AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XII f əsil. Dünya iqtisadiyyatının inki şaf m ərh əl əl əri
- (Neolit inqilabından bugün
|
§ 11.4. nhisarçı yaranış bazar prosesinin
Инщисар И н щ и с а р и з м
Игтисади страте- эийа
Дахили
вя ха- риъи
сийасят
Игтисади ганун- вериъилик
Щюкумят-
ля ялагя- ляр, лоб- бизм, корруп-
сийа Дювлят
апаратынын формалашды- рылмасында иштирак
Сийаси парти- йа, сийаси ли- дерлярин сеч- ки компани- йаларынын ма- лиййяляшдирил- мяси вя с. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
282
məntiqi nəticəsidir nhisar fenomeni və bütövlükdə inhisar yaradan prosesə nəzəri baxışların müqayisəli təhlili və bunun nəticəsində əldə olunan ümumiləşdirilmiş yanaşma tərzi aydın şəkildə göstərir ki, problemin həm qoyuluşu, həm də mahiyyətcə açıqlanmasında sırf iqtisadi məzmun daşıyan aspektlər həmişə ön sıralarda qərarlaşmışdır. Başqa sözlə, inhisarın nəyin törəməsi olduğundan (istehsal, yoxsa bazar) asılı olma- yaraq, söhbət yalnız bazar şəraitindən, bazar mexanizminin real fəaliyyət göstərdiyi situasiyadan gedir. nhisarın məhz bu görmə bucağı altında şərhi əvvəllər qeyd etdiyimiz birtərəfliliyin meydana çıxmasında mühüm rol oynamışdır. Eyni zamanda, qeyd edilən aspektin prioritetliyinin mütləqləşdirilməsi inhisar və inhisarizm problemlərinin tarixi kökləri və onların təkamülü prosesini aydın şəkildə dərketmə imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırır. Bütün bunlar heç də o demək deyildir ki, inhisar→bazar cütlüyü inkar edilir. Əksinə, bazaraqədərki dövrün spesifikasını nəzərə almaqla mövcud olan inhisarçı təmayülləri araşdırmaq, elə nəticə etibarilə inhisarizmin sosial-siyasi, tarixi və iqtisadi əsaslarının məcmu şəkildə əhatə edilməsi anlamına gəlir. Beləliklə, fikrimizcə, inhisarın yaranma tarixini (ələlxüsus, inhisarizm fenomeninin təsir imkanlarını araşdırmaq baxımından) iki əsas mərhələyə ayırmaq məqsədəuyğun olardı: 1.Bazaraqədərki dövr: Antik inhisar; 2.Bazar dövrü. Bu dövrü də iki yerə ayırmaq olar: Klassik inhisar dövrü; Müasir inhisar dövrü. Tarixi mənbələr göstərir ki, antik inhisar başlıca olaraq aşağıdakı istiqamətldə təzahür etmişdir: 1. Etnik inhisar; Hələ eramızdan əvvəl 522-426-cı illərdə I Daranın dövründə əcnəbi tacirlərə ticarət etmək qadağan olunmuşdur. Bu hal etnik əlamət üzrə ticarət əməliyyatlarının qadağan olunmasının başlanğıcı idi. Bu təcrübə Pekində XX əsrin əvvəllərinə qədər mövcud olmuşdur. Müasir yanaşma baxımından etnik inhisarçılığı sırf siyasi mahiyyət daşıması prizmasından «qapalı» inhisarın rüşeymi hesab etmək olar; 2. Təbii inhisar; Bu hal əsasən Avropada (bürünc və dəmir məmulatlarının hazırlanmasında ayrı-ayrı ustaların öz üsulları var idi), o cümlədən, bizim eradan əvvəl II minillikdə Qədim Misirdə mövcud olmuşdur (Nil sahilində taxıl yetişdirməklə bağlı); 3. Üçüncü tir inhisar meyilləri isə hakimiyyətə münasibətlə əlaqədar meydana çıxmışdır ki, onun da iki növünü fərqləndirmək olar: Dünya iqtisadiyyatının tarixi
283
Hakimiyyətə olan hüququn məhdudlaşdırılması; Yalnız müəyyən qrupun hakimiyyətə gəlmək imkanının qəbul olunması. Bundan başqa, Roma imperiyasının bütün tarixi ərzində taxıl ticarəti dövlətin inhisarında olmuşdur və s. nhisarın bazaraqədərki təzahür formalarına aid çoxlu sayda misallar gətirmək mümkündür. Lakin, bu sadalananlar kifayətdir ki, hər iki dövr arasında başlıca fərqin nədən ibarət olduğunu müəyyən etmək mümkün olsun. Göründüyü kimi, bazaraqədərki dövrdə inhisarçı meyillərin meydana çıxmasında iqtisadi proseslərin elə bir əhəmiyyətli təsiri olmamışdır. Problem bütün mahiyyəti ilə siyasi iradəyə bağlı olmuşdur. nkişafın bazar dövründə isə inhisarın meydana çıxmasında iqtisadi proses, onun məzmun və mahiyyəti həlledici rola malik olmaqla, qeyri- iqtisadi amillərin təsir gücünü heç də azaltmamış, əksinə daha da gücləndirmişdir. Araşdırmalarımız göstərir ki, klassik inhisar bazar münasibətlərinin atributu kimi, bir qayda olaraq, təmərküzləşmənin məntiqi nəticəsi key- fiyyətində tədqiq olunmuş və alınan yekuna müvafiq olaraq müxtəlif məzmunlu elmi baxışlar formalaşdırılmışdır. Təhlil materialları birmənalı şəkildə belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki, həqiqətən də inhisarla iqtisadiyyatın «qapalılığı» və totalitarizm arasında ifrat dərəcədə sıx qarşılıqlı bağlılıq mövcuddur. Amma bu, heç də o demək deyildir ki, hər iki fenomen arasında mexaniki surətdə bərabərlik işarəsi qoyulmalıdır. Başqa sözlə, inhisarizm adlandırdığımız sistemli yaranışın sırf siyasi xarakter kəsb edən istiqamə- ti bir sıra hallarda (konkret situasiyalardan asılı olaraq) avtonom formada da təzahür edə bilər. Yə’ni, inhisar istənilən şəraitdə totalitar idarəetmə təmayüllərini doğurur demək, əlbəttə ki, yanlışlıq olardı. Qısaca olaraq, belə bir qeyd etməyi zəruri sayırıq ki, inhisar fenomeninin təzahürü və formalaşdırdığı situasiyalar açıq və qapalı iqtisadi sistemlərdə bir- birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir (şəkil 11.6). Beləliklə, əvvəllərdə qeyd etdiyimiz kimi, istehsal və kapitalın tə- mərküzləşmə (mərkəzləşmə) dərəcəsinin artım tempinin getdikcə yüksəlməsi, nəticə etibarilə vahid dövlət, yaxud beynəlxalq inhisara səbəb olacaqdır tipli yanaşma (marksistlər, Oyken və s.) XX əsrin 30-cu illərindən sonra baş verən köklü dəyişikliklər üzündən qəbul edilməzdir.
«Qapalı» iqtisadiyyat «Açıq» iqtisadiyyat 1. nhisarın ölçüləri daha 1. nhisarın ölçüləri o qədər böyük deyil.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
284
böyükdür. 2. nhisar iqtisadi münasibətlərin müstəqil subyekti deyil. 2. nhisar iqtisadi münasibətlərin müstəqil subyektidir. 3. stehsalın inhisarlaşma dərəcəsi daha yüksəkdir. 3. stehsalın inhisarlaşma dərəcəsi nisbətən aşağıdır. 4.Bazarda həmişə inhisarçı situasiya olur. 4.Bazarda həmişə inhisarçı situasiya olmur. 5.Hətta potensial rəqabət imkanları belə yoxdur. 5. nhisarlar arasında kəskin rəqabət mövcuddur.
Şə kil. 11.6. nhisarçılığın «qapalı» və «açıq» iqtisadiyyat şə
Bütün bunlarla yanaşı, hər iki hal üçün oxşar cəhətlər də olmamış deyildir: 1. Hər iki halda istehlakçı seçim məhdudlaşdırılır; 2. stehsal xərclərinin azaldılması yönümlü stimulların yoxluğu və mənfəətin gizli, yaxud açıq şəkildə qiymətlərin yüksəldilməsi hesabına əldə olunması; 3. nnovasiya prosesi stimullaşdırılmır. Bazar münasibətlərinin xüsusi atributu kimi inhisarın təsnifləş- dirilməsində mövcud olan yanaşma müxtəlifliyi də məhz əvvəllər qeyd etdiyimiz amillər çoxluğuna baxışda fərqli seçim tərzlərinin ortalığa qoyulmasından irəli gəlir. Məsələn, klassik yanaşmaya görə inhisar 3 istiqamətdə təzahür edə bilər: 1. stehsal vasitələri üzərində inhisar; 2. stehsal şəraiti üzərində inhisar; 3)«Özündə şey» tipli inhisar: Yəni, istehsalın və kapitalın təmər- küzləşməsi nəticəsində meydana çıxan inhisar. Müasir yanaşma isə inhisarın əsasən 4 formasını fərqləndirir: 1. Təbii inhisar: Bazarda mal təklifinin bir firma tərəfindən forma- laşdırıldığı təqdirdə sahənin uzunmüddətli orta xərcləri minimum səviyyəyə enir. 2. Təşkilati inhisar: Eyni profilli müəssisələrin idarəetmə obyektlərinin sayını azaltmaq məqsədilə birləşməsi, məsələn, idarə inhisarçılığı, nazirlik və s. 3. Texnoloji inhisar: Belə bir nöqtədən çıxış edir ki, mövcud texno- logiya bazasında müəyyən məhsula olan tələbi bir, yaxud bir neçə müəssisə ödəmək iqtidarındadır. Onların sayının artımı istehsalın həcmcə
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
285
artmasına, yaxud hər bir müəssisədə istehsalın həcminin azalmasına və istehsal xərclərinin artımına gətirib çıxarır. Eyni zamanda, bu halda tex- noloji liderliyə canatma müşahidə edilmir. Əksinə, əksər hallarda cari xərcləri azaltmaq məqsədilə texnoloji səviyyənin olduğu kimi qalmasına çalışılır; 4. qtisadi inhisar-müqavilə, sazişlər, yaxud rəqabət mübarizəsində qalib gəlməklə meydana çıxan inhisarçı yaranış. Qeyd edilən iri qruplaşmalar şəklində formalaşdırılmış təsnifata bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən müəyyən əlavələr də edilmişdir. Məsələn, M. .Knış
171 deyilənlərlə yanaşı inhisarın forması, yaxud təzahürü kimi aşağıdakıları da əlavə etməyi məqsədəuyğun sayır: 1. Hər hansı bir coğrafi məkanda müstəsna istehsalçı hüququ verən lisenziya, yaxud franşizanın firma tərəfindən alınması; 2. Əsas xammala sahiblik və onun göndərişinə nəzarətin firmanın əlində olması; 3. stehlakçı tələbini tam şəkildə özünə cəlb edən məhsul növünün istehsalı, yaxud bazara çıxarılması və s. Qərb iqtisadçıları G.Dolan və D.Lindsey 172 isə inhisarın əsasən 3 növünü fərqləndirirlər: 1. «Qapalı» inhisar (Rəqabətdən hüquqi qadağalarla qorunan fir- ma); 2. «Açıq» inhisar (Qısamüddətli vaxt intervalında rəqabətdən xüsu- si vasitələrlə qorunmayan bir firmanın bazarda tək satıcıya çevrilməsi); 3. «Təbii» inhisar. Eyni zamanda, inhisarın tipləşdirilməsində inzibati müdaxilənin ayrıca forma kimi götürülməsinə də rast gəlinir. Biz bunu, bir qayda ola- raq, siyasi amillərlə bağlı yaradılan «qapalı» inhisar kimi səciyyələndiririk. Hal-hazırda, araşdırdığımız problemlə bağlı böyük əksəriyyət tərəfindən qəbul edilən tipləşdirmə elmi fikirdə hələ ki, üstün mövqedədir: 1. Ayrıca götürülmüş bir müəssisənin inhisarı; 2. Saziş (razılaşma) formasında inhisar; 3. Məhsulun diferensiyasiyasına əsaslanan inhisar.
171
172
Э.Дж.Долан, Д.Е.Линдсей. Рынок: микроэкономическая модель. Санкт- Петербург. 1992.- С.195.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
286
Göründüyü kimi, inhisarın təsnifatında müxtəlif əlamətlərə istinad edən tədqiqatçılar, elə həmin müxtəlifliyə müvafiq gələn qruplaşmalar aparırlar. Bizim fikrimizcə, inhisarın təsnifatına 5 əlamət üzrə yanaşmaqla, onun növmüxtəlifliyini daha dəqiq ifadə etmək mümkündür (şəkil 11.7). Həmçinin, əlavə olunmalıdır ki, inhisarçı birliklərin 5 əsas təşkilati forması mövcuddur: Kartel, Sindikat, Trest, Konsern, Konqlomerat! Eyni zamanda, müasir elmi fikirdə inhisar təmayüllərinin yaranma səbəblərinə mövcud olan yanaşmalarda da yekdillik yoxdur. Bu baxımdan, əsasən iki diametral əks istiqamətli baxışlar mövcuddur: 1. nhisarizm bazar iqtisadiyyatına xas olan keyfiyyət deyil, təsadüfi hadisədir; 2. nhisarizm qanunauyğun hadisədir.
Şə
Инщисарын тяснифаты Яламятляр Истещсал Базар фяалиййятинин хцсусиййятляриня эюря Истещлак Истещлак-истещсал яламяти Тяшкилати Сийаси Нювц
-Тябии инщисар; -Техноложи инщисар; -Структур инщисары; -Давраныш инщисары; Монопсонийа Икитяряфли инщисар Идаря, назирлик вя с.
-Дювлят инщисары; -«Гапалы» инщисар. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
287
A.Piqu yazır: «... nhisarçı hakimiyyət təsadüfi meydana çıxmamışdır... O, müəssisənin strategiyasının məntiqi nəticəsidir» 173 .
ki, müasir elmi fikir inhisarizm təmayüllərini iki amillə bağlayır: 1. Mənfəətin maksimumlaşdırılması «qanunu»; 2. Kapitalın təmərküzləşməsi «qanunu». nhisarlaşma bazarın bütün inkişaf mərhələlərində mövcud olmuş və olmaqda da davam edir. Əslində, inhisarçı fəaliyyət həm məzmun, həm də mahiyyətcə bazar prosesinin ayrılmaz tərkib ünsürüdür. Bir sıra iqtisadçılar inhisarın ən yeni tarixinin iqtisadi böhranlarla (1873-cü il) başladığını, böhranın inhisarlaşma prosesini hərəkətə gətirən amil olduğunu xüsusi vurğu ilə qeyd edirlər. Hətta o dərəcədə ki, inhisar «böhranın uşağı» hesab edilir. Bu səpgili yanaşmalar daha çox XIX əsrin sonlarında geniş yayılmışdır. nhisarçı mövqeyə canatma sahibkarlıq fəaliyyətinin daxili təbiətindən doğan zərurətdir. Əvvəla, ona görə ki, real bazar münasibətlərinin mövcud olduğu bir şəraitdə dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsi, ələlxüsus real məzmunlu rəqabət mühitinin formalaşdırılması, yaxud bu istiqamətdə qismən nail olunmuş situasiyanın qorunub saxlanması son dərəcə problematikdir. Makroiqti- sadi tənzimləmə mikro- və mezo səviyyələrdə subyektlərarası münasi- bətlərin qarşılıqlı faydalılıq bazasında təşəkkülü üçün qətiyyən yetərli deyildir. Deməli, yuxarıda təsvir etdiyimiz yönümdə makromühitin hər bir ayrıca götürülmüş bazar subyekti üçün əlverişli olma ehtimalı sıfıra yaxındır. Eləcə də, forma və növündən asılı olmayaraq bütün kəskinliyi ilə gedən rəqabət mübarizəsi nəinki orta və uzunmüddətli vaxt inter- valında, o hətta ən qısa zaman kəsiyində də iqtisadi fəaliyyətin effektiv- liyini əvvəlcədən birmənalı şəkildə qiymətləndirməyə imkan vermir. Mahiyyətcə, sahibkarın bilmək istədiyi nəticələr Qeyri-
müəyyənlik→Rəqabət→Qeyri-müəyyənlik triadasının formalaşdırdığı anlaşılmazlığa qərq olur. Problemin qəlizliyi ondadır ki, qeyri-müəyyənlikdən doğan rəqabətin (nəticəsi məlum olan şey rəqabət doğurmaz) özü də qeyri- müəyyənlik doğurur. Göründüyü kimi, inhisar prosesinə metodoloji yanaşmanın qısa xülasəsi də sübuta yetirir ki, inhisarlaşma, hər şeydən əvvəl, qeyri- müəyyənlikdən qaçma cəhdi kimi təzahür edir. Kəmiyyət ölçüsü olan
173
А.Пигу. Экономическая теория благосостояния. Т.1, М., 1985.- С.326.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
288
maddiyyatın rasional karkulyasiyasının aparılması mümkünsüz olan pro- sesdaxili «intriqalarda» onun itirilmə təhlükəsi əlahiddə mövqe qazanma istəyini tamamilə təbii bir istək keyfiyyətində ortalığa çıxarır. Beləliklə, hər hansı bir bazar subyektinin inhisarçı mövqe uğrunda çarpışmasında «qəbahətli» heç nə yoxdur. Ona görə ki, inhisarçı mövqe ən azı aşağıdakılara nail olmaq imkanı yaradır: 1. Konkret mal bazarında rəqabətin məhdudlaşdırılması, onun müəyyən mənada «əhliləşdirməsi»; 2. Qeyri-müəyyənliyin əhatə dairəsini əhəmiyyətli dərəcədə da- raltmaqla bir sıra problemlər və risklərdən uzaqlaşmaq imkanı; 3. Bazarda hökmran mövqeyə nailolma və iqtisadi gücü öz əlində cəmləşdirmək; 4. Bazardakı «oyun qaydalarını» diqtəetmə imkanı; 5. Bazar subyektlərinə, hətta ümummilli mənafelərə öz maraqları prizmasından təsir göstərmək imkanı; 6. Qiymətqoymada liderlik; 7. Yüksək inhisar mənfəəti əldə etmə imkanı və s. Həmçinin, inhisarlaşmanın bazar iqtisadiyyatı üçün yabançı bir proses olduğunu iddia edənlərin də müəyyən arqumentləri olmamış deyildir. Burada, sadəcə olaraq, eyni anlayışa fərqli baxışlar ön plana çıxarılır. Belə ki, müasir elmi fikirdə iqtisadi liberalizm əksər hallarda ideoloji liberalizmlə eyni mahiyyət daşıyan anlayışlar kimi səsləndirilir. Aydındır ki, məhz «liberal» prizmadan iqtisadi münasibətlərin və bazarın sərbəstliyi mütləq anlamda dərk edilməməlidir və edilmir də! Axı, bazarın, əgər belə demək caizdirsə, mütləq hökmranlığı demokratiya ilə qətiyyən bir araya sığmır və nəticə etibarilə, «hakimiyyətin» iri kapitalın «əsarətinə» keçməsinə gətirib çıxarır. Həmin məntiqi zəncirin hərəkətə gətirdiyi proses, yəni «azad» və məhdudiyyətsiz rəqabətin inhisarlaşma ilə yekunlaşması labüdləşir. Problemin məhz bu miqyasda qoyuluşu bir sıra amillər baxımından qaçılmazdır. Belə ki, əvvəla, inhisar, yaxud inhisarlaşma prosesi nəinki bazar demokratiyasına, yaxud bazar münasibətlərinin demokratikliyinə öldürücü zərbə endirir, həmçinin şəxsiyyət azadlığını məhdudlaşdırır. kincisi, qeyd edilən yönümdə proseslərin inkişafı cəmiyyət üzərində azsaylı «sahibkar» inhisarının formalaşmasına gətirib çıxaracaqdır. Ümumiyyətlə, bazar sərbəstliyi, yaxud azadlığı keyfiyyətinə ca- natmaq ən azı məntiqi antinomiya doğurur. Öz mahiyyəti etibarilə bazar demokratik dəyərlər sisteminə aid deyil (sözün mütləq mənasında). Tam «azad» bazar demokratiyanı məhv edir.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
289
Bazara yanaşmada, tənzimləmə nöqteyi-nəzərindən, kritik nöqtə istehsalçı diktatının, yaxud sahibkar ağalığının yaranması prosesinin start xəttidir. Məhz bu xəttdən sonra anarxiya gəlir. Məhz bu proses bazarın fiaskosu ilə, yaxud özü-özünü məhv etməsi ilə nəticələnir. Beləliklə, əgər heç bir məhdudiyyətsiz fəaliyyət göstərən bazar əks- demokratik mahiyyət daşıyırsa, onda sosial-siyasi və iqtisadi münasibətlər kompleksinin normal mütənasibliyi məzmunca elə bazar kortəbiiliyinin aradan qaldırılmasına söykənməlidir. Belə ki, qeyd et- diyimiz qərarlaşmanın baza müstəvisi bazar münasibətləri ilə şəxsiyyət azadlığının dialektik vəhdətindən qaynaqlanır. Digər tərəfdən, araşdırdığımız problemə fərqli nəzəri baza əsasında yanaşmaqla, tamamilə fərqli nəticələr əldə edə bilərik. Belə ki, inhisar fenomeninə sinergetik yanaşma mahiyyətcə, həm prosesin start anını, həm də nəticədə meydana çıxan «yaranışı» fərqli müstəvidə şərh edir. Bu konsepsiyanın məntiqindən çıxış etsək, onda belə alınır ki, XX əsrin 30- cu illərinə qədər formalaşmış inhisarlar bazarda meydana gələn flukta- siya proseslərini öz gücü ilə neytrallaşdıraraq milli iqtisadiyyatların sabit, dayanıqlı inkişafında mühüm rol oynamışlar. Amma, digər tərəfdən, inhisarlar labüd surətdə tələb və təklif arasında kəskin natarazlığın aramsız olaraq təkrar istehsalına, başqa sözlə, defisitin təkrarlana-təkrarlana artımına səbəb olurlar ki, nəticədə də iqtisadi sistem illər keçdikcə özünün hipotetik tarazlıq vəziyyətindən da- ha çox uzaqlaşır. Beləliklə, inhisarın özü fluktasiya prosesinin məntiqi nəticəsi keyfiyyətində meydana çıxır. Həmin məntiqlə davam etsək, deməli natarazlığın daha da güclənməsi özünün böhran həddinə çatanda (bifurkasiya nöqtəsi) xaos başlanır və bundan sonra iqtisadi sistemin özünü təşkili prosesi start götürür. Yeni tipli qaydalar meydana çıxır və iqtisadiyyat ya qapalı, ya da açıq (mümkün variantlar çoxluğundan hansı alternativin prioritet mövqeyə çıxmasından asılı olaraq) tipli səciyyə daşımağa başlayır. Beləliklə, sinergetik konsepsiya birmənalı şəkildə bəyan edir ki, inhisar öz məzmunu etibarilə tamamilə fərqli və müxtəlif iqtisadi sistemlər formalaşdıra bilər. Göründüyü kimi, bu problemə bizim yanaşma tərzimiz yekun olaraq sinergetik baxışla üst-üstə düşür.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
290
XII fəsil. Dünya iqtisadiyyatının inkişaf mərhələləri Dünya iqtisadiyyatının sistemli yaranış kimi genezisi, qərarlaşması və inkişaf dövrünü beş mərhələyə bölmək olar:
başlanğıc dövrü hesab olunur. Böyük coğrafi kəşflər, müstəmləkə sisteminin yaranması real mahiyyət kəsb etməkdə olan bazar münasibətlərinin coğrafi genişlənməsində və dayanıqlı xarakter almasında xüsusi rol oynamışdır. Bazar münasibətlərinin dayanıqlılığı bir tərəfdən natural təsərrüfat tipinin tədrici dağılması və yeni münasibətlərin meydana gəlməsi, digər tərəfdən xarici ticarətin intensif inkişafı ilə determinə olunur. Əslində, sözügedən dövrdə dünya iqtisadiyyatı ölkələrarası, ələlxüsus metropoliya və müstəmləkələrarası qarşılıqlı ticarət əlaqələrinin məcmusu keyfiyyətində çıxış edirdi.
genezisi prosesinin, o cümlədən “klassik” bazarın təşəkkülünün əsas ağırlıq mərkəzi natural təsərrüfat tipinin əmtəə istehsalı ilə əvəzlənməsi olunmuşdur. Əmtəə istehsalının genezisi neolit inqilabından tutmuş XIX əsrin birinci yarısına qədər davam etmiş və məhz həmin dövrdə özünün yetkin formasını almışdır (şəkil 12.1).
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
291
Şə
Sadə əmtəə istehsalının əsas xarakteristikası: -Əmtəə istehsalının mövcudluğunun ümumi şərtləri; -Xüsusi mülkiyyət; -Subyektin ikili təbiəti; mülkiyyətçi və işçi;
- Bazarın formalaşması; - Rəqabət Sadə əmtəə istehsalı Yaranma şərtləri: - ctimai əmək bölgüsü; - Xüsusi mülkiyyət kinci böyük ictimai əmək bölgüsü: pulun yaranması, mübadilə dəyərinin pul forması Geniş (kapitalist) əmtəə istehsalının fərqli cəhətləri Ə m tə ə is te hs al ın ın
üm um i x ar ak te ri st ik as ı:
S ub ye kt in b öl ün m əs i:
m ül ki yy ət çi , m uz dl u iş çi T or pa q: a lı nı r və s at ıl ır
T or pa q ba za rı
şç i q üv və si : a
lı nı r və
sa tı lı r. Ə m ək b az ar ı T əb ii r es ur sl ar : al ın ır v ə sa tı lı r. T əb ii r es ur sl ar ba za rı
P ul -k ap it al a (s ən ay e)
çe vr il ir . K ap it al b az ar ı S ən ay e ka pi ta lı s su da v ə ti ca rə t k ap it al ı d
oğ ur ur . K re di t b
az ar ı, fo nd
bi rj al ar ı,
əm tə ə bi rj al ar ı və s . Geniş əmtəə istehsalı Sadə əmtəə istehsalı ilə ümumi cəhətləri - ctimai əmək bölgüsü; -Əmtəə istehsalçısının xüsusi mülkiyyətçi kimi
əlahiddələşməsi; -Bazar-əmtəələrin satışı üzrə münasibətlər sistemi kimi. -Rəqabət : istehsalın təşkili forması kimi;
Təbii əmək bölgüsü: mübadilərin sadə, yaxud təsadüfi forması
Birinci böyük ictimai əmək bölgüsü: mübadilənin geniş forması Əsas tipləri Əsas mərhələləri Əmtəə istehsalının genezisi
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
292
(Neolit inqilabından bugünə qədər). Planetar səviyyədə qarşılıqlı ticarət əlaqələri ilə yanaşı, bütövlükdə iqtisadi münasibətlərin formalaşması, istehsal amillərinin: kapital, işçi qüvvəsi və s. beynəlxalq miqrasiyasının inkişafı, ümumiyyətlə, ictimai- iqtisadi həyatın beynəlmiləlləşməsi dövrünü özündə ehtiva edir. Məsələn, 1870-ci ildən 1913-cü ilə qədər Avropadan emiqrasiya edənlərin sayı 36 mln. nəfərdən çox olmuşdur ki, bunun da 2/3-ü Amerikaya getmişdir. 1914-cü ildə uzunmüddətli xarici investisiyaların həcmi 44 mlrd. dollara çatmışdır. Portfel investisiyaları inkişaf yoluna qədəm qoymuşdur. 1913- cü ildə Londonda satılan xarici qiymətli kağızların xüsusi çəkisi 59%, Fransada (1908-ci ildə) 53% təşkil etmişdir. stehsal əməkdaşlığının inkişafı dünya iqtisadiyyatının formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Birbaşa xarici investisiyaların ixrac həcmi sürətlə artmağa başlamışdı. Əsas ixracatçılar kimi Böyük Britaniya (45%) və ABŞ (20%) çıxış edirdi. Ümumiyyətlə, birbaşa investisiyaların əsas axını inkişaf etmiş ölkələrdə toplanmışdı. stehsal və kapitalın təmərgüzləşməsi, inhisarçı birliklərin yaranması dünya iqtisadiyyatının sistemli yaranışa çevrilməsində həlledici rol oynamışdır. II mərhələ - dünya iqtisadiyyatının metropoliya və müstəmləkələr, eləcə də inkişaf etmiş ölkələrin öz aralarında formalaşmış beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin məcmusu kimi səciyyələndirir. Aydındır ki, ilkin olaraq ayrıca götürülmüş bir ölkə, yaxud region çərçivəsində iqtisadi əlaqələr sisteminin bütün spektri formalaşmış, ticarət yeganə bağlayıcı element (sahə və sferalararası) statusunu tamamilə yeni keyfiyyətdə ortalığa qoymaqla istehsal amillərinin (kapital, işçi qüvvəsi və s.) sərbəst hərəkəti yönümündə inteqrativ bağlılıqda olan münasibətlər kompleksini doğurmuşdur. Eyni zamanda, iqtisadi münasibətlərin sosial-iqtisadi həyatın bütün spektrini bir sistem kimi əhatə etməsi prosesi başa çatmışdır (şəkil 12.2).
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
293
Şə
Ümumiyyətlə, iqtisadi münasibətlər – konkret sosial-iqtisadi şəraitdə cəmiyyətin sərəncamında olan və yekun etibarilə mülkiyyət münasibətlərindən çıxış etməklə mövcud resurslardan istifadə üzrə formalaşan münasibətlər sistemidir. qtisadi
münasibətlər – “insan→təbiət” və “insan→insan” qarşılıqlı əlaqələri və qarşılıqlı təsiri prosesinin mahiyyətində dayanan anlayışdır. Alt sistemlər arasında qarşılıqlı bağlılıq təşkilati və idarəetmə sferası vasitəsilə həyata keçirilir. Dünya iqtisadiyyatının formalaşması sənaye inqilabını keçmiş və keçməkdə olan ölkələrin sürətli inkişafı ilə müşayiət olunurdu. Belə ki, həm dünya, həm də ayrı-ayrı Qərb ölkələrində sənaye istehsalının dinamikası kifayət qədər intensiv xarakter almışdır (cədvəl 12.1).
stehsal
münasibətləri Sosial-iqtisadi münasibətlər texniki-iqtisadi münasibətlər bazasında inkişaf edən və mülkiyyət münasibətləri ilə xarakterizə olunan münasibətlər sistemi Təşkilati- iqtisadi münasibətlər stehsalın təşkili və istehlakın formaları: müəssisə, firma, idarə, şirkət və s. Habelə
onların müxtəlif Təşkilati- idarəetmə münasibətlə ri
qtisadiyyatı n bütün
səviyyələrin də
idarəetmə münasibətlə ri Texniki-
iqtisadi münasibətlər Təbii resurslar, texnologiyala r və s. istifadə olunması prosesində yaranan münasibətlər Alt sistemlər qtisadi münasibətlər Dünya iqtisadiyyatının tarixi
294
I. XIX əsrin sonu: -1870
-1890 II. XX əsrin əvvəlləri - 1900-cü il
19 43
60
44 62
79
34 56
66
18 40
65
11 39
54
Eyni zamanda, dünya sənayesindəki liderlik statusu 1880-ci ildən etibarən ABŞ-a keçmişdir. ngiltərənin (1900-1913-cü illərdə) sənaye istehsalından xüsusi çəkisi azalmış, o, nəinki ABŞ-dan, hətta Almaniyadan da belə geri qalaraq üçüncü yeri tutmuşdur (cədvəl 12.2).
1860
1870 1880
1890 1900-1913 1. ngiltərə 2. Fransa 3. ABŞ 4.Almaniya 1. ngiltərə 2. ABŞ
3.Fransa 4. Almaniya 1. ABŞ 2. ngiltərə 3. Almaniya 4. Fransa 1. ABŞ 2. ngiltərə 3. Almaniya 4. Fransa 1. ABŞ 2. Almaniya 3. ngiltərə 4.Fransa
Aparıcı ölkələrin dünya sənaye istehsalında xüsusi çəkisinin dinamikasını 12.3 saylı cədvəldən görmək mümkündür. Göründüyü kimi, 1860-1913-cü illər ərzində ngiltərənin xüsusi çəkisi 22% azalaraq 14%-ə, Fransanın müvafiq göstəricisi isə 6% azalaraq 6% -ə düşmüşdür. Bu dövr ərzində Almaniyanın mövqeyində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verməmiş, ABŞ isə 19% artımla (xüsusi çəki – 36%) lider ölkəyə çevrilmişdir.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
295
Cədvəl 12.3 Aparıcı ölkələrin dünya sənaye istehsalında xüsusi çəkisinin dinamikası (%) Ölkələr 1860 1870 1880 1890 1900 1913 1913-1860-cı ilə nisbətən ngiltərə Fransa ABŞ
Almaniya Yerdə qalan dünya ölkələri birlikdə 36
12 17
16 19
32 10
23 13
22 28
9 28
13 22
22 8 31 14 25
18 7 31 16 28
14 6 36 16 18
-22.0 -6.0
+19.0 X -1.0
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|