Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

N.Q. QAZIYEVA
ƏDƏBİ DİL VƏ DİALEKT MÜNASİBƏTLƏRİ
Açar sözlər: ədəbi dil, dialekt, keçid şivə, qarışıq şivə.

Ключевые слова: литературный язык, диалект, говор.

Key words: literary language, dialect, subdialect.
Daxili qanunları ilə idarə olunaraq sistem təşkil edən dil varlıq kimi nizam və prinsipial da­xi­li ardıcıllığa malikdir. Hətta tipoloji baxımdan müxtəlif dillərin mövcudluğu onların təbiətən va­hid prinsiplər əsasında idarə olunması faktlarını inkar etmir. Bunu müxtəlif dillərin timsalında ümu­mi qanunauyğunluğu əks etdirən nəzəriyyələr də sübut etmişdir. Təsadüfi deyil ki, dillər üçün ümu­mi, universal nəzəriyyələr ortaq cəhətlərin müəyyən olunması ilə ümumilikdə dil qanunlarını və ümumi inkişaf meyillərini müəyyən etməyə imkan verir. Bir zamanlar «dalğa nəzəriyyəsi»nin irəli sürülməsi (X.Şuxardt, G.Şmidt) areal dil­çi­lik­­də bir sıra həlli vacib problemlərin müəyyənləşməsi və dilçilik sahəsi kimi bu sa­­hədə araşdırma perspektivlərinə aydınlıq gətirilməsinə yol açmışdı. Dillərin in­ki­­şaf xüsusiyyətləri ilə bağlı bir sıra məsələlərin öyrənilməsində dilin və xalqın ta­ri­­xini vəhdət halında özündə birləşdirərək əks etdirən dialektlərin dərindən araş­dı­rıl­ması və eləcə də dillərin müasir inkişaf mərhələsində ədəbi dil və dialekt mü­na­si­bətindəki bəzi məqamların meydana çıxarılması vacib məsələlərdəndir. Lakin dia­­lekt faktlarının araşdırılması ilə bağlı, ümumiyyətlə, metodologiyanın də­yi­şil­mə­sinə, burada struktur metodların tətbiqinə ehtiyac hiss olunur. Dialektlərə məhz be­lə ciddi münasibət bir sıra ümumi dil qanunlarının aşkar olunmasına şərait ya­ra­da bilər. Əvvəla, «dialekt» termininin anlayış kimi doğurduğu assosiasiyaya ay­dın­lıq gətirmək lazımdır, bunun «qapalı, konkret, sərt sərhədləri olan areal» kimi an­laşılması bəzən bir sıra məsələlərlə bağlı yanlış fikirlərin irəli sürülməsinə sə­bəb olur. Dialektlər eyni bir dilin daxilində olduğundan burada, təbii ki, dil ha­di­sə­ləri baxımından sərt keçidlər, qapalı sərhədlərdən söhbət gedə bilməz. Sadəcə izoq­losların aydın xətlə seçildiyi sahələrdə fərqli dialektlərin mövcudluğundan da­nış­maq olar. Areal baxımdan dil hadisələrinin yayılma xüsusiyyətlərinin «dalğa nə­zəriyyəsi»nin mahiyyətində dəqiq izahını dialektlərdə dil hadisələrinin yayılma is­tiqamətini və dərəcəsini izləməklə görmək olar. Məlumdur ki, bu nəzəriyyəyə gö­rə, bir nöqtədən başlayaraq yayılan dil hadisəsi kənara getdikcə zəifləyir – bu isə variantlılığın meydana gəlməsi və areal şəraitlə şərtlənən fərqli dil vahidlərinin for­malaşmasına şərait yaradır. Beləliklə, tarixi inkişafın müəyyən mərhələsində dil­daxili amillərlə yanaşı, dilxarici faktların da şərtləndirdiyi dialektlər meydana gəl­miş olur. Dil hadisələrinin tədrici keçidi müxtəlif dialektlər arasında «xüsusi zo­na»nın formalaşması ilə müşahidə olunur ki, bu şivələr «keçid» və ya «aralıq» şi­və terminləri ilə ifadə olunur. Dialektlər eyni dilə aid olduğundan əvvəldə qeyd et­diyimiz kimi, əsas dialektlər arasında sərt keçid olmur və demək olar ki, dia­lekt­lə­ri tədqiq olunmuş əksər dillərin başlıca dialektləri arasında «keçid zona»ların ol­ma­sı qeyd olunur. Bu aralıq zonada əsas şivələrin sərhədləri yox olur, əsas şi­və­lə­rin hər birinə aid xüsusiyyətləri özündə əks etdirir – müxtəlif şivələrə aid va­ri­ant­la­­rın qarşılaşması və seçimi gedir. Bu isə tipoloji baxımdan ədəbi dilin for­ma­la­ş­ma prosesini xatırladır. Aralıq şivələrdə «seçim» dildaxili qanunlara uyğun – sər­bəst olaraq gedir və bu «daxili seçim» elə prinsiplərə əsaslanır ki, seçilmiş va­ri­ant­­lar dil hadisələrinin sonrakı inkişaf xüsusiyyətləri və dil daşıyıcılarının isti­fa­də­si üçün daha məqbuldur (məs., «qənaət» prinsipinə uyğundur) və bu prinsiplər, söz­­süz ki, şüurlu şəkildə «seçmə və əvəzetmə yolu ilə» ədəbi dilin formalaşması üçün nəzərdə tutulan variantlarla üst-üstə düşür. Aralıq zonada isə bütün şi­və­lər­dən uzaqda olan «mərkəz» hissə daha «seçilmiş» və özünəməxsusdur. Beləliklə, «dal­­ğa nəzəriyyəsi»nə görə bir nöqtədən başlayaraq yayılan dil hadisəsi kənara get­­dikcə zəifləyirsə, dil daxilində dialektlərin münasibət xüsusiyyətlərinin araş­dı­rıl­­ması başlıca dialektlər arasında «dalğa nəzəriyyəsi»nin «geri» variantının get­di­yi­­ni göstərmiş olur – mərkəzə doğru «nüvə»də dil hadisələrinin xüsusi «ağıllı» se­çi­­mi gedir ki, bu da son nəticədə ədəbi dil norması ilə üst-üstə düşür.

Şamaxı, Şəki, Qarabağ, hətta Qazax və Bakı dialektlərinin bəzi xü­su­siy­yət­lə­rini özündə əks etdirən keçid şivələrdən bəhs edərkən A.Vəliyev şərq, qərb və şi­mal qrupu şivələri arasında yer­ləşən Göyçay, İsmayıllı, Ağdaş, Ucar kimi şivə qrup­larının öyrənilməsinin xüsusi əhə­miy­yə­ti­ni vurğulayaraq qeyd edir ki, Azər­bay­can ərazisinin mərkəz (orta) rayonları əhalisinin dia­lekt xüsusiyyətlərini əks et­dirən bu şivələrdə (A.Vəliyev. «Azərbaycan dialektologiyasına aid ma­teriallar» Ba­kı, 1960, s. 4-5) «dilin qrammatik quruluşu daha möhkəm və sabit olduğundan bu­­rada ayrı-ayrı dialekt qruplarına xas olan morfoloji hadisələrin bəzi ünsürləri ilə bə­rabər bütün qruplara məxsus olan ümumi cəhətlər – ədəbi dil normaları (kursiv bi­zimdir – N.Q.) da nəzəri cəlb edir. Beləliklə, keçid şivələrin qərb, şərq və şimal qrup­ları ilə ədəbi dil arasında kör­pü mövqeyində durduğunu müəyyənləşdirmək olar» (A.Vəliyev. «Azərbaycan dialekto­logiya­sı». Bakı, 1975, s. 3).

Ədəbi dil normaları ilə «mərkəz» dialektə məxsus dil vahidlərinin uy­ğu­n­luğu müxtəlif dillərlə bağlı tədqiqatlarda qeyd olunmuşdur. Komi-zıryan ədəbi di­li­nin əsasında duran Sıktıvkarətrafı şivə sısol şivəsindən viçeqod şivəsinə keçid təş­kil edir («Общее языкознание». M., 1970, s. 456). Tatar ədəbi dilinin əsasında mər­kəzi dialekt dayanır («Современной татарский литературный язык», s. 6). Mü­asir belorus milli dilinin əsasında Belorusiyanın mərkəzi hissəsinin dialekti da­ya­nır (Виноградов В.В. Проблемы литературных языков и закономерностей их образования и развития. М., 1967, с. 61). Müasir Makedoniya dili mərkəzi Ma­kedoniya şivələri əsasında qurulur, onların heç biri ilə üst-üstə düşmür (yenə ora­da, s. 61). «Zonalararası şivələr» termini ilə verilən mərkəzi rus şivələrinin ədə­bi dilə məxsus xüsusiyyətləri, digər dialekt zonalarının isə ədəbi dildəki va­ri­ant­larla qarşılıq təşkil edən variantları əks etdirdiyi qeyd olunur. «Mərkəz» ten­den­­siyası ilə bağlı A. Meyenin fransız dili ilə əlaqədar fikri də maraq doğurur: «Mər­­kəzi Fransanın şivələri əsl dialektdən çox, «pozuq fransız dili» təəssüratı oya­­dır. Odur ki, dəqiq demək çətin olur: qarşımızdakı fransız dilidir, yoxsa yerli dia­­lekt». Zənnimizcə, «mərkəz» tendensiyasının dillərin müəyyən inkişaf mər­hə­lə­­sində ədəbi dil – dialekt müstəvisində ümumi – universal proses olduğunu söy­lə­­mək üçün kifayət qədər əsas var. Azərbaycan dili şivələri əsasında bu prosesin əya­­ni göstəricisi «Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası»nda toplanmış dəyərli xə­ri­­tələrdir (xəritələrdə ədəbi dillə uyğunluq təşkil edən xüsusiyyətlər qara işarələrlə ve­­rildiyindən mənzərə çox aydın görünür). Bu məsələ ilə bağlı diqqətimizi cəlb edən bir məsələni də qeyd etmək istərdik. Məlumdur ki, dialektlər tarixi pro­ses­lə­rin izlərini, eləcə də tayfa dil elementlərini qoruyub sax­la­maq­dadır və bu ele­ment­lə­­rin üstünlüyü baxımdan da dialektləri fərqləndirmək olar. M.Şirəliyevin «Azər­bay­­can dilinin dialekt və şivələri» kitabının sonunda ver­diyi xəritədə oğuz və qıp­çaq elementlərinin yayılma arealı göstərilmişdir. Diq­qə­təlayiq haldır ki, keçid şi­və­­lərin yerləşdiyi mərkəzi zonada oğuz və qıpçaq ele­ment­ləri də qarışıq halda özü­­nü göstərir.

Dilin dialekt bölgüsü uzunmüddətli və çoxtərəfli proses olduğundan bəzi mə­sələlərə xüsusi diq­qət yetirmək lazım gəlir. Belə ki, bəzən tarixi proseslər, ic­ti­mai hadisələr dil mənzərəsinin də­yi­şil­məsinə səbəb olur və diqqətsizlik yanlış nə­ti­cələrin çıxarılmasına gətirir. Bu məsələ aralıq (keçid) və qarışıq şivələrin fərq­lən­dirilməsində nəzərə alınmalıdır. Fikrimizcə, bu terminlər tam fərqli an­la­yış­ları əks etdirir. Aralıq (keçid) şivələrin xüsusiyyətindən və sırf dildaxili proses nəti­cə­sin­də for­ma­laşmasından danışdıq. Nəzərə alaq ki, coğrafi baxımdan da, demək olar, bütün dillərdə bu zona mər­kəzi hissəni əhatə edir. Qarışıq şivələr isə müxtəlif dil­xarici faktorların təsirindən, xüsusilə miq­ra­siyalar nəticəsində əhalinin qa­rış­ma­sı ilə dil faktlarında dəyişmələrin müşahidə olunmasını əks et­di­rir – müxtəlif əra­zi­lərə kompakt halda köçmüş əhali tədricən məskunlaşdığı arealda «gətirdiyi» şi­və xüsusiyyətlərini yayır və «qarışıq şivə»lər formalaşır. Məsələn, cənub-qərb his­sə­də bir zamanlar qər­bi Azərbaycandan köçmələr nəticəsində müəyyən bir zolaq – cə­nub və qərb şivələrinin xü­susiy­yət­lərini əks etdirən qarışıq şivə (Cəbrayıl, Fü­zu­li şivələri) özünü göstərir. Şamaxı ərazisindən (xü­su­silə, zəlzələdən sonra) Salyan, Neft­çala ərazilərinə kütləvi köçmələr məlumdur. Sözsüz ki, bunlar ta­rixi faktlarla da­ha dəqiq verilə bilər və dil xüsusiyyətlərinin açılması – qarışıq xüsusiyyətlər məhz bu­nunla izah oluna bilər. Fikrimizcə, Lənkəran şivələri ilə bağlı dialekt böl­gü­sündə mübahisəli fi­kir­lərin meydana gəlməsi məhz miqrasiyaların izi ilə əla­qə­dar­dır (müəyyən dövrlərdə Masallı, Yar­dım­lı ərazilərinə Cənubi Azərbaycandan, xü­susilə Ərdəbil mahalından, eləcə də şərq şivələrinin baş­lıca daşıyıcısı hesab olu­nan Şamaxıdan miqrasiyaların olduğu məlumdur). Düşünürük ki, dialek­to­loji ara­ş­dırmalarda dil hadisələrinin inkişaf meyillərinin düzgün müəyyənləşdirilməsi üçün bu cür məsələlərə xüsusi diqqət yetirilməli və dərindən araşdırılmalıdır.