Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Dan-ahşam yerlərə əylər nəzər.

Dəxi Allah qorqusunun fikridir,

Bu fikir dün-gün könlümün zikridir.

(“Hədisi-ərbəin” tərcüməsi)

Ortaçağ tərcümə əsərlərinin səciyyəvi dil xüsusiyyət­lərin­dən biri də onlarda frazeologizmlərə geniş yer verilməsidir. Qeyd etmək lazımdır ki, klassik mütərcimlər bir çox hallarda frazeoloji birləşmələri orijinal­dan asılı olmayaraq müstəqil şə­kil­də işlətmiş, bəzən isə orijinaldakı bu qəbildən olan bir­ləş­mə­ləri onların ana dilindəki qarşılıqları ilə ifadə etməyə çalış­mışlar. Məsələn, Əhmədi Təbrizi “Əsrarnamə”nin farsca oriji­na­lında işlənmiş aşağıdakı fars frazeologizmlərini çox usta­lıq­la onların türkcə qarşılıqları ilə vermişdir: dər çeşm amədən – çöpünə almamaq, dəst əfşandən - əl yumaq, sər baxtən – baş qomaq və s. Bu birləşmələrdən birincisi çöpə saymamaq şək­lin­də digər klassik türk mətnlərində də işlən­mişdir (13, I, 954). İkinci ifadəyə isə eynilə həm Nəsiminin, həm də Füzulinin dilində rast gəlirik (13, III, 1455). Sonun­cu frazeologizm isə həm “Kitabi-Dədə Qorqud”da (3,153), həm də Nə­siminin di­lin­də işlənmişdir (4,123).

Fars frazeoloji birləşmələrinin türkcə qarşılıqları ilə tərcü­məsi baxı­mından “Şühədanamə” daha çox zəngindir. Məsələn, Nişati farsca mətn­də olan aşağıdakı fars frazeolo­gizm­lərini bu şəkildə çevirmişdir: zəhr ab şodən – bağrı yarılmaq, kar əz dəst rəftən – iş işdən keçmək, kin xastən – qanını almaq, təəl­loğ vərzidən – könül bağlamaq və s.

“Şühədanamə”də Nişatinin orijinaldan asılı olmayaraq sər­bəst şəkil­də işlətdiyi frazeologizmlər də vardır. Məsələn: ayağ kəsmək, bel bağ­lamaq, fikir atına minmək, könlin almaq, qanı qaynamaq, söz qapusı bağ­lamaq, səbr qalxanı yüzinə çəkmək, sözündən dönmək və s.

Şirazi də “Gülşəni-raz” tərcüməsində orijinaldan asılı olma­yaraq bir sıra frazeoloji birləşmələri çox ustalıqla işlətmişdir. Məsələn:

Yenə gündüz ilə gecə qarışdı,

Bu yerdə kim od ilə su barışdı.

Xilas eylər səni kəndüligindən

Görürsin anı kim keçməz ogindən.

Necə Həqdən bu aləm ayru düşdi,

Fəna adın takındı, sayru düşdi.

Birinci beytdə iki frazeoloji birləşmə işlənmişdir: gündüz ilə gecə qarışdı və od ilə su barışdı. Bu birləşmələrin heç biri müasir ədəbi dilimizdə işlənmir: onlardan birincisi “erkən sə­hər çağı” anlamında, ikin­cisi isə “imkansız bir şeyin baş tut­ma­sı” mənasında işlənmişdir. İkinci beytdəki “keçməz ogin­dən” frazeologizmi isə “ağlına bir şey gəlməmək” anlamın­dadır. Üçüncü beytdəki ayru düşmək, sayru düşmək frazeoloji birləşmələrinə gəldikdə isə, onlar müasir ədəbi dilimizdə də işlənir, sadəcə olaraq ikinci ifadədəki “sayru” əvəzinə onun sinonimi – fars mənşəli “xəstə” sözü işlənir: xəstə düşmək.

Yuxarıdakı nümunənin ilk beytindəki “od ilə su barışdı” frazeo­lo­gizmi ilə bağlı qeyd edək ki, bu ifadəni böyük Azər­baycan şairi-drama­turqu Hüseyn Cavid bir şeirində bu şəkildə işlətmişdir:

Bən yetişdim atəşlə su