Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi Bakı Slavyan Universiteti

Mövzu 4 : A.A.Şaxmatovun linqvistik görüşləri
Aleksey Alexandrovich Şaxmatov -mətnşünaslıq elminin əsasını qoyan rus filoloqu və tarixçisi idi. Şahmatov rus dili və filologiyası elmləri doktoru elmi adını almışdır. Şahmatov fonetika, dialektologiya, leksikoqrafiya, sintaksis, Şərqi slavyan dillərinin tarixi, müasir rus ədəbi dili, Şərqi slavyan xalqlarının tarixi, qədim rus ədəbiyyatı tarixi, slavyan aksentologiyası üzrə bir sıra əsərlərin müəllifidir.
Şahmatov "Rus fonetikası sahəsində tədqiqat", "Rus dilində səslərin tarixi" və başqa monoqrafiyalarında məqsəd köhnə və müasir şərq slavyan dialektlərinin digər slavyan dillərindən məlumatların cəlb edilməsi yolu ilə ümumrusiya tələffüzünü bütün fonetik detallarında bərpa etməkdir. Şahmatov ilk rus salnamələrinin, xüsusən də “İbtidai xronika”nın ilkin mətnoloji tədqiqatı ilə yadda qalıb. O, bu əsas sənədin təkamül mərhələlərini böyük dəqiqliklə müəyyən etdi, hətta Nestor salnaməsinin postulatlaşdırılmış proto-versiyasını yenidən qurmağa cəhd etdi. Onun tədqiqatları tarixçilərin sonrakı nəsilləri üçün əsas olmuşdur.
Şahmatov həmçinin kiçik və ya köhnəlmiş slavyan dillərinin nəşri və qabaqcıl tədqiqatlarına cavabdeh idi. Onun slavyan etimologiyası ilə bağlı araşdırmaları qədim slavyanlar və keltlər arasında sıx əlaqələr və təsirlər ideyası ətrafında cərəyan edirdi, bu fərziyyə sonradan rədd edildi. Xüsusilə, Shakhmatov əmin idi ki, Sloven marşında danışılan Prekmurje və sloven dillərində ön dairəvi ü və ö saitlərinə görə səs elementləri var. Prekmurje Sloven dili sadəcə sloven dilinin ləhcəsidir və ü və ö səsləri Sloven dilinin digər dialektlərində, məsələn, Prlekiya və Karintiyanın bəzi bölgələrində ümumidir. Uqor millətçiləri Şaxmatovun bu nəzəriyyəsindən Sloveniyanı slovenlərə qarşı macarlaşdırmaq kampaniyasının bir hissəsi kimi istifadə etdilər.


Mövzu 5 : Nitqin formaları
Şifahi nitq ünsiyyətin ən qədim formasıdır. Bunun yaranması insanlığın təşəkkülü tarixi ilə bağlıdır. Şifahi nitqin başlıca xüsusiyyəti onun danışılıb-eşidilməsidir. Burada nitq cihazının və eşitmə orqanının normallığı əsas şərtdir. Şifahi nitqi yazılı nitqdən fərqləndirən bir sıra xüsusiyyətlər vardır. Şifahi nitq prosesində bir sıra
köməkçi vasitələrin (mimika, jest, intonasiya) köməyi ilə danışan şəxs öz fikirlərini daha aydın və lakonik bir şəkildə ifadə edə bilir. Şifahi nitqin tempi çox sürətli olur. Adi halda insan bir dəqiqədə 80–100 söz tələffüz edə bilir. Şifahi nitqdə tələffüzün xüsusi rolu vardır. Tələffüzün başlıca olaraq üç növü mövcuddur: düzgün tələffüz, ədəbi tələffüz, loru tələffüz. Şifahi nitqdə vurğu sərbəst və sabit şəkildə
özünü göstərir. Sərbəst vurğu söz tərkibindəki qrammatik formalar üzərində dəyişən vurğuya deyilir. İntonasiya şifahi nitqdə özünü göstərən mürəkkəb
nitq hadisəsidir. İntonasiyanın köməyi ilə şifahi nitqdə ifadə olunan müxtəlif fikirlər, rəylər, təkliflər bir-birindən fərqləndirilir, şübhə, təəccüb, sevinc,nifrət, kədər və s. hislər əyani şəkildə ifadə olunur.
Yazılı nitq şifahi nitqdən sonra meydana çıxan dil hadisəsidir. Yazılı nitq yazılır və oxunur. Yazılı nitqdə elmi, texniki, siyasi və digər terminlər çox işlənir. Yazılı nitqdə intonasiya, fasilə, vurğu və s. şifahi nitq ünsürlərini əks etdirən durğu işarələrindən istifadə olunur.Yazılı nitqdə mimika və jestlərdən istifadə olunmadığından fikrin bütün incəliklərini sözlərin müxtəlif məna çalarlıqlarından istifadə etməklə təsvir etmək lazım gəlir.Yazılı nitq hər hansı bir məlumatın, fikir xəzinəsininn nəsildən-nəslə keçməsində əsas rol oynayır. Yazılı nitq ancaq işarələrlə öz əksini tapır. Müasir yazılarda müxtəlif işarə və qrafemlərdən istifadə olunur. Yazılı nitqdə fikrin rabitəli şəkildə ardıcıllığı abzas vasitəsilə göstərilir. Abzas müəyyən elmi, bədii, publisistik mətnlərdə məntiqi cəhətdən bitmiş bir fikir bildirən bir və ya bir neçə cümlənin birləşməsindən əmələ gələn yazılı nitq parçasıdır. Yazılı nitqdə abzasdan istifadə etmək fikrin ardıcıl ifadəsinə xidmət edir. Həmçinin fikrin aydın və dəqiq şəkildə yazılı nitqə köçürülməsində durğu işarələrinin rolu əvəzsizdir