. Onlardan D-616/10593 şifrəsi altında saxlanılan ikinci hissə Avropa istehsalı olan həm göy və həm də sarım­tıl rəngli filiqranlı vərəqə qara mürəkkəblə nəstəliq elementli nəsx xətti ilə köçürülüb. Mətndə bəzi söz və ifadələrin üzərindən qara və qırmızı rəngli mürəkkəblə xətt çəkilib. Sətirlərin arasında və haşiyələrdə müx­tə­lif istiqamətlərə qara mürəkkəblə yazılmış qeyd və izahlar var. Əsərdə fəsillərin adları qırmızı mürəkkəblə yazılıb. Əlyazmanın birinci səhifə­sin­də əsərin fehristi verilmişdir. Bu fehristə ikinci cildə daxil olan 24 kitabın adı qara mürəkkəblə yazılıb. Abidə Şərq üsulu ilə səhifələnib, cildi isə kartona keçirilmiş açıq qəhvəyi rəngli dəridir. Cildin kənarına basma çərçivə, ortasına isə bir böyük və iki balaca basma medalyon vu­rulub. Şərh Əli bin Kərbalayi Baba tərəfindən h. 1240/m.1824-cü il­də köçürülüb. Həcmi 200 vərəq, 33,5x21,5 sm-dir. D-756/10733 şifrəsi altında saxlanılan bu şərh Avropa istehsalı olan sarımtıl rəngli, nazik, filiqranlı vərəqə qara mürəkkəblə narın nəsx xətti ilə köçürülüb. Mətn qırmızı mürəkkəblə çərçivəyə salınıb. Əsərdə ikinci cildə daxil olan ki­tab­ların adları qırmızı mürəkkəblə yazılıb. Həmçinin bəzi söz və ifadə­lərin üzərindən qırmızı mürəkkəblə xətt çəkilib. Mətnin haşiyələrində və sətirlərin arasında qara mürəkkəblə nisbətən kiçik şriftlə yazılmış qeyd və izahlar var. O cümlədən, haşiyələrdə qırmızı mürəkkəblə nisbə­tən iri şriftlə yazılmış binonimlər var. Şərq üsulu ilə səhifələnən əsərin sonunda müəllifin və əsərin yazılma tarixi (h.957/ m.1550) qeyd olun­muş kolofon var. Bu kitab da vaxtı ilə məşhur Azərbaycan alimi və katibi Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarizadənin kitabxanasına məxsus ol­muşdur. Cildi kartona keçirilmiş qəhvəyi rəngli dəridir. Üzərində bas­ma çərçivənin içində bir böyük və iki balaca basma medalyon var. Əl­yazma Ərdəbil şəhərində katib İbrahim bin Hüseyn tərəfindən h.1130/ m. 1717-ci ildə köçürülmüşdür. Həcmi 184 vərəq, ölçüsü 30x20,5 sm-dir.

D-860/10837 şifrəli əlyazma Avropa istehsalı olan sarımtıl rəngli yarı ahərlənmiş vərəqə qara mürəkkəblə narın nəsx xətti ilə köçürülüb. Əsərdə bəzi sözlər o cümlədən, kitabların adları nisbətən iri xətlə qır­mızı mürəkkəblə yazılıb. Həmçinin bəzi söz və ifadələrin üzərindən qır­mızı mürəkkəblə xətt çəkilib. Sətirlərin arasında və mətnin haşiyə­lərin­də qara mürəkkəblə yazılmış qeyd və izahlar var. Şərq üsulu ilə səhifə­lənən əlyazmanın birinci səhifəsində əsərin fehristi verilmişdir. Cildi kar­tona keçirilmiş tünd qəhvəyi rəngli dəridir. Əsərin katibi və tarixi qeyd olunmayıb. Həcmi 201 vərəq, ölçüsü isə 30x18,5 sm-dir.

Zeynəddin Amilinin “Raudət əl-bəhiyyə fi şərh əl-ləmat əd-də­məş­qiy­yə” əsərinin ikinci hissəsi qeyd olunan nüsxələrdən əlavə S-504/ 22804, D-400/20778, D-606/10583, D-613/10589 şifrələrində də müha­fi­zə olunur.