AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məRKƏZĠ NƏbatat bağI

ağəsmə  
(C. Vitalba L.) 
Odunlaşmış 
və yaşıl 
qələm, 
toxum 
Mart, 
aprel 
Soyuq 
şitillik 
Qum 
Çoxçiçək 
sarmaĢan qızılgül 
(Roza multiflora) 
Odunlaşmış 
və yaşıl çilik-
lə, calaqla 
Mart, 
iyun, 
avqust 
İsti və 
soyuq 
Qum 
Qıfotu (Vinca 
minor) 
Kolu 
bölməklə 
Mart, 
noyabr 
Açıq 
qrunt 
Çürüntülü 
torpaq 
Adi daş sarmaşığı 
(Hedra helix) 
Yaşıl qələm 
toxum 
Aprel, 
iyun 
---- 
---- 
Köklü tekama 
(Campsis radicans)  
Odunlaşmış 
qələm 
Mart 
---- 
Qumlu 
torpaq 
Çin filbaharı 
(W.sinensis(sims)) 
---- 
---- 
---- 
---- 
Ətirli doqquzdon 
(Conicera 
Caprifolium)  
Odunlaşmış 
və yaşıl 
qələm, 
toxum 
Mart, iyun 
---- 
---- 
Hündür mərövcə 
(Smilax excelsa)  
---- 
---- 
---- 
---- 
Yabanı üzüm 
(Vitis silvestris)  
Odunlaşmış 
qələm 
Mart 
---- 
---- 
BeĢyarpaq qız 
üzümü 
(Partenacissus 
quinquefolia)  
---- 
---- 
---- 
---- 
 

 
285 
 
ƏDƏBİYYAT    
 
1.
 
Осипова  Н.  В.    Лианы:  Справочное  пособие.  М. 
«Лес. пром. », 1989 
2.
 
Давыдович  Б.  В.  Вертикальное  озеленение.  К. 
«Вудивельник », 1971 
3.
 
Kazımova  T.  Yaşıllaşdırmanın  əhəmiyyəti.  «  Elm  » 
nəşriyyatı, 1975 
4.
 
Məmmədov  F.  M.  Bitkilərin  vegetativ  çoxaldılması. 
« Maarif » nəşriyyatı, Bakı, 1998  
 
 
 
 
А. Д.Мехралыев 
 
Первичная агротехника выращивания и методы                             
размножения лиан в условиях Абшерона 
 
        В  результате  проведенных  исследований  было 
выявлено,  что  при  размножении  лиан  семенами 
всхожесть  их  составила  –  82  %,  одревесневшими  и 
зелеными черенками – 80 - 85 % и отводками – 92 %. 
 
 
 
 
 

 
286 
 
UOT 635: 631.512 
X.Q.Kərimli 
 
 
ABġERON  ġƏRAĠTĠNDƏ  QURAQLIĞA   
DAVAMLI  BƏZĠ   YABANI  OT  BĠTKĠLƏRĠNĠN 
BECƏRĠLMƏSĠ 
                              
Abşeron arid zona kimi  gilli, kirəcli və qumlu açıq-qonur 
rəngli torpaq tipinə malik olan  ən az illik yağıntı düşən (bəzən 
vegetasiya  dövründə  35-120  mm)  ərazidir.  (5)  Yabanı  ot 
bitkilərinin  mədəni  şəklində  becərilməsi  dərman,  texniki, 
yeyinti,  bəzək  və  s.məqsədlər  ücün  iştifadəsi  müasir  dövrün  ən 
mühüm problemlərindən biridir (1,3,7,8,9) . 
Bu  məqsədlə  2002-2005-ci  illər  ərzində  AMEA  Mərkəzi 
Nəbatat  Bağının  kolleksiyasında  toplanmış  quraqlığa  davamlı  
ən perspektivli bir neçə növün toxumla çoxalması öyrənilmişdir.  
Tədqiqatlar  zamanı    106  növün    20  fəsiləni,  52  cinsini 
özündə birləşdirən quraqlığa davamlı növlər müəyyənləşdirilmiş 
və siyahısı aşağıda verilir: (2,10,12,14) 
 
№ 
Fəsilənin adı 
Çinsin adı 
    Növün adı 
 
 
 
1 
Boraginaceae  Juss. 
Nonnea Medik. 
N. lutea (Desr) DC. 
Sumphytum L. 
S. asperum Lepech. 
S. officinale L. 
 
Turnofortia 
T. sibirica 

 
287 
 
Compositae Giseke. 
(Asterasea Dumort) 
Achillea L 
A. asiatika Serg. 
A, biebersteinii Afan. 
A. cuneatiloba Bois 
& Buhse 
A. filipendulina Lam. 
A. millefolium L. 
A. nobilis L. 
A. setacea Waldst.& 
Kit 
A. wilhelmsii 
Anthemis L.  
A. nobilis 
A. rudolphiana Ad. 
Artemisia L. 
A. abrotanum L. 
A. absinthium L. 
A. dpacunculus L. 
A. maritima. L..  
.A. wulqaris L.  
Santolina 
chamaecyparissus L. 
S. viridis Willd. 
 
Compositae 
(Asteraceae) 
Bellis L. 
B. perennis  L.  
Gentaurea L.  
C. arenari     Bieb.               
C. calcitrapa L. 
C. cyanus L.  
C. fischeri Schechb. 
C. jacea  L.  
C. orientalis L. 
C. ruthenica Lam. 
C. scabiosa L. 
Cichorium L.  
C. endiva L. 
C. intybus L. 

 
288 
Eshinops L.  
E. humilis Bieb. 
E. ritrodes Bunqe . 
E. sphaerocephalus 
L. 
 
Helichrysum Mill. 
H. arenarium (L) 
Moench. 
H. plicatum DC.  
 
Inula L.  
 I..helenium L. 
 
 
 
 
Scorzonera L.  
S. cinerea Boiss.  
S. hispanica L.  
Solidaqo L.  
S. virqaurea L.  
Sonchus L.  
S. arvensis L.  
Tanacetum L.  
T. vulqare L.  
Taraxacum L.  
T. kok- saqhuz Rodin 
T. officinale Wiqq. 
Tephroseris 
Reishenb. 
T.atropurpurea 
Holub 
Tragopogon L.  
T. porrifolius L. 
 
 
 
Cruciferae Jusss 
(Brcassicaceae 
Burutt.) 
Lobularia Desv. 
 
L. maritime (L) Desv. 
 
Alyssum L. 
A.bracteatum Boiss. 
A.saxatile L. 
 
Dipsacaceae Juss. 
Skabiosa L. 
S. arqentea L.  
S. atropurpurea L. 
S. caucasica Bieb 
Dipsacus L.  
D. sylvestrisL.  
 

 
289 
 
Centianacea Juss 
Gentiana L.  
G. lutea L.  
G. bigelowii 
G. erythraen 
 
Grassulaceae  
Sempervivum L. 
S. caucasicu 
m. Rupr.  
S. transcaucasicum. 
S. tectorum L. 
 
Hypeicaceae Juss. 
(Cyttiferae auct.) 
Hypericum L. 
H. perfaratum L. 
H. venustum Fenzi. 
H .tetrapterum Fries 
 
Labiatae Juss. 
(Lamaceae Lindl.) 
Ajuqa L 
A. genevensis L. 
A. orientalis L. 
A. reptans L. 
Lavandula L 
L. anqusttifolia Mill.  
Melissa L                
M. officinalis L. 
Oriqanum L 
O. vulqare L 
Phlomis L                
P. lenkoranica Knor. 
 
                                                  
Salvia L 
S. officinalis L. 
S. sclarea L. 
S. tesquicola Klok & 
Pobed 
Stachys L(Betonica 
L.) 
S . germanica L.. . 
 
Malvaseae Juss. 
Althaea L 
 A. cannabina L. 
A. hirsute L. 
 A. officinalis L 
  A. taurinensis DC.  
 
Onaqraceae Juss. 
Epilobum L 
Onaqra Hill. 
Onaqra bennis (L) 
Scop 
(Oenothera) 

 
290 
 
Papaveraseae Juss. 
(Chelidoniaceae 
Nanai) 
Chelidonium  
Ch. majus L 
 
Plumbaginaseae 
Juss. 
Limoniaceae Ser ) 
Limonium Mill 
L.Meyeri (Boiss) O 
Kuntze 
 
L.caspium 
(Wild)Gans 
L.vulqare Mill. 
 
Pedaliaceae 
Sesanum  
S. inducum L. 
 
Poluqonaseae Juss.                 
Polyqonum L. 
P.paronychioides 
C.A.Mey 
     
Roseseae Juss. 
Aqrimonia L. 
A. evpatoria L.  
Filipendula Mill  
F. vulqaris Moench. 
 
 
F. ulemaria (L) 
Maxim 
Patentulla 
A.atrosomquinea 
 
 
 
 
Rubiaseae Juss. 
Asperula L. 
A. 
prostrata(Adams)C.K
och  
Rubia L. 
R.tibetica Hook.fill . 
R. riqidifolia Pojark 
R.tinctroum L. 
R. transcaucasica 
Grossh. 
 
Scrophulariaceae 
Digitalis L. 
D. purpurea L. 

 
291 
Juss.
 
Linaria Mill 
L. qrandifolora Desv. 
Verbascum L 
V.phlomoides L.  
V. thapsus L 
 
Umbelliferae 
Ammi L. 
A.visnaqa (L) Lam. 
Erunqium L. 
E. foetidum L. 
 
E.qiqanteum 
E.amcthystimum 
Pimpinella  
P. saxifraqa L 
 
Valerianacea 
Batsch. 
Centranthus DC 
K. lonqifolius Stev. 
 
K.rubber (L) DC 
 
Zuqophullaceae 
R.Br. 
Zuqophyllum   
Z. fabaqo L. 
 
 
                                                              
Topulqayarpaq  boymadərən – A. filipendulina 
 2002-2005-ci  illərdə   topulqayarpaq boymadərənin  (şək.1) 
toxumla  cücərdilməsi,  çoxaldırılması  və  becərilməsi  üzərində 
tədqiqatlar  aparılmışdır.  T.boymadərənin  ontogenezi  müşahidə 
edilmişdir. (4,6,11)  
T.boymadərən  növünün    toxumları  təbii  şəraitdən  
toplanmışdır. Toxumlarının rəngi qəhvəyi , 1000 toxumun çəkisi 
0,53 qramdır. 
Təcrübələr  zamanı  T.boymadərənin  toxumları      fevral  - 
iyun aylarında  açıq sahədə səpilmiş, 15 gündən bir təkrar  

 
292 
 
ġəkil 1. Topulqayarpaq  boymadərən 
 
edilərək, cücərənə qədər müxtəlif faizli rütubəti  olan torpaqlaın 
tempraturu  ölçülmüşdür.  Aparılan  müşahidələr  göstərdi  ki. 
müxtəlif  rütubət  və  temperaturu    olan  torpaqlarda  cücərmənin 
müddəti    və  cücərmə  faizi  də  müxtəlifdir.  T.  boymadərən 
toxumlarının  cücərməsi  üçün  torpaqda  rütubət    35  %-dən  çox  
olmamalı,  temperatur  10-20  olmalıdır  .  Torpaqda    temperatur 
15
0
  olduqda toxumlar 19-20 günə, 20
0
 olduqda isə  10-12 günə 
cücərir.  Cücərmə  faizi    rütubət  və  temperaturdan    asılı 
olduğundan temperatur  10
0
  olanda  torpaqda  toxumlar  20-25%, 
15
0
 olduqda  50-60 %,  20
0
 olduqda  isə 80-82 % cücərir.  
Təcrübələr  göstərmişdir  ki,  toxumlar    3  mm  dərinliyə 
əkildikdə  75-80 %, 5mm dərinlikdə  60-65 %, 7 mm dərinlidə  

 
293 
40 %, 10 mm dərinlikdə  isə 10-12 % cücərti verir. Toxumları 3 
mm   dərinliyə  əkildikdə    20  günə,  5mm  dərinlikdə  17günə,  7 
mm  dərinlikdə    5  gün  ərzində  40  %  ,  10  mm  dərinlikdə  isə  
7gündən sonra  25 % cücərti verir. 
                                                    
 Cədvəl 
Açıq Ģəraitdə Topulqayarpaq   
boymadərən toxumlarının cücərməsi 
Sıra 
N-si 
Rütubət 
(%-lə) 
İstilik 
(t c-lə)  
Cücərmə  
( %-lə) 
Səpiləndən 
cücərmə 
müddəti (gün- lə) 
1 
30-35 
10 
22.5 
30 
2 
---- 
15 
55 
16,5 
3 
----- 
20 
81 
11 
 
Cədvəldən göründüyü kimi Abşeron şəraitində boymadərən 
toxumlarının normal cücərilməsi üçün rütubət 35% ,:  istilik isə   
20
0
  olmalı, toxumlar 3 mm dərinliyə səpilməli və martın 14-dən 
gec olmayaraq 10 gün müddətinə səpilməlidir. 
Toxumdan  çıxan  ləpə  yarpaqlarının  forması  uzunsov,  açıq 
şəraitdə  uzunluğu    2,76  mm,  eni  isə  1,62  mm  –dir.Saplağının 
uzunluğu  1,89  mm,  rəngi  tünd-bənövşəyidir.    Virginil  dövrü 
aprelin sonuna qədər davam edir. İlk yarpaqlar bölümlü, lələkli, 
uzunsov  lansetşəkilli,  rəngi  mor-  bənövşəyidir.  Saplağın 
uzunluğu  2,09  mm-dir.  Növbəti  iki  yarpaq  lələkli  yarıqlı  olub, 
uzunluğu 2-12 mm, eni 1-8 mm-dir. 

 
294 
Gövdəsi  adətən  tək,  düzbudaqlı,  yunlu-tüklü  aşağı  hissəsi 
budaqlanan,  yuxarı  hissəsi  çılpaqdır.  Yetkin  yarpaqların 
uzunluğu 6-17 mm, eni 2-6 mm –dir. Çiçəkyanlığı lansetşəkilli, 
itidir. Uzunluğu 3 mm-dir. Çiçək yatağının  uzunluğu 4,5-5 mm, 
eni isə 2-3 mm-dir. Müşahidələr göstərir ki, ilk çiçəkləmə dövrü 
may  ayının  ikinci  ongünlüyündən    başlayaraq  avqustun  sonuna 
kimi davam edir. 
Toxumları  avqust ,sentyabr aylarında yetişir.         
Acıqovuq  (Zəncirotu) 
Acıqovuq  (şək.2)    toxumla  çoxalır.  Toxumlar 
qovucuqla birlikdə dərilmişdir. 
 ġəkil 2. Acıqovuq   
Toxumun  rəngi  açıq  qəhvəyi  olub  ,  1000  ədəd  toxumun 
çəkisi 0.25-0,96  q-dır.  
Akademik V.C.Hacıyevin (13) tədqiqatına əsasən  

 
295 
Taraxacum,  Centaurea,  Ajuqa  cinsinə  aid  olan  növlərin 
əksəriyyəti  toxumları  vasitəsi  ilə  öz-özünə  bərpa  olunmaq 
qabiliyyətinə malikdir. 
 Apardığımız  təcrübələr  göstərir  ki,  dərman  acıqovuqun 
(T.officinalis)  toxumlarını torpaqda  10 mm dərinlikdə, 15-20 C 
temperaturada  səpildikdə  7 gün ərzində 80 % cücərti verir. 10-
12  C  temperaturda  səpilən toxumlar 9 gündən sonra  65-70% 
cücərti  verir.   
Beləliklə  Acıqovuq  toxumlarının  normal  cücərməsi  üçün  
torpağın    temperaturu  8-10
0   
  tələb  olunur.  Şitilinin  əkilməsi  
üçün cərgə arası  25sm, bitki arası məsafə isə 15sm olmalıdır.  
Payızda  səpilən  toxumlar  növbəti  ilin  yazında  çiçəkləyir, 
toxum  verir.  Yazda  səpilən  toxumlar  yenə  də  növbəti  ilin 
payızında çiçək və toxum verir. Səpilmiş toxumlar 3-cü il daha 
məhsuldar olur.  
 
ƏDƏBĠYYAT 
1.
 
Azərbaycanın  faydalı  bitkiləri.  «Elm»nəşriyyatı. 
Bakı,1971. 
2.
 
Флора Азербайджана,  В. VЫЫЫ, Баку, 1961. 
3.
 
Е.  В.  Вулф,  О.Ф.Малеева.  Мировые  ресурсы 
полезных растений. Ленинград, 1969. 
4.
 
 И.Е. 
Акопов. 
Кровоостанавливающие 
растения. Ташкент, 1981. 
5.
 
Q.S.Məmmədov 
Azərbaycanın 
ekoetik 
problemləri:  elmi,  hüquqi,  mənəvi  aspektlər.  Bakı, 
«Elm», 2004 

 
296 
6.
 
M.  Ə.  Rəhimov.  Azərbaycanda  bəzi  dəriman 
bitkilərinin becərilməsi təcrübələri.  AEA nəşiriyyatı 
Bakı,1969. 
7.
 
Многолетние  цветочные  растения.  Минск, 
1972. 
8.
 
O.V.  İbadlı,  Ü.M.  Ağamirov,  A.Ə.    Bayramov. 
Gülçülük. Bakı,2003. 
9.
 
Полезные  дикорастущие  растения  Молдавии. 
Кишинев,1962. 
10.
 
Полезные растения Хакасии. «Наука», 1989. 
11.
 
С.Д.Мустафаева.  Биологические  особенности 
и  эфирномасличность  видов  рода  Ashиllea  L. 
флоры Азербайджана (диссертация).  
Баку, 1989. 
12.
 
Травянистые растения СССР,  В.Ы, ЫЫ. Москва, 
1971. 
13.
 
V.  C.  Hacıyev  –  Azərbaycanın  yüksəkdağlıq 
bitkiliyinin ekosistemi . Bakı –2004. 
14.
 
Атамов 
– 
Степная 
растительность 
Азербайджана. Баку, 2002. 
 
 
 
 
 
 
 

 
297 
Х.Г.Керимли 
 
Выращивание некоторых засухоустойчивых 
дикорастущих травянистых растений в условиях 
Абшерона 
 
        В  статье  приводится  список  засухоустойчивых 
травянистых  растений  из  коллекции  Центрального 
Ботанического  Сада  и  методы  выращивания 
некоторых наиболее перспективных видов. 
 
№  Fəsilənin adı 
Çinsin adı 
               Növün  
adı 
 
 
 
Latınça 
Azərbay-
çança 
1 
Boraginaceae  
Nonnea 
N. lutea 
 
Sumphytum 
S. asperum 
 
S. officinalis 
 
 
Turnofortia 
T. sibirica 
 
 
Compositae  
(asterasea) 
Achillea L 
A. asiatika 
A, bieberstein 
A. cuneatiloba 
A.filipendulina 
Lam. 
A.millifolium L. 
A. Nobilis 
A.santolina 
A. setacea 
 
 
Anthemis L.  
A. nobilis 
A. rudolphiana Ad. 
 

 
298 
Artemisia L. 
A. abrotanum L. 
A. absinthium L. 
A. 
dpacunculus 
H.Kz. 
A. maritimal. s. l.  
A. wulqowis L.  
 
Bellis L. 
B. perennis  L.  
 
Gentaurea L.  
C. 
arenaria 
L.               
C. calcifolia Bieb. 
C. cyanus L.  
C. Fisheri 
C. jacea  L.  
C. montana  L. 
C. moschata L.  
C. ruthenica Lam. 
C. scabiosa 
 
Cichorium L.  
C. endiva 
C. intybus 
 
Cineraria L.  
C. maritime L.  
 
Eshinops L.  
E. humilis Bied 
E. ritro L. 
E.  sphaerocephalus 
L. 
 
Helichrysum 
Mill. 
H. 
Azerbajdzhanicum 
H. plicatum F.  
H. 
undulatum 
Lebed 
 
Inula L.  
 I.helenium L. 
 
 

 
299 
Santalina L.  
S. 
chamaecyparissus 
L.  
S.rozmarinifolia 
S. viridis 
 
Scorzonera L.  
S. 
delicioza 
cnosone 
S. hispanica L.  
 
Solidaqo L.  
S. virqanrea L.  
 
Sonchus L.  
S. arvensis L.  
 
Tanacetum L.  
T. vulqare L.  
 
 
Compositae 
(Asteraceae) 
Taraxacum L.  
T. 
kok- 
saqhuz 
Rodin 
T. officinalis Wiqq. 
 
Traqopodon L.   T. porrifolius 
 
 
 
 
 
Cruciferae 
Lobularia L. 
 
L.  maritima  (L) 
Desv. 
 
 
Alyssum L. 
A.bracteatum 
Boiss. 
A.saxatile L. 
 
 
Dipsacaceae  
Skabiosa L. 
S. arqentea L.  
S. atropurpurea L. 
S. caucasica Bieb 
 
Dipsacus L.  
D. fillonum L.  
 
 
 
Centianacea 
Juss 
Gentiana L.  
G. lutea L.  
 
 
Grassulaceae  
Sempervivum 
L. 
S.caucasicum. 
Rupr.  
S. globiferum L. 
S. tectorum L. 
 
 
Hypeicaceae 
(Cyttiferae) 
Hypericum 
H.perfaratum L. 
H. venustum Fenzi. 
 

 
300 
 
Labiatae 
(Lamaceae) 
Asuqa L 
A.genevensis 
A.psevdochia 
A.reptans 
 
Lavandula L 
L.latifolia (L) 
 
Melissa L                
M. officinalis 
 
Oriqanum L 
O. vulqare L 
 
Phlomis L                
PH.tuberasa  L 
 
 
                                                  
Salvia L 
S.officinalis 
S.sclarea 
S.tesquicola 
 
Stachys L 
St. lanata Jazq. 
 
 
Malvaseae 
Althea L 
 A. cannobina 
 
A. hirsute L. 
 
 A. officinalis L 
 
  A. rosea  
 
 
Onaqraceae 
Epilobum L 
Onaqra bennis 
 
 
Papaveraseae 
Chelidonium  
Ch. majus L 
 
 
Plumbaginase
ae 
Limonium 
Mill 
L.Meyeri 
(Beiss) 
Ktze 
 
 
L.caspium 
 
 
Poluqenaseae                 
Poluqenum L. 
P.paronychioides 
 
         Roseseae  
Aqrimonia L. 
A. evpatoria L.  
 

 
301 
Filipendula 
Adams 
F. hexapetala Cilib 
 
Rosacea  
 
F. 
Nemaria 
(L) 
max 
 
Patentulla 
A.atrosomquinea 
 
 
 
 
 
 
Rubiaseae 
Asperula L. 
A. 
prostrata(Ad)C.Ko
ch in Linneqa 
 
Rubia L. 
R. iberica 
 
R. 
riqidifolia 
Posark 
 
R.tinctroum 
 
R. pereqrima L 
 
 
Scrophulariac
eae 
Digitalis L. 
D. nervosa 
 
Linaria Mill 
L. 
qrandifolora 
Desv. 
 
Verbascum L 
V.phlomoiole  
 
V. thapsus L 
 
 
Umbelliferae 
Ammi L. 
A.visnaqa (L) Lam.   
Erunqium L. 
E. foetidum L. 
 
 
E.qiqanteum 
 
Pimpinella  
P. saxifraqa L 
 
 
Valerianacea 
Kentrantus DC 
K. lonqiflorus 
 
 
K.rubber (L) DC 
 

 
302 
 
Zuqophullace
ae 
Zuqophyllum 
L.  
Z. fabaqo L.