Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
- ŞAHDAĞ XALQLARININ FOLKLOR ƏNƏNƏLƏRİNDƏ ALBAN İZLƏRİ Açar sözlər
- AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA MİLLİ AZLIQLARIN MƏDƏNİ İRSİNİN QORUNMASI VƏ İNKİŞAFI Açar sözlər
|
1. “Azərbaycan nağılları”, I cild, Bakı, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 2005. 2. “Azərbaycan nağılları”, III cild, Bakı, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 2005. 3. “Azsaylı xalqların folkloru”, I kitab, tərtib edən Mətanət Yaqubqızı, Bakı, “Elm və təhsil”, 2014. 4. Baloğlan Şəfizadə, “Zərdüşt, Avesta, Azərbaycan…(Maq sivilizasiyası)”, Bakı, “Elm”, 1996. 5. Georgi Keçaari, “Orayn”, udi dilində, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 2001. 6. Georgi Keçaari, “Udilərdə ənənəvi toy mərasimləri”, Gəncə, “Agah” nəşriyyatı, 2003. 7. İbrahim Dağlı, “Həyat təranələri”, Bakı, Şirvannəşr, 2006. 8. İshaq Abram, “Eşitdiklərim, gördüklərim, düşündüklərim”, Bakı, Şirvannəşr, 2010. 9. “Koroğlu” dastanı, “Lider nəşriyyat”, Bakı, 2005. 10. Qəmərşah Cavadov, Rauf Hüseynov, “Udilər”, Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 1999. 11. Q. Voroşil, “Qafqaz Albaniyası”, Bakı, “Öyrətmən”, 1993. 12. “Ocaq başında rəqs”, udi folkloru nümunələri, torplayanı və tərtib edəni Georgi Keçaari, Gəncə, “Agah” nəşriyyatı, 2002. 13. Oğuz rayonunun statik göstəriciləri (məcmuə), Oğuz, 2014 14. Rəşid Göyüşöv, “Qarabağın keçmişinə səyahət”, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı 1993. 15. Simax Şeyda, “Sevdalı gözlər”, Bakı, “Araz” nəşriyyatı, 2008, “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 201
Xülasə Oğuz tolerant rayondur. Burada 15-dən çox xalqın və etnik qrupun nümayəndələri dinc, yanaşı, dostluq və qardaşlıq şəraitində yaşayırlar. Oğuzun köklü sakinlərindən olan udilərin və yəhudilərin özlərinə məxsus folkloru, ədəbiyyatı və maddi mədəniyyəti var. Azərbaycan dili, Azərbaycan ədəbi təfəkkürü, Azərbaycan etnopsixologiyası bu xalqların ortaq mənəvi dəyərlərini xarakterize edir. Yusif Rzaev The common values and identity of the jewish and kurs living in Oguz Summary
Oghuz is a tolerant region. More than fifteen peoples and ethnical groups representatives live here side by side in the condition of peace, friendship and brotherhood. Oghuz rooted citizens of udis, jewish have their own folk, literature and material culture. The Azerbaijani literary and Azerbaijani ethnical psychology characterize these peoples partners spiritual values.
Məhəbbət Paşayeva, tarix üzrə elmlər doktoru ADİU “Azərbaycan tarixi” kafedrasının professoru AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya institutunun aparıcı elmi işçisi pashayeva.m@gmail.com
Azərbaycanın etnik cəhətdən rəngarəng bölgələrindən olan Qubada yerləşən Buduq Qrız, Hapıt, xüsusilə də Şahdağının ən yüksək zirvəsində yerləşən Xınalıq kəndləri Qafqaz dağları arasında həm kəndlərin memarlıq quruluşu baxımından, həm də burada məskun olan etnosların unikallığı baxımından tarixin və təbiətin yaratdığı özünəməxsus bir etnoqrafik qoruqdur. Bu kəndlərdə kompakt olaraq məskun olan xınalıqlılar, buduqlar, qrızlar müstəqil etnik qruplar kimi öz kəndlərinin adı ilə tanınırlar. Qrız etnosuna Hapıt, Cek və Əlik, Ərgüc kəndlərində yaşayan hapıt, əlik, çek etnik qrupları da aid edilir. Bu kəndlərin əhalisi qrızlarla qohum qruplar sayılır və onlar qrız dilinin müvafiq dialektlərində danışırlar. Keçmişin unikal mirası olan xınalıqlar, qrızlar, buduqlar dünyanın etnik xəritəsində yalnız Azərbaycanda qeydə alınmış nadir etnoslardandır. Şahdağ ətrafında məskunlaşdıqlarına görə tarixi –etnoqrafik ədəbiyyatda “Şahdağ etnik qrupları” və ya “Şahdağ xalqları” kimi qruplaşdırılan xınalıqlar, qrızlar, buduqlar əlçatmaz dağların arasında, demək olar ki, təcrid olunmuş şəkildə yaşadıqlarına görə dillərini, özünəməxsus yaşayış tərzlərini, qədim mərasim və məişət, həmçinin təsərrüfat ənənələrini günümüzədək mühafizə edə bilmişlər. Yüksək dağ silsilələri əhatəsində yaşayan, keçilməz yolları olan və belə coğrafi mövqeyinə görə təcrid olunmasına baxmayaraq xınalıqlar, buduqlar, qrızlar, həmçinin qrız etnik qrupuna aid edilən hapıtlar, çeklər, əliklər haqqında, onların etnik mənsubiyyəti, dili, məişəti, məşğuliyyəti, inamları haqda hələ XVIII əsrdən bir sıra tarixi-etnoqrafik məlumatlar dərc edilməyə başlamışdır (5, .s.75-149; 6, s.97; 2; 8, s.238; 7, s.122). Qafqaz haqda məlumat verən XIX əsr müəllifləri Şahdağın zirvəsində “canlı tarixin” yaşadığını yazırdılar(7,s.122).
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 202
XIX əsrə aid mənbələrdə bu dağlar arasında məskən salmış bu etnosların etnik xüsusiyyətləri barədə məlumatlar verilir, xüsusilə də, xınalıqların öz etnik xüsusiyyətləri ilə digər Şahdağ xalqlarından daha çox fərqləndiyi qeyd olunurdu. Qeyd etmək lazımdır ki, Şahdağ etnik qrupuna daxul edilən qrızlar, buduqlar, hapıtlar müəyyən təbii-iqtisadi səbəblərdən tədricən Azərbaycanın digər ərazilərində də yayılaraq bir sıra kəndlər və obalar salsalar da, xınalıq etnosu kompakt halda hər zaman öz kəndində yaşamaqda davam etmişdir. Odur ki, Azərbaycan Respublikası ölkəmizin zəngin mənəvi irsinin, Xınalıq etnosunun, xınalıq mədəniyyətinin unikal xüsusiyyətlərinin qorunub saxlanması üçün Xınalıq kəndi ərazisini Dövlət tarix-memarlıq və etnoqrafiya qoruğu elan edərək bununla da onu bəşəriyyətin ortaq mirası kimi dəyərləndirilməsinə nail olmuşdur. XIX əsr rus müəlliflərindən Leqkobıtov xınalıqlıların xarici görünüşlərindən bəhs edərkən “onların çoxunun hündürboylu, gözəl üz cizgiləri olan, sarışın, xurmayı saçlı, göy və mavi gözlü olduğunu” yazırdı(7, s.123). Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün də xınalıqlılar eyni özəlliklərə sahibdirlər. Strabon da albanların hündürboylu və gözəl üz cizgilərinə sahib olduğunu qeyd edirdi (Strabon kn. XI. c. IV. s. 476). Şahdağ xalqları Azərbaycanın qədim dövləti olan Qafqaz Albaniyasında Alban tayfa ittifaqına daxil olan hər və qat kimi alban tayfalarının birbaşa varislərindəndirlər. Xınalıqlılar qat tayfalarının, qrızlar, hapıtlar isə hər tayfalarındandırlar. Şahdağ etnik qrupuna daxil edilən etnosların hər birinin etnik özünüadlandırmasında hər qat kimi qədim alban etnonimləri özünü büruzə verməkdədir. Xınalıq, qrız, hapıt, buduq etnonimləri isə onlara ətraf bölgələrin əhalisinin verdiyi addır. Əslində xınalıqlılar öz kəndlərini Ketiş, özlərini isə kəttid, cəm halda ketş xalq və ya
birilə ünsiyyət zamanı işlədirlər. Xınalıqların kəttid etnik özünüadlandırmasındakı -id şəkilçisi xınalıq dilində mənsubiyyət bildirir( 1, s.57). Bizim etnoqrafik müşahidələrimizdən də məlum olduğu kimi, onların dilində di cəm şəkilçisidir. Belə ki, xınalıqlar Qaley-Xudat kəndinin əhalisini kalçid, Cek əhalisini inçid, əlikliləri lekid, Haput əhalisinin hinpid, Qrız kəndi əhalisini hottud, Buduq kəndi əhalisini budoqud vəs. adlandırırlar. Maraqlıdır ki, xınalıqlıları buduq və qrızlar da qetdi adlandırır. Göründüyü kimi kəttid, ketş və ya qetdi etnik adının içində kət, qat(xınalıqlıların bunu khət şəklində tələffüz edirlər) etnonimi öz əksini tapmışdır. Kət və ya qat etnoniminə antik mənbələrdə rast gəlinməkdədir (Favst Buzand, kn.III,ql.7; Pliniy,VI,17). Ket tayfalarını Qafqazda məskun olduğunu yazılır(yenə orada). Qat tayfalarının Qafqaz Albaniyasında yaşayan alban tayfalarından biri olduğu məlumdur. Bu baxımdan xınalıqların etnik özünüadlandırmasındakı khət, ketş adı onları qat alban tayfası ilə əlaqələndirməyə əsas verir. Apardığımız etnoqrafik müşahidələrə əsaslanaraq deyə bilərik ki, haputlular özlərini hər, qrızlıları isə hərəd adlandırırlar. Maraqlıdır ki, 30-cu illərdə Hapıt kəndində hapıtlıların özlərinə hereti dediyi də qeyd olunmuşdur (1, s.60). Buduqlar da qrızları qerad, qrızlar isə öz kəndlərini
variantlarda hapıtlıların hər etnik özünü adlandırması özünü büruzə verir. Qrızların isə etnik özünüadlandırması xərəzdir. Qrızlılar Qrız kəndini də Qərəz adlandırır. Qərəz toponimində də hər etnonimi qər formasında özünü göstərir. Vaxtilə qrızların bir qrupunun yaşadığı Ərgüc kəndinin adında da fonetik dəyişikliyə uğramış hər etnonimi əks olunmuşdur. Buduqlar da qrızları qərəd adlandırır. Göründüyü kimi, haput və qrızların etnik özünüadlandırmasının bütün formalarında və toponimlərdə hər və ya qər komponenti iştirak edir. Sonluqdakı əd şəkilçisi isə yer, mənsubiyyət ifadə edir və “hərlərin yeri” kimi izah olunur. Beləliklə də, qrız və hapıtların etnik özünüadlandırması onların alban tayfalarından olan hərlərin varisləri olmasını söyləməyə əsas verir. Mövcud tarixi mənbələr, həmçinin etnoqrafik materiallar da müasir xınalıq, buduq, qrız və hapıtların əcdadlarının qədim alban tayfalarından olan hər və qat tayfaları ilə etnoqenetik bağları olduğunu göstərir. Erkən orta əsr mənbələrində Qafqaz Albaniyasında Xeni, Bex (Bed), Qər (Hər) Hornabuc, Hərənta kimi vilayət və şəhərlərin adı çəkilir. Mənbələrdə Xeni, Hər və Bed və ya Bex kimi alban vilayətilərinin, həmçinin Hornabuc şəhərinin Qafqaz Albaniyasının şimal-qərb sərhədlərində bir-birinin qonşuluğunda, Şəki, Kambisena kimi vilayətlərin yaxınlığında yerləşdiyi qeyd olunur (9,s. 41.). Həmçinin hər və qat tayfalarının da məhz bu ərazilərdə -Alazan və İori çayları vadisində məskun olduğu mənbələrdə göstərilməkdədir. Qrızların, eyni zamanda onlarla qohum qrupa aid edilən hapıtların etnik özünüadlandırmasında da öz əksini tapmış Qər və ya Hər “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 203
vilayətinin adı da V əsrə aid mənbələrdə Albaniyanın şimal-qərb sərhədlərində çəkilir(10,s.48). XI əsrə aid mənbələrdən Hərəntanın da bu bölgədə-Alazan və İori çaylarının qovşağında yerləşdiyi məlum olur(yenə orada). Hapıt kəndinin adı Ptolomeyin Albaniyada adını çəkdiyi Hobota (Ptolomey,V,XI, 6) yaşayış məskəni ilə də əlaqələndirilir (4, s.160). Qat və ya ket tayfaları Qafqaz Albaniyasının şimal–qərbində Qafqaz Albaniyasının Xeni mahalında yaşayan alban tayfaları olmuşlar. Mənbələrdə Ərəb-Xəzər müharibələri dövründə Qafqaz Albaniyasının dağılan şəhər və kəndləri ilə bağlı bir çox məlumatlar var. Mənbələrdə Alazan və İori çaylarının qovşağında yerləşən(şimal-qərb) və VII-VIII əsrlər boyu davam edən ərəb-xəzər müharibələri zamanı dağıdılmış bir çox alban vilayəti sırasında Xeni, Bies, Hərənta( Hereti)nin də adı çəkilir. Yuxarıda qeyd olunan məlumatlardan aydın olur ki, Xınalıq, Qrız və Buduq kimi toponimlər əslində eyni adlı etnosun deyil, erkən orta əsrlərə aid mənbələrdə adı çəkilən və Qafqaz Albaniyasının şimal-qərbində yerləşən hər, qat tayfalarının məskun olduğu yuxarıda adı çəkilən mahalların adını əks etdirir. Bu məlumatı mövcud etnoqrafik və folklor materialları da təsdiq edir. Qeyd etmək lazımdır ki, xınalıqlılar özləri də əcdadlarının Xeni şəhərindən gəldiyini söyləyirlər. və Xınalıq kəndinin adı da əslində xe(ə)nililərin yeri kimi izah olunur. Xınalıq kəndinin yaranması haqqında yerli əhali arasında bizim müşahidə etdiyimiz bir çox rəvayətlər mövcuddur. Xınalıq əhalisi arasında mövcud olan bir rəvayətə görə, Nuh peyğəmbərin tufanı dövründə Ketş əhalisi (yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Xınalıq əhalisi öz kəndlərini belə adlandırırlar) Ketş dağlarında yerləşirdi. Sonradan zəlzələ zamanı orada bütün evlər dağılmış, heç bir ev salamat qalmamışdı. Sağ qalan insanlar dağa qalxaraq Xınalıq kəndinin əsasını qoymuşlar. Dəniz səviyyəsindən 2000 metrdən də artıq yüksəklikdə yerləşən kənd ərazisində rast gəlinən balıqqulağı və daşlaşmış balıq sümüklərini də Xınalıq əhalisi burada bir vaxtlar baş vermiş tufan və daşqının işarəsi və bu rəvayətin təsdiqi kimi göstərirlər. Hətta yerli əhali arasında müqəddəs hesab edilən Tufan gölündə Nuh gəmisindən qalma taxta parçasının üzdüyünə inanılır. Yerli əhali əfsanəvi Xeni şəhərinin Tufan dağının o tayında yerləşdiyini söyləyirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, Tufan dağının o tayı həm tarixi Qafqaz Albaniyasının yuxarıda adını çəkdiyimiz vilayətlərinin yerləşdiyi ərazini, yəni müasir Azərbaycan Respublikasının şimal-qərb bölgəsini əhatə edir. XIX əsrə aid mənbələrdə də Azərbaycanın şimal-qərb hissəsindən Xınalıq, Qrız, Buduq ərazisinə qarlı dağ aşırımlarından keçən yol barədə məlumat verilir (3,s.394). Yerli əhalinin söylədiklərindən də məlum olur ki, XIX əsrə qədər Şahdağı ətrafındakı kəndlərin əhalisi Tufan dağının o tayı ilə əlaqələrini kəsməmişdilər və dağ aşırımlarından keçərək Azərbaycanın şimal- qərbinə qışlamağa gedirdilər. Görünür, elə bu səbəbdən- əcdadlarının Tufan dağının o tayından gəlməsi ilə bağlı olaraq Xınalıq, Qrız, Hapıt, Buduq kəndlərini Azərbaycanın şimal-qərbini əhatə edən Şəki-Zaqatala bölgəsindən ayıran Tufan dağı, həm də eyni adlı Tufan gölü yerli əhali arasında müqəddəs hesab edilir. Burada əcdadlarının ruhu olduğuna inanılır. Bu məlumatlar, xınalıq rəvayətlərində adı çəkilən Xene şəhərinin erkən orta əsr Qafqaz Albaniyasının qərb vilayətlərindən olan Xeni ilə bağlı olmasını təsdiq edir. Hapıtlılar arasında da əcdadlarının indiki Hapıt kəndinə ərəblərin işğalları zamanı şimal-qərbi Azərbaycan ərazisindəki Hərnə adli bir şəhərdən gəldikləri barədə rəvayət dolaşır. VII əsrin ortalarında Hərənta şəhərinin ərəblər tərəfindən dağıdılması barədə mənbələrdə məlumat verilir. Bu, hapıt rəvayətlərində adı çəkilən Hərna şəhərini Qafqaz Albaniyasında hərlərin yaşadığı Hərənta və Hornabuc şəhərləri ilə lokalizə etməyə əsas verir. Görünür, ərəblərin hücumlarından qorunmaq üçün hər tayfalarının bir qismi dağlara çəkilərək indiki Qrız, Hapıt, Ərgüc kimi kəndləri salmışlar. Hərna adı isə Hərənta və Hornabuc adlarının bir növ dəyişikliyə uğramış formasıdır. Şahdağ etnik qrupuna aid edilən buduqlar arasında da əcadadlarının müasir Şəki-Zaqatala bölgəsindən gəlməsi ilə bağlı rəvayət mövcuddur. Bu etnoqrafik məlumat onların da Xeni və Hər vilayətlərinin qonşuluğunda yerləşən və mənbələrdə Bed, Bex, Bies adı ilə bilinən alban vilayətindən gəlməsi ehtimalını gücləndirir. Göründüyü kimi, əhali arasında Xınalıq, Hapıt kimi kəndlərin salınması ilə bağlı dolaşan rəvayətlər də tarixi faktlarla üst-üstə düşür. Yuxarıda deyilənlər müasir qrız və hapıtların əcdadlarının hərlər olduğunu söyləməyə əsas verir. Beləliklə, tarixi və etnoqrafik –folklor materialların paralel təhlili bir daha göstərdi ki, Xınalıq, Qrız, Hapıt, Buduq toponimləri əslində burada yaşayan etnik qrupların adını deyil, erkən “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 204
orta əsrlərdə mövcud olan Xeni, Bex (Bed), Qər (Hər) Hornabuc, Hərənta kimi alban əyalətlərinin və şəhərlərinin adını əks etdirir. Bu tarixi alban vilayətlərinin yerləşmə arealı müasir Azərbaycanın şimal-şərqini əhatə edir. Bu bilgilər də öz növbəsində xınalıq, buduq, qrızların, hapıtların Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsi ilə tarixi və etnoqenetik əlaqələrinin mövcud olduğunu göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir Şahdağ kəndlərinin bu bölgə ilə ərazi yaxınlığından başqa, adət- ənənələr baxımından da oxşarlıqları mövcuddur. Xüsusilə də şimal-qərb bölgəsində məskun olan udi, saxur, rutul, ingiloyların bir sıra spesifik mərasim ayinləri, məsələn, toy şaxının xoruzla bəzədilməsi, toy mərasimlərində dayının xüsusi rol oynaması, elçilik mərasimində bərabər çörək kəsilməsi kimi bir çox adətlər Şahdağ xalqlarında da eynilə təkrar olunur. Beləliklə, Şahdağ xalqlarının tarixi-etnoqrafik və folklor ənənələrinin araşdırılması bu xalqların etnik tarixinin əsasını təşkil edən qədim alban izlərini üzə çıxarmağa imkan verir. Tarixi mənbələrin, həmçinin folklor materiallarının paralel təhlili Qafqaz Albaniyasının şimal-qərbində yerləşən Xeni, Bed, Hereti kimi alban mahallarının öz adını Xınalıq, Buduq, Qrız, Hapıt kəndlərinin adında qorunub saxlandığını, həmçinin Qafqaz Albaniyasının yuxarıda adı çəkilən mahallarında məskun olan hər və qat kimi alban tayfalarının isə xınalıq, qrız, hapıtların əcdadları olduğunu, müəyyən tarixi hadisələrlə bağlı olaraq Azərbaycanın şimal-qərbini tərk edib Qafqazın qarlı dağ aşırımlarından keçərək Azərbaycanin şımal-şərqində məskunlaşdığını söyləməyə əsas verir. Qədim alban tayfalarının varisləri olaraq Azərbaycan xalqının etnososial birliyinə daxil olan Şahdağ xalqları Azərbaycan xalqının mənşəyinə dayanan qədim soylardandır və bütövlükdə Azərbaycan etnomədəni mühitində formalaşaraq Azərbaycan xalqının etnik tarixində özünəməxsus yer tutmuşlar. ƏDƏBİYYAT 1. Qubadov. Azərbaycan və Şahdağ dillərinin əlaqəsi. Dissertasiya.Bakı.1992. 2. Броневский С.Б. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе. Общее обозрение. т.2. Типография Склевановского.М.1823 3.Бутков П.Г.Выдержки из «Проекта отчета о персидской экспедции в виде писем 1796» // ИГЕД M:1958. 4. Гейбуллаев Г. К этногенезу азербайджанцев. Баку.1994 5. Зубов П. Картина Кавказского края принадлежащего Россиии сопредельных земель: в историческом, статистическом, этнографическом, финансовом и торговом отношениях.Типография Конрада Вингебера.Москва.1835.т.4. 6.Зейдлиц Н. Списки населенных мест Российской империи". Бакинская губерния(по сведениям с 1859 по 1864 гг.). Т, 65. Тифлис. 1870. 7. Легкобытов В. Кубинская провинция. ОРВЗК, ч. IV, СПб, 1836. 8. Ляй-стер А. Ф. и Г. Ф. Чурсин. География Закавказья. Очерки по физической географии и этнографии ЗСФСР». Тифлис, 1929. 9. Хоренский Моисей Армянская География VII века по Р.Х / Пер. К.П. Патканова. СПб., 1877. M.Pashaeva ALBANİAN TRACES İN FOLKLORE TRADİTİONS SHAHDAGH PEOPLE Summary Ethnically diverse regions of Azerbaijan, Guba, as they are located on the very top of the Shahdagh’s mountain in the history-ethnography literature classified Shahdagh’s ethnic groups or the Shahdagh people xinaliqs, qriz, buduq lived almost in isolation among inaccessible mountains, and thanks to it they could save a peculiar lifestyle and there unique ethnic traditions.. Shahdagh’s people direct descendants of the peoples of the Albanian tribes. In the article are researched the Albanian traces in folklore traditions shahdagh’s people, on the basis of their etnogenetic relatishionsip with Caucasian Albanian's tribes, historical ethnography and folklore
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 205
Rauf Hacı, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Bakı Slavyan Universiteti, Azərbaycan multikulturalizmi kafedrası müəllim haci.rauf@mail.ru
Abbasova Aygün Bakı Slavyan Universiteti“ Azərbaycan multikulturalizmi” kafedrası, müəllim azerbaijanimulticulturalism@gmail.com
tranquility
Bu gün dünyada 2000-dən 4000-ə qədər xalq, millət və etnik qrup yaşadığı söylənilir. Dünyada bu qədər xalq, millət və etnik qrupun olması planetimizdə bir o qədər də həyat və davranış tərzinin olmasının real göstəricisidir. Məhz bu müxtəlifliklərin öyrənilməsi, azsaylı xalqların milli mədəni dəyərlərinin geniş təbliği yaşadığımız müasir və demokratik dünyada inkişafın başlıca prinsip və göstəricisinə çevrilmişdir. Hər bir dövlətin demokratik inkişafının ölçü və göstəricisi onun ərazisində yaşayan xalqlara olan münasibətdə, onların dil, din və adət-ənənələrinə hörmət və inkişafında özünü əks etdirir. Məhz bu fikrə əsasən qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası ərazisində dil daşıyıcıları baxımından: 1. Altay ailəsinin türk qoluna məxsus - azərbaycanlılar, tatarlar, ahısqa türkləri; 2. hind-avropa qoluna məxsus (tatlar, talışlar, dağ yəhudiləri, kürdlər); 3. qafqaz qoluna məxsus (udilər, ləzgilər, avarlar, saxurlar, buduqlar, ingiloylar, qrızlar, xınalıqlar); 4. slavyan qoluna məxsus (rus, malakan, ukraynalılar) dil qrupları təmsilçilərini əhatə edir. Azərbaycan dünyəvi, demokratik, hüquqi, unitar dövlət olmaqla bərabər, öz mill-mənəvi dəyərlərinə söykənən dövlətdir. Avropa Şurasının baş katibi Teri Devis qeyd etmişdir ki, “Bakı öz tarixi ilə müxtəlif mədəniyyətlərin qovşağında yerləşir və Şərqlə Qərb, Şimal ilə Cənub arasında təbii körpüdür” [9]. Bu gün dünyada 2,2 milyard xristian (32%), 1,6 milyard müsəlman (23%), 1 milyard hinduist (15%), 500 milyon buddist (7%) və 14 milyon yəhudi (0,2%) yaşayır [3].Azərbaycan Respublikasında yaşayan xalqlar dini sitayiş baxımından bu dinlərin böyük bir qisminin daşıyıcılarıdır. Azərbaycanda dövlətin din sahəsinə qayğısına dəlalət edən məsələlərdən biri müstəqillik illərində dini ibadət yerlərinin, məscid, kilsə və sinaqoqların sayının sürətlə artmasıdır. Sovet İttifaqının konfessional siyasətinin nəticəsi kimi 1920-ci il mayın 15-də Hərbi İnqilab Komitəsinin qərarı ilə Dini Etiqad Nazirliyi, Zaqafqaziya Müsəlmanları İdarəsi və şeyxülislamıq ləğv edilmiş, xalqın dini baxışlarını azaltmaq məqsədi ilə 1923-cü ildə “Materialistlərin klubu” təşkil edilmiş, 1924-cü ilin yanvarın 24-ü qərarı ilə “Dinə qarşı xüsusi komissiya”, “Allahsızlar cəmiyyəti” yaradılmış, 1929-cu ildən isə bu cəmiyyət “Mübariz allahsızlar cəmiyyəti” adlandırıldı. Bununla bərabər 1929-cu ildə Azərbaycan SSR rayonlarında 120 məscid, ümumən isə 1930- cu il üçün Azərbaycan SSR-də 400 məscid bağlanmış, 1936-cı ildə Bibi-Heybət məscidi, “Qızıl kilsə” kimi tanınan Aleksanr-Nevski” məbədi partladılmış, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi faktiki olaraq, dondurulmuş bur vəziyyətdə idi. 1991-ci ildə Azərbaycan dövlət müstəqilliyin bərpa edəndə ölkədə 18 məscid mövcud olmaqla hazırda Azərbaycan Respublikasında 1956 məscid, 748 ziyarətgah, 13 kilsə, 7 sinaqoq və digər ibadət yerləri fəaliyyət göstərir [4, s. 10-18]. Bu gün respublikamızda dözümlülük ideyası heç də yeni deyildir. Noyabrın 16-sı hər il dünyada “Beynəlxalq Tolerantlıq Günü” kimi qeyd olunur. Tolerantlıq fikirlərinin yaranması 1948- ci il İnsan Hüquqlarına dair Ümumi Bəyannamənin qəbulunda özünü göstərdi. Bu ənənə 1995-ci il noyabrın 16-dan başlamış və o, zaman UNESCO-nun Baş Konfransının 28-ci sessiyasında |