Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 242
keçirilən birgə tədbirlərdə fəal iştirakı Azərbaycanda mövcud olan qarşılıqlı hörmətin əyani göstəricisidir. Azərbaycanda azsaylı xalqların adət-ənənələrinin qorunub saxlanılmasında və onların təbliğində kitabxanaların rolu əvəzsizdir. Bu baxımdan kitabxanalar öz işlərini səmərəli qurmalı, kitabxanalarda keçirilən hər bir kütləvi tədbir müasir dövrün tələblərinə uyğun olmalı, oxucuları cəlb etməlidir. Kitabxanalarda keçirilən kütləvi tədbirlər oxucularda müəyyən bir mövzu haqqında konkret təsəvvür yaradır, həmin mövzularda gedən müzakirələrin iştirakçısına çevirir, bununla bağlı mövcud ədəbiyyatla tanış edir. Kütləvi işin mərkəzində daim kitab durur. Ədəbiyyat siyahısı 1. Dünya xalqları. Ensiklopedik lüğət. Bakı.1998. 2. Şükürov A. Mifologiya. VI.Bakı.1997. 3. Bayat F. Od ruhu. Folklor və etnoqrafiya. 2004. №3 4. Гейбуллаев Г. К этногенезу Азербайджанцев.Баку.1994. 5. Сумбатзаде Этногенез Азербайджанского народа. Баку.1990 Huseynova Vefa The culture of indigenous peoples are living in their folklore Summary
World globalizes, they get acquainted with national-moral values of states nations by adjoining human values. Of the cultures, a conversation is started from comprehensive condition created in Azerbaijan. Multikulturalizm being supported in the state level are emphasized as one basic priority areas of the society.
Aytən Arzulla qızı Əhmədova, dissertant Gəncə Dövlət Universiteti, baş müəllim 83-aytan@mail.ru AZƏRBAYCANDA YAŞAYAN ETNİK AZLIQLAR-TALIŞLAR Açar sözlər: mədəniyyət, etnik azlıqlar, adət-ənənə, tolerant, talışlar Key words: ethnic minorities, customs and traditions, tolerant, talysh
nəsillərə verilən maddi və mənəvi dəyərlərin məcmusu, birləşməsidir. Elmi və publisistik ədəbiyyatda “mədəniyyət” termininin ilk dəfə kim tərəfindən işlənməsinə dair müxtəlif fikirlər vardır. Lakin “kultur” termininin ilk dəfə Qədim Romada işlənməsi həqiqətdir. Belə ki, bu mənada qeyd etdiyimiz termin Roma siyasətçiləri və filosoflarından əvvəlcə Katon, sonralar isə Mark Tulli Sisseron tərəfindən işlənmişdir. Maraqlıdır ki, M.T.Sisseron özünün 58 məhkəmə və siyasi nitqində ritorikaya, fəlsəfəyə, siyasətə aid 19 traktatında, o cümlədən, 800 məktubunda bu termindən dəfələrlə istifadə etmişdir. Avropada “mədəniyyət” termini bəşər tarixinin keçdiyi üç dövrün - vəhşilik, barbarlıq, sivilizasiya – üçüncü mərhələsini bildirmək üçün qəbul olunmuşdur və onu bu mənada ilk dəfə 1767-ci ildə Şotland filosofu A.Fergüson işlətmişdir. Sonralar görkəmli Amerika etnoqrafı, arxeoloqu, ibtidai icma cəmiyyəti üzrə tarixçi Luis Henri Morqan bu bölgünü daha da əsaslandırmışdır .
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 243
Mədəniyyət termini keçən əsrin əvvəllərində Amerika alimi Lesli Uayt (1900-1975) tərəfindən elm kimi tədqiq olunmağa başlanmışdır[1;8]. Öz təlimini “kulturologiya” adlandıran alim bildirirdi ki, bu termin həm insan cəmiyyətini, həm də onun mədəniyyətini əks etdirir. Bəşər tarixində elə bir dövr olmamışdır ki, mədəniyyət məsələləri orada öz əksini tapmasın. Çünki mədəniyyət kainatda insanın yaranması ilə bir zamanda meydana gəlmişdir. İbtidai insanın hər hansı yeni bir xüsusiyyət qazanması mədəniyyətə doğru irəliləyiş olmuşdur. Dəyişən hər bir əsr insanların şüur və fəaliyyətində dəyişikliklər yaratdıqca onların maddi həyat tərzi də dəyişmiş, dünyagörüşləri, həyata baxışları dövrün tələbinə uyğun şəkildə inkişaf etmişdir. Söz yox ki, insanların tarixi inkişafı ilə cəmiyyətdə yaranan dəyişikliklər mədəniyyətdə də öz ifadəsini tapmışdır. Tarixin müxtəlif mərhələlərində xalqların və mədəniyyətlərin taleyi elm, sənət xadimlərini həmişə narahat etmişdir. Müxtəlif dövrlərdə mədəniyyət və sivilizasiya anlayışlarına görkəmli şəxsiyyətlər tərəfindən bir-birindən fərqli münasibətlər bildirilmişdir. Məs., İ.Kantın fikrincə, insan öz əxlaq və davranış qaydalarını müəyyən etdikdən sonra sivilizasiya yaranır. “Sivilizasiya” dedikdə, bir tərəfdən, cəmiyyətin və mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi, digər tərəfdən isə mədəni dəyərlərin (maddi və mənəvi) mənimsənilməsi səviyyəsi nəzərdə tutulur ki, bu da bütün ictimai həyatı və onun spesifikasını göstərir[1;11]. Multikulturalizm — Çox mədənilik, bir çox fərqli mədəniyyətin bir arada yaşadığı cəmiyyəti təyin edən sözdür. O, ayrıca götürülmüş ölkədə və bütövlükdə dünyada müxtəlif millətlərə və məzhəblərə məxsus insanların mədəni müxtəlifliklərinin qorunması, inkişafı və harmonizasiyasına, azsaylı xalqların dövlətlərin milli mədəniyyətinə inteqrasiyasına yönəldilmişdir. Humanist və demokratik nəzəriyyə yaxud ideologiya olaraq multikulturalizm, tolerantlığın təcəssümüdür ki, onsuz humanizm, yüksək fərdi və beynəlxalq münasibətlər mədəniyyəti, insanlar arasında qarşılıqlı anlaşma, qarşılıqlı zənginləşmə, dostluq və əməkdaşlıq mümkün deyil.[2;VIKIPEDIYA] Azərbaycan qədim tarixə, zəngin mədəni irsə və əsrarəngiz təbiətə malik olan diyardır. Tarixi keçmişdə müxtəlif sivilizasiyaların: əhəməni-sasani, roma-bizans, skif-xəzər, türk-oğuz mədəniyyətlərinin kəsişməsində bərqərar olmuş bu diyar Qərblə Şərq, Şimalla Cənub arasında “Qızıl körpü” rolunu oynamış, müxtəlif tarixi dövrlərdə yaşayış üçün əlverişli təbii şəraiti ilə bir çox qəbilə, tayfa və xalqları öz ərazisinə cəlb etmişdir. Azərbaycan etnosunun tarixini nəzərdən keçirsək görərik ki, əhalinin 90%-ni təşkil edən azərbaycanlılardan başqa, bu etnosun təşəkkülündə əsrlərdən bəri müxtəlif azsaylı xalqlar, etnik və milli qruplar iştirak etmişlər. Azərbaycan əhalisinin əsas hissəsi azərbaycanlılardan və ölkənin müxtəlif guşələrində yığcam halda yaşayan 30 adda millət və etnik qruplardan ibarətdir. Onların arasında Altay ailəsinin türk qoluna məxsus azərbaycanlılar, tatarlar, ahısqa türkləri, həmçinin hind-avropa (tatlar, talışlar, dağ yəhudiləri, kürdlər), qafqaz (udilər, ləzgilər, avarlar, saxurlar, buduqlar, ingiloylar, qrızlar, xınalıqlar), slavyan (ruslar, malakanlar, ukraynalılar) dil qruplarının təmsilçiləri vardır.1992-ci ildə imzalanmış “Azərbaycan Respublikasında yaşayan milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının qorunması, dil və mədəniyyətlərinin inkişafı üçün dövlət yardımı haqqında” fərmana əsasən onlar Azərbaycanın bərabərhüquqlu vətəndaşları hesab edilir. Qeyd edək ki, Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra milli azlıq və etnik qrupların hərtərəfli inkişafı üçün dövlət tərəfindən zəmin yaradılmışdır. Ümummilli lider Heydər Əliyev həmişə ölkə ərazisində yaşayan azsaylı xalqlara hörmətlə yanaşmış, onların bütün sahələrdə azad fəaliyyəti üçün dövlət səviyyəsində şərait yaratmışdır. Ulu öndər çıxışlarının birində demişdir: “Azərbaycanın varı, dövləti təkcə onun pambığı, yeraltı, yerüstü sərvətləri deyil, onun ərazisində yaşayan xalqlardır”[3;4]. Bu siyasət bu gün də cənab Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Azərbaycan çoxmillətli və çoxdinli bir ölkədir. Bir neçə əsr ərzində etnik və dini azlıqlara mənsub olan şəxslər respublikamızda etnik çoxluq olan azərbaycanlılarla sülh və harmoniya şəraitində yaşayırlar. Bu torpağı özünə əbədi məskən seçən xalqların əksəriyyəti zaman keçdikcə doğmalaşıb, bəziləri isə yerli xalqlarla qaynayıb qarışıblar və bu gün haqlı olaraq bu torpaqda yaşayanlar Azərbaycanı özlərinə doğma və əbədi vətən hesab edirlər.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 244
Azərbaycanın yeraltı, yerüstü sərvətləri kimi etnomədəni tərkibi də əsrlər boyu zəngin olub. Və bu zəngin tərkib güclü, qüdrətli, istiqanlı təbiətə malik bir millətin - Azərbaycan millətinin formalaşmasında böyük rol oynayıb. Yüz illərlə bu odlar diyarında yaşayan xalqlar çətin gündə də, xoş gündə də dostluq, qardaşlıq şəraitində yaşayıblar. Azərbaycanın hələ orta əsrlərdə müxtəlif yadelli işğalçılarla mübarizəsində burada yaşayan milli azlıqlar da ciddi rol oynayıblar. Çar Rusiyası vaxtilə Azərbaycan xanlıqlarını işğal etdiyi dövrlərdə Quba, Balakən zonalarında yaşayan ləzgi, avar və digər azsaylı xalqların da azərbaycanlılarla çiyin-çiyinə işğalçıya qarşı mübarizə apardığını təsdiqləyən tarixi faktlar mövcuddur. Milli azlıqların Azərbaycanı azərbaycanlılar qədər sevməsinin kökündə dayanan amillərdən biri azərbaycanlıların tarixən onlara qarşı heç bir ayrı- seçkiliyə yol verməməsidir. Azsaylı xalqların təmsilçiləri həmişə Azərbaycanın ictimai, siyasi həyatında yüksək səviyyələrdə təmsil olunublar. Tarixi mənbələr hələ Səfəvi dövlətinin idarəçiliyində Şah İsmayıl Xətainin yaxın ətrafı olaraq bir sıra milli azlıqların (talış, kürd) iştirak etdiyini təsdiqləyir. Hələ 20-ci əsrin əvvəlində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin parlamentində talış, ləzgi və digər azsaylı xalqların nümayəndələri təmsil olunub. Bu tarixi ənənə, tolerantlıq bu gün də davam edir. Hazırda da bir sıra yüksək vəzifələrdə, parlamentdə etnik azlıqların nümayəndələri təmsil olunur. Azərbaycan o dərəcədə tolerant ölkədir ki, hüquq-mühafizə orqanlarında, ordusunda milli azlıqların təmsilçilərinin vəzifələr tutmasına şərait yaradır. Bu gün Azərbaycanın ordusunda ləzgi, talış, kürd millətindən olan generallar xidmət edir. Azərbaycan tarixən unikal çoxetnoslu cəmiyyət olduğu üçün bu multimədəniyyətli, multietnik irs bu gün də Azərbaycanda qorunub saxlanılmaqdadır. Azərbaycan hökuməti ölkəmizdə tarixən mövcud olan tolerant mühitin beynəlxalq səviyyədə təbliği üçün tatların sıx məskunlaşdığı İsmayıllı rayonunun Lahıc qəsəbəsi, Qəbələ rayonun udinlər yaşayan Nic kəndi və Quba rayondakı dağ yəhudiləri yaşayan Qırmızı qəsəbənin “Mədəniyyət məkanı” adı ilə YUNESKO-nun bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsinin reprezentativ siyahısına daxil edilməsi məqsədilə işlər aparır. Azərbaycanda ən azsaylı xalqlar da öz dillərini, mədəniyyətlərini qoruyub saxlaya biliblər. Azsaylı xalqların sıx yaşadıqları cənub bölgəsində, Qubada orta məktəblərdə azsaylı xalqların ana dili tədris olunur. Dövlət hər bir milli azlığa ana dilində təhsil almağa şərait yaradır. Məsələn, xınalıqlılar etnosu dünyada yeganə etnosdur və Quba rayonunda Xınalıq kəndində məskunlaşıblar. Kəndin məktəbində xınalıqlılar dili tədris olunur. Yəni hətta bir kənddə məskunlaşan milli azlıqlara belə ana dilində təhsil almaq imkanı yaradılıb. Azərbaycan dövlətinin tolerantlığının nəticəsidir ki, ilk dəfə olaraq İctimai Televiziyada Milli Azlıqlar üçün Verilişlər Departamenti yaradılıb. Departamentin təqdim etdiyi verilişlərdə Azərbaycanda yaşayan etnik və dini azlıqların, azsaylı xalqların və etnik qrupların tarixi, adət-ənənəsi, dini, dili, mədəniyyəti, folkloru, mətbəxi haqqında məlumatlar öz əksini tapır. Azərbaycanda yaşayan ən çox azsaylı xalqlardan biri də talışlardır. 2009-cu il ümumölkə əhali siyahıyaalınmasının rəsmi yekunlarına əsasən, talışlar Azərbaycanda yaşayan de-fakto üçüncü, de- yuri isə dördüncü azsaylı etnik qrupdur. Həmin ilin statistik rəqəmlərinə əsasən, ölkəmizdə 112 min talış yaşayır. Azərbaycanda talış dili öyrənilən 248 məktəb fəaliyyət göstərir. Bu məktəblərin ibtidai siniflərində həftədə iki dəfə talış dili tədris edilir. Bu məktəblərdə 1 716 sinif vardır ki, onlardan 248-i ibtidai sinifdir. Talışlar əsasən Masallı, Lənkəran, Astara və Lerik rayonlarında məskunlaşıblar. Talış dili Hind Avropa dillərinin Hind-İran qoluna daxildir. Talış dili fars, tat, kürd, tacik, osetin, puştu, dəri, beluc və s. dillərinə daha yaxındır. Slavyan (rus, belarus, Ukrayna, çex, polyak və s.), baltik (Litva, latış), alman, ingilis, isveç və s.) dilləri ilə uzaq qohumdur. Talışların əsas məşğuliyyəti sənətkarlıqdır. Dulusçuluq əsasən Masallıda, Lənkəranda, Astarada az miqdarda var, Lerikdə isə dulusçular yoxdur, orada əsasən dəmirçilik yayılıb. Bunun səbəbi Lerik torpağında sarı gilin az olmasıdır. Digər üç rayonda sarı gil çox olduğuna görə, dulusçuluqdan istifadə edilir. Lerikdə, Masallıda, Lənkəranın dağ kəndlərində yun çox olduğu üçün xalçaçılıq, palaz və kilim, cecim toxunması geniş yayılıb. Yəni toxuculuq evdar qadınların əsas məşğuliyyəti olub. Hazırda kilim toxuma Lerikin bir-iki kəndində qalıb. Cecim xalçadan fərqləndirən cəhətlərdən biri onun hanada yox, yerdə toxunmasıdır. İndi cecim Lerikin Pirəsora kəndində toxunur. Vaxtilə isə bu sənət talış zonasında çox geniş yayılmışdı. Bu sənətin sıradan çıxmasının səbəbi onu yaşadan qocaların dünyasını dəyişməsi, cavanların isə öyrənməyə marağının “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 245
az olmasıdır. Ona görə də, bu gün talış kəndlərini gəzsək çox az evdə bu ənənənin yaşadğını müşahidə edə bilərik. Dəmirçilik də talışların xüsusi sənət sahələrindəndir. Bu gün dəmirçilik Lerikin bir sıra kəndlərində qalıb. Dəmirdən əsasən at nalı hazırlandığına görə, dağ kəndlərində sakinlər bu peşəni hələ də qoruyur. Talışların toy mərasimləri bir ay əvvəldən başlayır. 40 gün sonraya qədər isə gəlin bəd nəzərdən qorunur. Lakin əvvəlcə nişandan başlayaq. Nişan mərasimi olandan sonra qız evi oğlanı qonaq çağırır. Bunun səbəbi həm onun qohumlarla tanışlığı, həm də ailə üçün məhrəm olması üçündür. Bu qonaqlıqdan sonra oğlan rahatlıqla nişanlısının evinə gələ, qızı görə bilir. Azərbaycanlı gənc nişanlısını görmək üçün saatlarla bulaq başında gözləyirsə, talış oğlan rahatlıqla qızın evinə gedib onu görür. Toya bir ay qalmış qız evində çal-çağır başlayır. Qadınlar, qızlar hərəsində 5-6 nəfər olmaqla iki dəstəyə bölünür. Öndə gedənin əlində nağara olur. Beləliklə ard- arda dəstələr nağara çalıb, mahnı oxuyur. Bir ay ərzində hər gün toya hazırlıq mərasimlərini bu rəqslər və mahnılar müşahidə edir. Gəldik çıxdıq, toy gününə. Talışlar gəlini at belində, başına qırmızı duvaq örtüb aparırlar. Bu ənənə bir çox dağ kəndlərində indi də qalmaqdadır. Atın başına xüsusi bəzək hazırlayırlar. Toy ərəfəsi at yarışı edilir. Gəlin evə çatanda hamı qapıya çıxıb onu qarşılamalıdır. Qurban kəsir, ayağının altında boşqab sındırırlar. Bu ənənə də bir çox kəndlərdə qalıb, ancaq əksəriyyəti müasirləşib, gəlini maşınla gətirirlər. Gəlini həyətdə qarşılayan bütün qohumlar ona necə davranacaqları barədə vəd verir, arzularını deyib, içəri dəvət edirlər. Gəlin evə girəndən 3 gün sonraya qədər ailə üzvlərindən başqa kənar adam içəri buraxmazlar. 40 gün ərzində isə gəlin insanlarla az ünsiyyətdə olur ki, bəd nəzərdən qorunsun. Əvvəllər talış toylarında nə nağara, nə də qarmon olub, gəlini zurna ilə aparardılar. Toy isə balabanla keçərdi. Bu adət indi də bəzi kəndlərdə qalıb. Bəzi talış kəndlərində gəlini aparanda onun beşiyini də cehiz kimi göndərirdilər. Bu da doğulacaq uşaqların beşiyinin kənardan gəlməməsi üçündür. Azərbaycan folklorunun cənub bölgəsi, əsasən də nəzərdən keçirdiyimiz Masallı zonasının musiqi irsi çoxəsrlik tarixə malikdir. Masallı zonasında qədim dövrlərdən bu günədək şifahi formada, öz rəngarəng, orijinal milli xüsusiyyətləri, lad-intonasiya özünəməxsusluğu ilə seçilən mahnılar tədqiqat üçün maraq doğurur. Bu havalar, mahnılar xalq ifaçıları tərəfindən göz bəbəyi kimi qorunaraq, yüksək sənətkarlıqla ifa edilmişdir. Belə mahnıların ifası zamanı mahnı oxunarkən hərəkətlə müşayiət edilir, sadə şəkildə də olsa bir növ mahnıların ifaçıları rəqs edir. Talış zonasında ən geniş yayılan mərasim mahnıları Azərbaycanda qədimdən xalq tərəfindən icra olunan musiqi formaları cəhətdən maraq doğurur. Lənkəran-Masallı zonasında ailə-məişətlə əlaqədar ən geniş yayılmış mərasim mahnıları kütləvi şəkildə ifa olunmuş və rəqs etməklə müşayiət edilmişdir. Xalq arasında “Halay çəkmək”, “Halay qurmaq”, “Halay vurmaq”, “Halay gəlmək” ifadələri buradan yaranmışdır. ƏDƏBİYYAT 1.S.Məmmədova “Mədəniyyətşünaslıq” “Kooperasiya” nəşriyyatı Bakı-2001 2 .https://az.wikipedia.org/wiki/Multikulturalizm 3.” Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların adət və ənənələrinin təbliğində kitabxanaların rolu”. M.F.Axundov Azərbaycan adına Milli Kitabxana, 2012 Xülasə
Multikulturalizm bir çox fərqli mədəniyyətin bir arada yaşadığı cəmiyyəti təyin edən sözdür. Azərbaycan çoxmillətli və çoxdinli bir ölkədir. Bir neçə əsr ərzində etnik və dini azlıqlara mənsub olan şəxslər respublikamızda etnik çoxluq olan azərbaycanlılarla sülh və harmoniya şəraitində yaşayırlar. Azərbaycanda yaşayan ən çox azsaylı xalqlardan olan talışlar azərbaycanlılarla eyni hüquqa malikdirlər. Summary
Multiculturalism is a word that defines the society with lost of various culture live together. Azerbaijan is a multinational and multireligious country.During some centuries people who belong to ethnic and religious minority live with Azerbaojanians who belong to ethnic majority in our Republic in peace and harmony.One of the minor people Talishes who live in Azerbaijan have the serights as Azerbajanians.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 246
Sevinc Mahmudova, tədqiqatçı sevinc.mahmudova@gmail.com UDİLƏRİN FOLKLORUNDA TARİX VƏ MƏDƏNİYYƏTİN İZLƏRİ Açar sözlər: Udi, Cəngi, alma, kətə, Çotari Keywords: Udi, Jangi, apples, cakes, Chotari
Qəbələ rayonunun Nic kəndində fəaliyyət göstərən “Cəngi” folklor instrumental qrupu 1992- ci ildə yaradılmış və bu günə kimi fəaliyyət göstərməkdədir. Qrupda müxtəlif yaş dövrlərini əhatə edən ifaçılar vardır və bu müxtəlif yaşlara mənsub olan insanlar dostluğun canlı göstəricisidir. “Cəngi” folklor qrupu nəinki dövlət tədbirlərinin, həmçinin yerli camaatın toy mərasimlərinin iştirakçısıdır. “Cəngi” folklor qrupunun iştirak etdiyi udi toyları Şəki-Zaqatala bölgəsində özünəməxsusluğu ilə seçilir. Oğlan qız evinə elçi göndərəndə elçilər özləri ilə bir dənə qırmızı alma aparırlar. Almanı oğlan adamları qız anasına verirlər. Qızın anası isə almanı aparıb qıza təqdim edir. Əgər qız razıdırsa, almanı bölüb yarısını özünə saxlayır, yarısını isə oğlana göndərir. Bu ayinin mənası – biz, artıq bütövük anlamına gəlir. Əgər alma tam, yəni kəsilməmiş qayıtsa, bu isə o deməkdir ki, qız bu izdivaca razı deyil. Razılıq alınandan sonra iki gün toy davam edir. Toy eyni vaxtda həm qız, həm oğlan evində başlayır. Gecə toyu, yəni birinci gün qız evində uzun çəkir. 2-ci gün isə oğlan evində olur. Gəlin gətirilən günü oğlan evində ya yumurta, ya da alma olan fəsildə alma bir kaprona qoyulub hündür bir ağacdan asılır və bir ovçu həmin yumurtanı, yaxud da, almanı nişan alıb vurur, ta ki hədəfə dəyənə qədər. Bu ayinin anlamı o deməkdir ki, qız evi eşitsin ki oğlan evi qızı aparmağa gəlir. Bəyin öz toyunda küpdən çaxır çıxartması, qız gəlin köçdüyü evdə qaynanası gəlinin əlinə nəmər vermədən ayaq üstə durması, qız evindən gəlini oğlan evinə gətirəndə oğlan evinin adamlarının qız evinin adamlarını çaxırla toya dəvət etməsi özünəməxsusluğu ilə seçilir. Gəlinin başında toy günü qız evində udi milli mətbəxinə aid olan “kətə” şirniyyatının kəsilməsi ilə gəlinin ömrünün şirin, ruzili, bərəkətli və bolluq içində keçməsinə işarə edilir. Kəsilən “kətənin” yarısı oğlan evinə verilir, yarısı qız evində qalır. “Kətənin” yarısının qız evində saxlanmasının səbəbi də qız özü ilə ata evinin ruzisini aparmasın - anlamına gəlir. Qudalar oğlan evində çörək kəsirlər. Bu adətin anlamı isə qudalığın əbədi olmasına işarədir. Udi folkloru çox zəngindir. “Tubul pəhləvan” haqqında nağıllar, əfsanələr, lətifələr, uşaq folkloruna aid yanıltmaclar, tapmacalar və s. Udi yazılı ədəbiyyatı da öz müəllifləri və bu yazarların yaratdıqları ilə seçilir. Məsələn, Georgi Keçarinin “Udilərin ənənəvi toy mərasimləri, “Udilərin ənənəvi yas mərasimləri”, “Yaddaşlarda yaşayanlar”, Mayis Keçarinin “Udi xalqının görkəmli övladları”, “Dunyanın sahili”, “Əsdi payız küləyi”, Robert Mobilinin “Удины: язык, религия, фольклор и традиции”, “Удины язык, религия и этнография”, Yaşa Udinin “Запах Айвы”, “Udin şikillər əyitmux (Udin şəkilli sözləri” (Məktəbə qədər uşaqların hazırlığında (bağçalarda) istifadəyə verilib) Qəbələ rayonu həm də öz milli mədəniyyət abidələrinin tarixiliyi ilə seçilir. “Yaloylu təpə” mədəniyyəti – ilk dəfə XIX əsrin sonlarında kənd müəllimi tərəfindən həvəskar qazıntı aparılmışdır. 1926-ci ildə isə arxeoloji ekspedisiya öz qazıntı işlərini aparmışdır. Daha sonralar isə arxeoloq Saleh Qazıyev tərəfindən geniş qazıntı işləri aparılmışdır. Verilən məlumata görə “Yaloylu təpə” mədəniyyəti ikinci minilliyə aiddir. Bu mədəniyyəti açıq səma altında muzey adlandırmaq olar, ona görə ki, buraların məişət əşyaları dulusçuluğun yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini sübut edir. Ancaq hələlik kütləvi şəkildə turistlər üçün ekskursiya təşkil etmək mümkün olmamışdır. Digər tarixi abidə yeri “Kilsəli təpə”dir ki, burada 2013-2015-ci illərdə arxeoloji qazıntı aparılmışdır. Udilərə mənsub olan “ Çotari” kilsəsi verilən məlumata görə XVII əsrə aiddir. Kilsə 2006-ci ilin 25 may tarixində bərpa olunub, kənd sakinlərinin yenidən istifadəsinə verilmişdir. Kilsənin açılışında bir sira dövlət və dini təşkilat nümayəndələri iştirak etmişlər. |