AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

ƏMLĠK – südəmər quzuya verilən addır (düz deyil). 
Düzgün tərif belə olmalıdır. 
ƏMLĠK – südəmər quzu. 
 
Ensiklopediya  məqalələrində  müraciət  sistemi.  Ensiklope-
diyalarda bir məqalədən baĢqasına müraciət sisteminə rast gəlirik. 
Bir  məqalədən  baĢqasına  müraciət  etməyi  oxucuya  məsləhət  gör-
məkdə iki məqsəd vardır:  
1.
 
Oxucunun,  onu  maraqlandıran  məqaləni  axtarıb  tapmasını 
asanlaĢdırmaq; 
2.
 
Eyni  bir  materialın  müxtəlif  məqalələrdə  dəfələrlə  təkrar 
olunmasına yol verməmək
143
. 
Məqalələrdə baĢlıca olaraq, bu və ya baĢqa anlayıĢın mahiy-
yətini açıb göstərən əsas terminlərə müraciət etməsi oxucuya məs-
ləhət görülməlidir. Müraciətlər iki hissəyə bölünür:  
a) müraciət məqalələri;  
b) mətn daxilindəki müraciətlər. 
Müraciət məqalələri özləri də iki cür olur: izahlı və izahsız. 
                                                           
143
  Azərbaycan  Sovet  Ensiklopediyası  redaktorları  üçün  metodik  göstəriĢlər.  – 
Bakı: ASE BaĢ redaksiya, 1967, s. 10. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
143 
 
İzahsız  müraciət  məqaləsi  bu  və  ya  baĢqa  terminin  yalnız 
adından  ibarət  olaraq,  oxucunun  hansı  məqaləyə  müraciət  etməsi 
lazım  gəldiyini  ona  göstərir.  Bu  cür  müraciət  məqalələri  ancaq 
aĢağıdakı hallarda verilə bilər:  
a)
 
Hər  iki  terminin  mənası  bir-birinin  eyni  olanda  və  yaxud  ter-
min ixtisar edilmiĢ Ģəkildə veriləndə. 
HƏBƏġĠSTAN – bax Efiopiya 
b)
 
Oxucuya,  geniĢ  izahat  tələb  etməyən  xüsusi  anlayıĢdan  daha 
ümumi anlayıĢa müraciət etdirmək lazım gələndə. 
METAN QICQIRMASI – bax Qıcqırma 
c)
 
Təxəllüsü ilə məĢhur olan bir yazıçı haqqında yazılan əsas mə-
qalənin adı onun təxəllüsünü göstərirsə, yazıçının əsl adı və soya-
dın müraciət məqaləsində vermək lazım gələndə. 
Məsələn: 
MĠRZƏ ƏLƏKBƏR TAHĠRZADƏ -  bax Sabir. 
İzahlı  müraciət  məqaləsi  elə  məqalədir  ki,  burada  termin 
haqqında  qısaca  izahat  veriləndən  sonra  bu  xüsusda  daha  geniĢ 
məlumat verilən əsas məqaləyə müraciət edilməsi tövsiyə olunur.  
Bir  məqalənin  mətnində  oxucunun  bir  çox  məqaləyə  müra-
ciət etməsi tövsiyə edilməməlidir. Çünki çoxlu müraciət tövsiyəsi 
oxucunun  diqqətini  yayındıra  bilər.  Tərcümeyi-hal  məqalələrinə 
müraciət  edilməsi zəruri  hallarda məsləhət  görülə bilər. Məsələn, 
müxtəlif  elm  sahələrində  bütün  dünyada  qəbul  edilmiĢ  qanunları 
kəĢf edən Arximed, Nyuton kimi alimlərin tərcümeyi-hal məqalə-
lərinə  müraciət  etməsi,  bu  qanunlardan  bəhs  edilən  məqalələrdə 
oxucuya məsləhət görülə bilər.  
Həm müraciət məqalələrində, həm də məqalələrin mətni da-
xilində  oxucuya  edilən  müraciət  tövsiyəsi  kursivlə  yığılır.  Müra-
ciət  tövsiyəsini  göstərən  “bax” sözü  yalnız aĢağıdakı  hallarda  ya-
zılır:  
a)
 
müraciət məqalələrində; 
Məsələn: 
BMT – bax Birləşmiş Millətlər Təşkilatı 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
144 
 
b)
 
sıra məqaləyə müraciət edilməsi tövsiyə olunduqda məqa-
lənin  sonunda  (bax  həmçinin  ….;  daha  ətraflı  məlumat  üçün 
bax… və s.). 
 
Sitatlardan  istifadə  edilməsi.  Ensiklopediyalarda  verilən 
məqalələr orijinal olmalı və məqalələrdə sitat verilməməlidir. Sitat 
ancaq o halda verilə bilər ki, müəyyən məsələnin izah edilməsində 
onun  elmi  və  siyasi  cəhətdən  prinsipial  əhəmiyyəti  olsun  və  mə-
qalənin  soraq  məlumatı  vermək  cəhətdən  dəyərini  artırsın.  Çoxlu 
və  uzun  sitatların  verilməsinə,  həmçinin  baĢqa  müəlliflərin 
fikirlərinin  tez-tez  dırnaqsız  təkrar  edilməsinə  yol  verilməmə-
lidir
144
.  
Elm və bədii ədəbiyyat klassiklərinin əsərlərindən, konstitu-
siyadan  və  qanun  məcəlləsindən  sitat  gətirilməsinə  icazə  verilir. 
Gətirilən sitatın mətni ilə məqalənin mətni arasında tam uyğunluq 
olmalıdır  ki,  sitatın  mənasını  düzgün  Ģərh  etmək  mümkün  olsun. 
Gətirilən sitat, bir qayda olaraq, yığcam Ģəkildə tam bir fikir ifadə 
etməlidir.  YaxĢı  olar  ki,  sitat  tam  bir  cümlədən  və  ya  bir-birinin 
ardınca gəlib məntiqi cəhətdən bir-biri ilə əlaqəli bir neçə  cümlə-
dən ibarət olsun.  
Sitatın mətnində olan dırnaqlar da saxlanılmalıdır, lakin dır-
naqlar daxili dırnaq olmalıdır. Bu halda, sitatın mətnini məqalənin 
mətnindən  ayıran  xarici  dırnaqlar  «künclü»  («----»),  daxili  dır-
naqlar isə «vergüllü» (“----”) dırnaq olmalıdır.  
Ensiklopediya  məqalələri  üçün  qəbul  edilmiĢ  ixtisar  qay-
daları  sitatların  mətninə  aid  deyildir.  Belə  ki,  sitatların  mətni 
tamamilə mənbədə olduğu kimi qalmalıdır.  
Ensiklopediyalarda yer alan sitatın mətni dırnaq içərisinə alı-
nır; mənbəyin adı biblioqrafik cəhətdən düzgün tərtib edilib, sitat-
dan sonra dairəvi mötərizədə göstərilir. 
                                                           
144
 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası redaktorları üçün metodik göstəriĢlər. – 
Bakı: ASE BaĢ redaksiya, 1967, s. 23. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
145 
 
Məsələn: 
«sitat» (Salman Mümtaz. Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları. 1981, s. 
4) 
Sitatın əvvəlində və axırında üç nöqtə yalnız o halda qoyulur 
ki,  sitat  gətirilən mətn  cümlənin  bir hissəsi  olsun və  sitatın mətni 
ilə məqalənin mətni arasında məntiqi əlaqə prinsipi pozulmasın.  
Sitatda mənbənin mətni ixtisarla verilirsə, bu ixtisarların yeri 
mütləq üç nöqtə ilə göstərilməlidir.  
 
Ensiklopediyalarda  eyni  tipli  məqalələrin  sxemləri.  Ensik-
lopediyalarda dövlətlər haqqında məlumatlar aĢağıdakı Ģəkildə ve-
rilir:  
Ümumi məlumat 
Dövlət quruluĢu  
Fiziki coğrafiyası 
Ġqtisadiyyatı 
Əhali 
Tarixi oçerk 
Partiyalar, həmkarlar ittifaqı 
Silahlı qüvvələr 
Səhiyyə 
Maarif 
Mətbuat, radio, televiziya 
Elm və elmi idarələr 
Ədəbiyyat 
Təsviri sənət və memarlıq 
Musiqi 
Teatr 
Kino 
Biblioqrafiya
145
. 
ġəhərlər haqqında yazılan məqalələr, onların böyüklüyündən 
və  əhəmiyyətindən  asılı  olaraq,  müxtəlf  sxemlər  əsasında  yazılır. 
Məqalədə  Ģəhərin  adı,  hansı  ölkədə  olması,  əgər  adı  dəyiĢdiril-
miĢsə, keçmiĢ adı göstərilməli, nə zaman, kimin Ģərəfinə və ya nə 
                                                           
145
 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası redaktorları üçün metodik göstəriĢlər. – 
Bakı: ASE BaĢ redaksiya, 1967, s. 27. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
146 
 
münasibətlə dəyiĢdirildiyi qeyd olunmalıdır. Məqalədə Ģəhərin in-
zibati  əhəmiyyəti, coğrafi  mövqeyi,  ən mühüm memarlıq və  hey-
kəltəraĢlıq abidələri haqqında məlumat verilir.  
Dövri  mətbuat  haqqında  yazılan  məqalələrdə  orqanın  adı, 
nəĢrin xarakteri (qəzet, jurnal, bülleten və s.), hansı ölkədə və Ģə-
hərdə, hansı dildə nəĢr olunması, hansı təĢkilatın orqanı olması, si-
yasi və ya elmi istiqaməti, hansı ildən iĢıq üzü görməsi qısa tarixi 
yer alır.  
Elmlər  və  ya  fənlər  haqqında  yazılan  məqalələrdə  elmin 
mövzusu və elmlər sistemində tutduğu  yer, baĢqa elmlərlə əlaqə-
dar olan cəhətləri, elmin əsas bölmələri, tarixi, inkiĢaf mərhələləri, 
ən görkəmli nümayəndələri, istiqamət və cərəyanları, böyük elmi 
kəĢf  və  nailiyyətlər,  müasir  dövrdə  elmdə  tətbiq  olunan  əsas  me-
todlar  və  elmin  gələcək  inkiĢafının  əsas  təmayülü  qeyd  olunmalı 
və ədəbiyyat öz əksini tapmalıdır.  
Ensiklopediyalarda verilən tərcümeyi-hal məqalələrində əsas 
soraq məlumatı aĢağıdakı cəhətləri əhatə etməlidir:  
xadimin tərcümeyi-halına aid mühüm məlumat:  
onun  ictimai-siyasi  və  ya  elmi  görüĢünü  göstərən  baĢlıca 
cəhətlər;  
onun yaradıcılıq yolunun əsas cəhətləri. 
Kiçik  məqalələrdə material aĢağıdakı sxem əsasında verilir:  
tərif,  tərcümeyi-halın  əsas  faktları,  xadimin  baĢlıca  əsərləri,  onun 
haqqında yazılan əsərlər. 
Ensiklopediyalarda  tərcümeyi-hal  məqaləsinin  adı  xadimin 
soyadı ilə baĢlamalıdır.  
Biblioqrafiya.  Ensiklopediyalarda  verilən  məqalələrdə  oxu-
cuya geniĢ soraq məlumatı verməkdə biblioqrafiyanın oynadığı rol 
böyükdür.  Məqalənin  mövzusunu  təĢkil  edən  məsələyə  dair  bib-
lioqrafiya,  adətən,  mətndən  sonra  verilir.  Tərcümeyi-hal  və  icmal 
məqalələrində, kompleks  və  bəzi  baĢqa məqalələrdə biblioqrafiya 
mətnin daxilində də verilə bilər. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
147 
 
Biblioqrafiyasız gedən bir sıra məqalələrdə biblioqrafiya ilə 
verilən ümumiləĢdirici məqalələrə müraciət etməsi oxucuya tövsi-
yə olunmalıdır. Məsələn: 
bax: Səfəvilər məqaləsinə və onun sonundakı ədəbiyyata. 
Bu və ya baĢqa məqalədə verilən biblioqrafiyanın xarakterini 
və həcmini sahə redaksiyası müəyyən edir. Məqalənin mövzusun-
dan, əhəmiyyətindən və həcmindən asılı olaraq, mətndən sonra ve-
rilən biblioqrafiyada təqribən 1-5 əsərin, kompleks, icmal və prob-
lem    məqalələrində  3-10  əsərin,  ayrı-ayrı  hallarda  isə  daha  çox 
əsərin adı çəkilə bilər. 
Mətndən  sonra  verilən  biblioqrafiya.  Ensiklopediyalardakı 
məqalələrin biblioqrafiyasında, bir qayda olaraq, az əsər adı veril-
diyi üçün ədəbiyyatı düzgün seçməyin böyük əhəmiyyəti var. Belə 
ki, müəyyən məsələyə dair ən qiymətli  ədəbiyyat göstərilməlidir.  
Tərcümeyi-hal  məqalələrindən  sonra  ən  zəruri  hallarda  mə-
qalənin  həsr  olunduğu  xadimin  əsərləri  külliyyatının  və  ya  seçil-
miĢ  əsərləri  məcmuəsinin  adı  həm  əslində  olduğu  kimi,  həm  də 
Azərbaycan  dilində  göstərilir.  Bundan  baĢqa  həmin  xadim  haq-
qında yazılmıĢ ən yaxĢı əsərlər də mətndən sonra verilir.  
ġərq  dillərində  nəĢr  edilən  əsərlərdən  yalnız  latın  və  ərəb 
hərfləri  ilə  çap  olunmuĢ  əsərlərin    adı  məqalə  mətnindən  sonra 
biblioqrafiyada  əslində  olduğu  kimi  və  Azərbaycan  dilində  trans-
kripsiyası ilə yazılır.  
Biblioqrafiya  məqalənin  quruluĢu  və  məzmununa  uyğun  ol-
malıdır. Məqalədə bəhs edilən ümumi məsələlərə aid kitab əvvəlcə 
göstərilir, sonra isə xüsusi məsələlərə aid kitabların adı çəkilir.  
Mətn daxilində verilən biblioqrafiya. Tərcümeyi-hal məqalə-
lərində  mətn  daxilində  verilən  biblioqrafiyada  müəllifin  baĢlıca 
əsərləri mütləq göstərilməlidir.  
Məqalədən  sonra  verilən  biblioqrafiya  oxucunun,  onu  ma-
raqlandıran əsəri asanlıqla və tez tapmasını təmin etməlidir.  
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
148 
 
Şəkillər.  Ensiklopediyalarda  verilən  Ģəkillər  aĢağıdakı  əsas 
növlərə bölünür:  
FotoĢəkillər,  incəsənət  əsərlərinin  reproduksiyaları,  çertyoj 
və sxemlər, qrafik və diaqramlar
146
. 
Bütün portretlər üçün müəyyən edilmiĢ standart ölçü 2,8x3,7 
sm-dir. 
Hər  bir  Ģəklin  altında  yazısı  olmalıdır.  ġəkilaltı  yazı  müm-
kün qədər qısa olmalı, Ģəklin əsas məzmununu oxucuya çatdırma-
lıdır. Məqalələrdə elmi və ya texniki xarakterli bir neçə Ģəkil veri-
lərsə,  bunlar  əsasən  nömrələnməlidir.  Məqalənin  məzmunu  tələb 
etdiyi  halda  Ģəkillərə  müraciət  edilməsi  oxuculara  məsləhət 
görülməlidir. Məsələn: Ģək. 1. 
ġəkillərə  baxılması  oxuculara  aĢağıdakı  hallarda  tövsiyə 
edilir:  

 
Oxucunu  Ģtrix  Ģəkillərə,  çertyojlara  və  ayrı-ayrı  texniki 
obyektlərin  fotolarına  baxdırmaq  lazım  gəldikdə  (Ģək.  1, 
Ģək 2).  

 
ġəhərlərin, mənzərələrin, incəsənət əsərlərinin və sənəd-
lərin  fotoĢəkillərinin  aid  olduğu  məqalə  ilə  bir  yerə  düĢ-
mədiyi hallarda (Ģək. 1, s. 4). 
BaĢqa məqalə və ya cildlərdə gedən Ģəkillərə baxılması oxu-
cuya  tövsiyə  ediləndə,  ancaq  məqalənin  adı  verilir,  cild  və  səhifə 
göstərilmir. Məsələn: “Bax Memarlıq məqaləsinin Ģəkillərinə”. 
Ensiklopediyalarda bir qayda olaraq bütün Ģəkillərin altından 
yazı  verilir.  Tərcümeyi-hal  məqalələri  istisna  təĢkil  edir.  Kiçik 
məqalələrdə  məqalənin  adı  Ģəklin  nəyi  təsvir  etdiyini  göstərirsə, 
Ģəkilaltı yazı verilmir. Məsələn, Qırqovul.  
Məqaləyə  bir  neçə  Ģəkil  verildikdə  və  Ģəkillər  mətndə  Ģərh 
edildikdə hər bir Ģəklin altında nömrəsi yazılır. 
                                                           
146
  Azərbaycan  Sovet  Ensiklopediyası  redaktorları  üçün  metodik  göstəriĢlər.  – 
Bakı: ASE BaĢ redaksiya, 1967, s. 45. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
149 
 
ġəkilaltı  yazılar  məzmun  baxımından  bir  neçə  yerə  ayrılır: 
fiziki coğrafiyaya; iqtisadi coğrafiyaya; incəsənət əsərlərinə; tarixi 
hadisələrə; təbiətĢünaslığa; texniki xarakterli Ģəkillərə və portretlə-
rə dair. 
Fiziki  coğrafiyaya  aid  bir  mənzərə  təsvir  edilərkən  mütləq 
onun tərifi verilir və harada yerləĢdiyi göstərilir.  
Məsələn:  
Sabirabad ərazisində Kür və Araz çaylarının bir-birinə qovuĢduğu yer. 
Meydan, bağça və  ya küçə Ģəkli verilərkən, bunların adı və 
hansı  Ģəhərdə  olduğu  göstərilir.  Mövzular  bir  yerə  toplanıb  tablo 
Ģəklində  verilərsə,  onun  altında  mövzunun  adı  yazılır,  sonra  isə 
ayrı-ayrı Ģəkillər izah edilir.  
Məsələn:  
Sumqayıt kombinatı. 1. Kombinatın ümumi görünüĢü. 2. Hazır məhsulun 
yoxlanılması. 
Ġncəsənət  əsərlərinin  altındakı  yazıda,  bir  qayda  olaraq, 
müəllifin adı, soyadı, mövzunun adı, əsərin hansı ildə yarandığı və 
harada saxlandığı göstəilir.  
Məsələn:  
Salahov T. Təmirçilər. Yağlı boya. 1960. Azərbaycan Dövlət Ġncəsənət 
Muzeyi. Bakı. 
Məqalənin  mətnində  gedən  Ģəkillərin  altındakı  yazı  Ģəklin 
ayrı-ayrı hissələrini izah etməli və bu Ģəkildə olmalıdır:  
Armud: 1. çiçəkli budaq; 2. çiçək (kəsiyi); 3. meyvə (kəsiyi). 
Məqaləyə ayrıca vərəqdə bir qrup Ģəkil verilərkən ümumiləĢ-
dirici Ģəkilaltı yazı qara, nömrələr isə adi açıq Ģriftlə yazılmalıdır. 
Armud sortları: 1. gülabı armud; 2. daĢ armud. 
Mikroskopla  böyüdülmüĢ  təsvirlərin  altında  bunların  əslinə 
nisbətən neçə dəfə böyüdüldüyü mütləq göstərilməlidir.  
BaĢqa  dillərdən  gəlmə  bütün  ad  və  soyadlar,  coğrafi  adlar, 
qəzet  adları  və  s.  Azərbaycanca  transkripsiya  ilə  verilməlidir. 
Transkripsiyadan sonra bunların əslinin necə yazıldığı göstərilmə-
lidir.  
 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
150 
 
Xəritələr. Ensiklopediyalarda verilən xəritə və sxemlər oxu-
cuya soraq məlumatı vermək tələbini ödəməli və aid olduğu məqa-
lənin mətnini tamamlamalıdır. Hər bir xəritə aid olduğu məqalənin 
mətni  ilə,  eyni  tipli  xəritələr  isə  bir-biri  ilə  əlaqələndirilmə-lidir. 
Hər  xəritə,  bir  qayda  olaraq,  müəyyən  məqalə  mətninin  təs-virini 
verməli, yəni müəyyən coğrafi obyekti və ya müəyyən ic-timai və 
təbii  hadisəni  əks  etdirməlidir.  Bütün  ümumcoğrafi  xəritələrdə 
Ģərti iĢarələr və izahedici yazılar xüsusi cədvəllərdə çap edilərək, 
hər cildə əlavə olunur.  
Xəritələr  nəĢriyyatda  müvafiq  sahə  redaksiyaları,  həmçinin 
“Ġllüstrasiya və kartoqrafiya” redaksiyası tərəfindən redaktə edilir.  
Azərbaycanda  ensiklopediya  nəĢri  vəziyyətini  nəzərdən  ke-
çirdikdə  məlum  olur  ki,  XX  əsrin  30-cu  illərində  H.Hüseynovun 
rəhbərliyi  ilə  ensiklopediya  yaradılması  iĢinə  baĢlanıb.  Lakin  II 
Dünya  Müharibəsinin  baĢlaması  bu  iĢi  yarımçıq  qoyub.  1934-cü 
ilin iyunun 19-da Azərbaycan Xalq Komissarları Soveti 15 cildlik 
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının nəĢri barədə qərar qəbul et-
miĢ  və  bu  məqsədlə  xüsusi  komitə  təĢkil  olunmuĢdur.  Bundan 
sonra  1938  və  1958-ci  illərdə  də  universal  ensiklopediyanın  ya-
radılmasına  cəhdlər  olmuĢdur.  Azərbaycanda  ilk  universal  ensik-
lopediya  –  Azərbaycan  Sovet  Ensiklopediyası  1976-1987-ci  il-
lərdə nəĢr olunmuĢdur. 1987-1999-cu illərdə isə “UĢaq ensiklope-
diyası”iĢıq üzü görmüĢdür
147
 
15 avqust 2000-ci ildə “NəĢriyyat iĢi haqqında” Azərbaycan 
Respublikasınını qanununun tətbiqi ilə əlaqədar “Azərbaycan En-
siklopediyası” NəĢriyyat-Poliqrafiya birliyi “Azərbaycan Milli En-
siklopediyası”  adlandırılmıĢdır.  Hal-hazırda  isə  bu  qurum  “Azər-
baycan Milli Ensiklopediyası” Elmi Mərkəzi adlanır.      
Azərbaycan  Milli  Ensiklopediyasının  xüsusi  cildi  -  “Azər-
baycan”  cildi  bütövlükdə  Azərbaycan  Respublikasına  həsr  olun-
muĢdur.  Burada  Azərbaycan  haqqında  ümumi  məlumat,  təbiəti, 
                                                           
147
 Bax: Öməroğlu Ġ. Ġnsan həyatda və sənətdə. – Bakı: 1998, s. 195-205. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
151 
 
təbii  ehtiyatları,  ekologiyası,  əhalisi,  dili,  dini, tarixi,  Azərbaycan 
Dövlətinin Konstitusiyasının əsasları və b. məlumatlar  yer almıĢ-
dır.  Bu  ensiklopediya  2007-ci  ildə  “Azərbaycan  Milli  Ensiklo-
pediyası” Elmi Mərkəzi tərəfindən nəfis Ģəkildə çap olunmuĢdur.   
 
Lüğətlərin tərtibi və redaktəsi 
 
 Müəyyən  üsulla  düzülüb,  mənası,  başqa  dilə  tərcüməsi,  düz-
gün imlası, tələffüzü və s. verilən sözlər toplusu lüğət adlanır. Lü-
ğət hər Ģeydən əvvəl dil faktları üzərində müĢahidə aparmaq və əl-
də  edilmiĢ  təcrübəni  ümumiləĢdirməkdir.  Lüğətlər  sözlərin  sada-
lanması  ilə  məhdudlaĢmır,  sözlərin  mənasını  izah  və  müəyyən 
edir; ya izah olunan sözün arxasında hansı əĢya və hadisənin dur-
masından  danıĢır,  ya  da  əmələ  gəlməsi,  tələffüzü  və  yazılıĢı  haq-
qında ümumi məlumatlar verir və s. 
Leksikoqrafiya  dilçilikdə  lüğətlərin  tərtibi  məsələləri  və  öy-
rənilməsi, bu və ya digər dilə məxsus sözlərin toplanması, onların 
sistemləĢdirilməsi  və  lüğət  Ģəklində  nəĢri,  ümumi  və  xüsusi  tipli 
lüğətlərin toplusu ilə məĢğul olan sahədir.
148
 
Lüğətlərin  sözlüyü  müxtəlif  olur.  Sözlərin  seçilməsində 
ümumi tələbat həmiĢə əsas götürülə bilməz.  
Lüğətlərdə əlifba sırası ilə düzülərək izah edilən sözlərə baş 
sözlər deyilir. BaĢ sözlər izahedici, cədvəl, siyahı və formal Ģəkil-
də olur. 
Qəbul olunmuĢ ümumi leksikoqrafik ənənəyə əsasən hər bir 
baĢ söz iri yağlı Ģriftlə ayrılır. Hər bir baĢ söz eyni zamanda voka-
buladır.  Vokabula,  ümumiyyətlə  əzbər  öyrənmək  üçün  ana  dilinə 
tərcümə olunan xarici söz, lüğətçilikdə baĢ söz mənasında iĢlədilsə 
də, ondan bir qədər fərqlənir. Vokabula yalnız baĢ söz deyil, həm 
                                                           
148
 Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. –Bakı: 1988, s. 238.  

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
152 
 
də  ayrıca  lüğət  məqaləsi  kimi  ayrılmamıĢ,  leksikoqrafik  təhlili 
olan, tərkibinə görə törəmə sözlərdir
149
. 
BaĢ sözə aid verilən izahat lüğət məqaləsi adlanır. Lüğət mə-
qaləsində baĢ sözlər əlifba sırası ilə izah olunur. Lüğət mə-qa-ləsi 
lüğətdə  kompozisiya  və  kommunikativlik  vahidi  hesab  olu-nur. 
BaĢ söz, onun formal səciyyəsi (qrammatik, orfoqrafik, orfoepik), 
onun  mənalandırılması  sözün  formal  və  ya  semantik  xüsu-
siyyətlərini  aydınlaĢdırmaq  üçün  mətndən  misallar  götürmək,  baĢ 
sözə yaxın olan sözlərə iĢarə etmək, müxtəlif səciyyəli arayıĢlar – 
bunların  hamısı  lüğət  məqaləsinin  komponentləridir.  BaĢ  sözlər 
lüğət  məqaləsində  aĢağıdakı  Ģəkildə  izah  edilir:  əvvəlcə  dayaq 
sözün əsas mənası, sonra onun baĢqa mənaları sitat gətirmə  yolu 
ilə verilir. Demək əsas sözə verilən bütün izah və illüstrativ mate-
rial lüğət məqaləsinə daxildir.  
Lüğət sözlükdən, vokabulaların ardıcıl olaraq verilməsindən, 
sözə və onun mənalarına fonetik, qrammatik, üslubi cəhətdən re-
markalar  və  iĢarələr  verməkdən,  illüstrativ  materialdan,  sözlərin 
frazeologizmliyindən,  onların  tərcüməsindən  və  ya  izahatından 
ibarətdir. 
Lüğət  üçün  əsas  məsələ  sözlükdür.  Lüğətin  məzmunu  söz-
lüklə bağlıdır. Lüğətlərin məqsəd və növünə görə sözlüyün tərkibi 
və həcmi müəyyən edilir. Lüğətin sözlüyü lüğətdə ətraflı izah edi-
ləcək bütün vokabulaların siyahısı deməkdir. Lüğətdəki baĢ sözlə-
rin bütün məcmusu sözlük adlanır
150
.  
Hər  bir  lüğətin  sözlüyü  Ģüurlu  olaraq  hüdudlandırılır:  lüğət 
tərkibinin müəyyən hissəsini təĢkil edən jarqonizm, xüsusi termin-
lər, az iĢlədilən və daha az sabit olan neologizmlər, arxaizmlər və 
s. daxil edilmir.  
Adətən, lüğətə aktiv iĢlədilən, hamının baĢa düĢdüyü,  ədəbi 
dil və etik normalara uyğun gələn sözlər daxil edilir. Lüğətdə izah 
                                                           
149
 Yenə orada. s. 239. 
150
 Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. –Bakı: 1988, s. 240. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
153 
 
olunmayan  sözlər  bunlardır:  ölkə,  Ģəhər,  çay  və  s.  adları;  müasir 
dilimizdə  iĢlənməyən  qəliz  alınma  sözlər;  ədəbsiz  sözlər;  xüsusi 
terminlər və s. 
Lüğət  sözlüyündə  dilin  leksikasının  zəruri  mənzərəsini  əks 
etdirən,  insan  həyatının  bütün  sahələrini  əhatə  edən  sözlər  veril-
məlidir.  
Lüğət üçün sözlər iki Ģəkildə seçilə bilər:  

 
heç bir istisna olmadan dildəki sözlərin hamısı əhatə edilir; 
məqsəd  heç  bir  hüdud  qoymadan  ədəbi  dildəki  bütün 
sözləri daxil etməkdir;  

 
ancaq müasir dildə iĢlədilən sözlər seçilir.  
Sözlüyün tərtibində iki cəhəti nəzərə almaq lazımdır:  

 
Sözlərin seçmə prinsipini yaratmaq: 

 
Seçilən  sözün  tələbatın  profilinə  uyğunluğunu  təmin 
etmək
151
. 
Lüğət məqaləsində sözün müxtəlif mənalarını ayırmaq üçün 
xü-susi  iĢarələrdən,  durğu  iĢarələrindən  və  rəqəmlərdən  istifadə 
olunur. ĠĢarələr ixtisar sözlər və ya xüsusi Ģərti ifadələr Ģəklində də 
özünü  göstərir.  Sözü  tələffüzcə  düzgün  müəyyənləĢdirmək  üçün 
onun xüsusi transkripsiyası və vurğusu qeyd edilir.  
Tərcümə lüğətlərində baĢ sözlər iki Ģəkildə verilir: 

 
tərcümə etmə; 

 
sinonimi ilə. 
Lüğətlərdə  sözlər  izahetmə  –  təsvir,  sinonimika,  baxdırma, 
leksik izah, genetik və s. üsullarla verilir.  
Leksikoqrafiyada  lüğətləri  tərtib  etməyin  üç  üsulu  möv-
cudur: 
1.
 
sözyaratma və ya etimoloji üsul 
2.
 
«yuva» üsulu 
3.
 
sözlərin əlifba sırası üsulu. 
                                                           
151
 Yenə orada, s. 241. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
154 
 
Lüğətlərdə baĢ sözlər iki üsulla verilir: «yuva» (eyni kökdən 
olan sözlərin  bir  qrupda  yerləĢdirilməsi) və  əlifba (sözlərin  əlifba 
sırası ilə düzülüĢü). Müasir lüğətlər əsasən, əlifba üsulu ilə tərtib 
olunur.  Lüğətlərin  iki  növü  var:  ensiklopedik  və  filoloji  (izahlı, 
ikidilli,  dialektologiya,  orfoqrafiya,  frazeologiya,  terminologiya, 
orfoepiya, etimologiya, xarici sözlər və s.). Lüğətin əsas funksiya-
ları  sırasına  informativ,  kommunikativ  və  normativ  funksiyaları 
aid etmək olar.  
 Lüğət məqaləsi lüğətin struktur vahidi hesab olunur. Məqalə 
tam, əsas və əlavə informasiya zonalarına ayrılır.  
Dil  lüğətlərinin  sistemləĢdirilməsi  təcrübəsi,  onların  tərtibi 
və təsviri haqqında  geniĢ  məlumatlar leksikoqrafiyada  toplanmıĢ-
dır.  Nəzəri  leksikoqrafiya  (lüğətçilik)  lüğətlərin  ümumi  tipologi-
yasının və  yeni lüğətlərin iĢlənməsini, lüğətin makrostrukturunun 
iĢlənməsini  (sözlərin  seçilməsi,  sözlərin  və  lüğət  məqalələrinin 
yerləĢdirilməsi,  omonimlərin  seçilməsi),  lüğətin  mikrostrukturu-
nun iĢlənməsi, yəni ayrıca lüğət məqaləsinin (mənaların seçilməsi, 
təsnifləĢdirilməsi) hazırlanmasını əhatə edir.  
Lüğətçilik praktikasının inkiĢafı lüğətlərin redaktor hazırlığı 
ilə sıx bağlıdır və real redaktor qərarlarında öz əksini tapır.  
Lüğətləri məzmun və xarakterinə – sözü və ya məfhumu ne-
cə  izah  etməsinə  görə  beĢ  qrupa  bölmək  olar:  filoloji,  ideoqrafik, 
ensiklopedik, tədris, tezlik lüğətləri
152
. 
Lüğətlər ya sözlərin etimologiyası və tarixən mənaca inkiĢafı 
haqqında  məlumat  verir  (etimoloji  və  tarixi  lüğətlər),  ya  sözün 
mənasını,  iĢlədilməsini,  yazılıĢını,  düzgün  tələffüz  olunmasını 
qeyd edir (orfoqrafik, fonetik, orfoepiya lüğətləri), ya sözün məna-
larını  açır  (omonim,  sinonim  və  s.  lüğətləri),  ya  məfhumları  sim-
volik  Ģəkildə  izah  edir  (ideoqrafik  lüğətlər),  ya  da  əĢya  və  hadi-
sələri, məfhumları Ģərh edir (ensiklopedik).   
                                                           
152
 Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. –Bakı: 1988, s. 248. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
155 
 
Linqvistik  lüğətlər  dilin  leksik-semantik  strukturunu  təsvir 
edir. Linqvistik lüğətlərin təsvir obyekti dil vahidləri hesab olunur.  
Məsələn: Omonimlər lüğəti. 
Terminoloji lüğətlər bir  və  ya bir neçə sahənin terminologi-
yasını  əks  etdirir.  Terminləri  izah  edən  lüğətlər  terminoloji  lüğət-
lər adlanır. Terminoloji lüğətlər tərtib olunarkən semantik, morfo-
loji, kalka və sintaktik üsullardan istifadə edilir. Terminoloji lüğət-
lər məqsəd və xarakterinə görə birdilli və ikidilli olur. Birdilli ter-
minoloji lüğətlərdə elmin müxtəlif sahələrinə aid terminlər əlif-ba 
sırası  ilə  göstərilir.  Bu  lüğətlər  əlifba  xarakterli  terminoloji  lüğə-
tdir. Ġkidilli terminoloji lüğətlər daha çox tərcümə xarakterli olur.    
Ensiklopedik  lüğətlər  hər  hansı  bir  sahənin müasir vəziyyə-
tini,  vacib  hadisələri  və  s.  əhatə  edir.  Bu  lüğətlərdə  sözlərin  özü 
deyil, onların ifadə etdikləri elmi, siyasi, istehsalat, ədəbi və baĢqa 
məfhumların  predmet  və  hadisələri  izah  olunur.  Ensiklopedik  lü-
ğətlər  universal  (ümumi)  və  xüsusi  olmaqla  iki  yerə  bölünür.  Bu 
lüğətlərdə məqalələr əlifba sırası ilə düzülür. Böyük məqalələr bir 
neçə hissədən ibarət olur. Hər hissə ayrıca baĢlıqlarla verilir. Veri-
lən  sözlərin  əsasını  isimlər  təĢkil  edir.  Məqalənin  adından  sonra 
vergül  və  ya  mötərizənin  qoyulması  həmin  sözün əsas mənası  ilə 
yanaĢı  onun  baĢqa  mənalarının  olduğunu  göstərir.  Ensiklopedik 
lüğətlərdə də ixtisarlar, illüstrativ material verilir.   
NəĢrdə yerləĢmə yerinə görə lüğətlər birtərəfli – yəni sadəcə 
mətnin  sol  hissəsini  əhatə  edənlər  və  iki  tərəfli  olurlar.  Ġki  tərəfli 
lüğətlər tərcümə və tərcümə olmayan lüğətlərə ayrılır.  
Lüğət blokunun sərlövhələrinin  yerləĢmə  yerinə görə lüğət-
lər əlifba və qeyri-əlifba lüğətlərinə ayrılır. Əlifba lüğətləri isə cid-
di  əlifba  (birbaĢa  və  əksinə)  və  qruplaĢdırılmıĢ  (bir  kökdən  olan 
sözlərin  bir  bənddə  verilməsi)  olurlar.  Qeyri  əlifba  luğətlərinin 
tematik  və  sistematik  növləri  vardır.  Əksinə  lüğətlərdə  sözlər  bi-
rinci hərfə görə deyil, sonuncu hərfə görə düzülür.  
Ġ.Umudlu 2004-cü ildə lüğət nəĢri üzrə apardığı araĢdırmala-
rın yekunu olaraq yazır: “Müstəqillikdən sonra, xüsusən də son il-

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
156 
 
lərdə  müxtəlif  səpkilərdə  çoxlu  lüğətlər  nəĢr  edilmiĢdir.  Say  eti-
barı ilə terminoloji lüğətlər üstünlük təĢkil edir. Akademik lüğətlər 
azlıq təĢkil edir, nəĢriyyatlar daha çox kiçik həcmli, praktik lüğət-
lərə üstünlük  verirlər. AMEA Dilçilik  Ġnstitutunun elmi  Ģurası  və 
Terminologiya  Komitəsi  mütəxəssislərin  rəyi  olmadan  nəĢr  edil-
miĢ lüğətlər məzmun və keyfiyyət baxımından qüsurlu sayılır”
153
. 
Son illərdə nəĢr olunan lüğətlərin arasında bunları sadalamaq 
mümkündür: Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti (IV-cilddə. ABCÇD 
I  cild  /red.  Ə.Orucov;  tərtibçilər:  Ə.Orucov,  B.Abdul-layev, 
N.Rəhimzadə);  B.:  ġərq-Qərb,  2006;  Azərbaycan  dilinin  orfo-
qrafiya  lüğəti  (red.  A.Axundov;  Azərb.  Respublikası  Dövlət  Dil 
Komissiyası,  AMEA,  Nəsimi  adına  Dilçilik  Ġnstitutu).  B.:  Lider, 
2004;  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  Ensiklopediyası  (2  cild-
də /BaĢ red. Y.Mahmudov; Red. heyəti. Ġ.Ağayev, T.Babayev) B.: 
Lider,  2004;  Azərbaycanca-rusca  lüğət  (4  cilddə   müəl.  M.Tağı-
yev,  Ġ.Aydınov,  Ġ.Kərimov  və b.;  red.  M.T.Tağıyev  və b.)  Ba-
kı Slavyan  Universiteti.-  B.:  ġərq-Qərb,  2006; Ġngiliscə-Azərbay-
canca  lüğət  (Tərt.  O.Türksevər  (Musayev),  T.Əliyev,  Q.Məmmə-
dov və b.). B.: ġərq-Qərb, 2004; Klassik Azərbaycan ədəbiyyatın-
da iĢlənən ərəb və fars sözləri lüğəti (2 cilddə. /tərt. ed. B.Abdul-
layev,  M.Əsgərli,  H.Zərinəzadə;  elmi  red.  M.Adilov)  B.:  ġərq-
Qərb,  2005;  Rusca-Azərbaycanca  lüğət    (Üç  cilddə /Red.  Ə.Oru-
cov; AMEA Nəsimi adına Dilçilik Ġnstitutu). B.: ġərq-Qərb, 2005. 
 
Soraq kitabçası 
 
Soraq kitabçası sistemli quruluĢu olan, informasiya vahidləri 
əlifba  sırası  ilə  düzülmüĢ,  tətbiqi,  praktiki  xarakter  daĢıyan  mə-
lumat nəĢrləridir. Soraq kitabçaları hər hansı sahə haqqında kom-
pleks  məlumatları  əhatə  edir.  Soraq  kitabçalarının  struktur  vahidi 
                                                           
153
 Umudlu Ġ.Kitab nəĢri bu gün. Bakı, 2004, s. 191. 

Vüsalə Musalı.  Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
 
 
157 
 
soraq  məqaləsi  hesab  olunur.  Bu  kitablarda  cədvəllərdən  geniĢ 
istifadə  olunur.  Cədvəl  vasitəsi  ilə  informasiya  əyaniləĢir.  Bəzi 
soraq kitabçaları bütünlükdə cədvəldən ibarət olur.  
Məqsəd  təyinatına  görə  soraq  kitabçaları  aĢağıdakı  növlərə 
ayrılır: 
1.
 
Elmi; 
2.
 
Ġstehsalat-təcrübi; 
3.
 
Siyasi-kütləvi; 
4.
 
Tədris; 
5.
 
Kütləvi; 
6.
 
MəiĢət. 
Ġnformasiyanın xarakterinə görə isə soraq kitabçalarının aĢa-
ğıdakı növləri vardır:  

 
Mütəxəssislər üçün; 

 
Həvəskarlar üçün; 

 
Statistik; 

 
Kataloq; 

 
Soraq cədvəli; 

 
Soraq kitabı (təyin edici); 

 
Bioqrafik lüğət; 

 
Bələdçi; 

 
Təqvim; 

 
Əlamətdar tarixlərin təqvimi
154
. 
Bunlardan əlavə, mətnli, rəqəmli, formullu, qarıĢıq mətnli və 
təsvirli (illüstrasiyalı) soraq kitabçaları nəĢr olunur.  
Soraq  kitabçalarının  aparatına  müĢayiətedici  məqalə  (ön 
söz), ixtisar, qısaltmalar və Ģərti iĢarələrin siyahısı, istinad sistemi, 
köməkçi göstərici, biblioqrafik siyahı, mündəricat daxildir.