Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi Bakı Slavyan Universiteti SƏRBƏst iŞ

Mövzu 3 : Nitq texnikasının kommunikasiyada rolu: İntonasiya və pauza
Nitq müəyyən qabiliyyət tələb edir.Xüsusən də natiqlərin nitqi aydın,səlis olmalıdır.Bunun üçün xüsusi nitq texnikalarından istifadə etməklə nitqlərini daha da cəlbedici edirlər.
Nitq nəfəsi- müəyyən bir funksiyanı yerinə yetirir - səsin formalaşmasında iştirak edir. Nəfəs almanın özü refleks aktıdırsa və insan şüurunun müdaxiləsi olmadan həyata keçirilirsə, tənəffüs səsin formalaşması, nitqin tələffüzü zamanı idarə olunan bir prosesdir. Düzgün nitq nəfəsinin və bütün tələffüz prosesinin inkişafı natiqin imkanlarının ən parlaq yaradıcı təzahürünə kömək edir.
Tembr - səsin səs rəngi və rezonatorların ölçüsü və formasından, nitq prosesində bacarıqlı, düzgün nəfəs almasından asılıdır. Tembrin emosional rənglənməsi ilə bir insanın əhval-ruhiyyəsini, rifahını və hətta müəyyən dərəcədə xarakterini mühakimə etmək olar.
Diksiya - bu, hər bir fərdi nitq səsinin və səs birləşməsinin fərqli tələffüzüdür. Hər bir sait və samitin ayrıca, eləcə də bütöv söz və ifadələrin aydın və dəqiq tələffüzü yaxşı diksiyanı xarakterizə edir. Aydın diksiya, ilk növbədə, səslərin düzgün artikulyasiyasıdır.
Artikulyasiya - bu verilmiş səsin əmələ gəlməsi üçün zəruri olan nitq orqanlarının tələffüz hərəkətlərinin məcmusudur. Yanlış artikulyasiyanın səbəbi iki dilin qarışığı ola bilər. Belə hallarda nitqin ləhcəsindən danışırlar, çünki hər bir milli dilin özünəməxsus, unikal nitq səsləri dəsti var.
Orfoepiya - nitqin səs tərəfinin aydın, düzgün, ifadəli bərpası, düzgün ədəbi tələffüz haqqında elm. Orfoepiya nitqin intonasiya-melodik quruluşunu, qrammatik vurğuları və nitq axarında ayrı-ayrı səslərin və onların birləşmələrinin tələffüz normalarını nəzərə alır
Nitqdə ifadəlilik, emosionallıq müxtəlif vasitələrin köməyi ilə yaranır. Bura daxildir: intonasiya(melodiya, temp, tembr, vurğu, pauza, ritm, səsin gücü, səsin diapazonu), leksik vahidlər: sinonim və antonimlər, frazeoloji birləşmələr, atalar sözü, zərbi-məsəllər, məcazi mənalı sözlər, birləşmələr, təkrarlar, ritorik fiqurlar, emosional nidalar və s. İntonasiya həm danışıq, həm də oxu prosesi ilə bilavasitə əlaqədar olan ən xarakterik tələffüz hadisəsidir. Ünsiyyət prosesində danışan məqsədinə müvafiq şəkildə nitqinə müxtəlif səs tərtibatı verir.Oxu prosesində isə vəziyyət bir qədər başqadır. Nitqin yazılı formasında müəllifin yalnız məntiqi təfəkkürünün nəticələri verilir. Burada oxuyanın məqsədi yazılı şəkildə verilmiş olan müəllif fikrini açmaq, onu səsləndirməkdir.
Nitqin intonasiyası kompleks dil hadisəsidir. İntonasiya tələffüzün dörd elementi – fasilə, vurğu, melodiya və tempi özündə birləşdirir. Bütün hərəkətlər kimi nitq başlanğıca (hərəkətin doğması), davama (hərəkətin inkişafı və müəyyən istiqamətə yönəlməsi) və sona (hərəkətin kəsilməsi) malikdir. Canlı nitqdə daim müəyyən bir hərəkət, surət, güc, fasilə özünü göstərir ki, bunlar intonasiyanın yuxarıda göstərilən dörd elementi ilə əlaqədardır. Nitqin gücü, zərbəsi, dinamikası vurğusu, surəti onun tempi, istiqaməti onun melodiyası, dayanacağı isə fasilədir. Vurğu, fasilə, temp, melodiya nitqin xarici komponentləridir. Bu xarici komponentlər səslənməni yaradır. Bu ünsürlər – nitqin texniki cəhətləri nitq mədəniyyətinin əsas bölmələrindən biri olub, danışıq və oxuda ifadəliliyin yaranmasına xidmət edir.
Məna bitkinliklərinə müvafiq olaraq nitq axını müxtəlif dərəcəli fasilələr arasında parçalara ayrılır. Buradan tamamilə aydın olur ki, mənalı səslənmə prosesi, təkcə vurğu və əvəzlənmədən ibarət deyildir. Müxtəlif dərəcəli fasilələr də nitq axını parçalarının bitkinliyini təmin edən mənalı səslənmənin bir növüdür ki, buna, yəni mənalı səslənmənin fasilələr halında təzahür edən növünə fasilə(pauza) deyilir. Pauza - bu nitqin fasiləsi deyil, onun başqa vasitələrlə davamıdır. Pauzalar qeyri-adi, gözlənilməz alt mətni çatdırmaq üçün istifadə olunan fizioloji (havanın nəfəs alması üçün), qrammatik (mətnin sıralanması üçün), məntiqi (söz axınının semantik hissələrə bölünməsi üçün) və psixoloji ola bilər.