Mnestik-intellektual pozuntuların müalicəsi
Ənənəvi EƏP-lərin tədqiqi zamanı müəyyən edilmişdir ki, digər
preparatlara nisbətən fenobarbital daha tez-tez aşkar ifadə olunmuş
koqnitiv pozuntulara gətirib çıxarır. Onun tətbiqi zamanı psixomotor
tormozlanma meydana çıxır, diqqətin cəmlənməsi və yeni materialın
mənimsənilməsi qabiliyyəti azalır, yaddaş pozulur, İQ aşağı düşür.
Fenitoin (difenin), karbamazepin və valproatların da oxşar əlavə
təsirləri vardır, lakin onların ifadə olunma səviyyəsi fenobarbitalın
tətbiqi zamanı meydana çıxanlara nisbətən xeyli aşağıdır. Bu, həmin
preparatlara barbituratlara nisbətən daha çox üstünlük verilməsinə
səbəb olur, lakin sadalanan üç preparatdan hansının əlavə təsirinin ən
az olması aydın deyil.
Yeni EƏP-lərin, o cümlədən felbamat, lamotricin, qabapentin,
tiaqabin, viqabatrin və topiramat kimi preparatların toksikliyi
haqqında nisbətən daha az məlumat mövcuddur. Müəyyən edilmişdir
ki, ümumilikdə yeni nəsil EƏP-lər dərk etmə proseslərinə mənfi təsir
göstərmirlər.
Topiramatın tətbiqi zamanı koqnitiv pozuntular yalnız onun təsiri
ilə izah edilə bilməz, çünki o, əsas EƏP-lərə əlavə vasitə kimi
istifadə olunmuşdur. Belə hallarda tətbiq edilən bütün EƏP-lər
arasındakı farmakokinetik qarşılıqlı təsir də nəzərə alınmalıdır.
27
Topamaksın uzunmüddətli tətbiqi zamanı xəstələrdə mnestik
proseslər normallaşır. Bu, ilk növbədə aydın ifadə olunmuş yaddaş
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
28
pozuntularının xarakterik olduğu gicgah epilepsiyalı (mediotemporal
variant) xəstələrə aiddir. Topamaksdan başqa valproatlar, felbamat,
lamotricin, qabapentin, tiaqabin və viqabatrinin uzunmüddətli tətbiqi
zamanı xəstələrdə mnestik proseslər normallaşır.
Affektiv (əhval-ruhiyyə) pozuntular
Müasir epileptologiyada bütün psixi pozuntuları (depressiyalar,
həyəcanlı pozuntular, psixozlar) tutmalara münasibətdə meydana
çıxma vaxtına görə nəzərdən keçirmək ənənəsi qəbul olunmuşdur.
Bu meyara əsasən periiktal (pre- və postiktal), iktal və interiktal
pozuntular ayırd edilir.
Preiktal psixi pozuntular tutmadan bilavasitə əvvəl meydana çıxır
və faktiki olaraq tutmaya keçir. Postiktal pozuntular tutmalardan
sonra əmələ gəlir. Adətən onlar sonuncu tutmadan 12-120 saat sonra
yaranır; yüksək affektiv gərginlik və davam etmə müddəti ilə (bir
neçə saatdan 3-4 həftəyə qədər) xarakterizə olunur.
İktal psixi pozuntular paroksizmlərin psixi ekvivalenti kimi qəbul
edilir, interiktal psixi pozuntular isə tutmalardan uzun müddət
keçdikdən sonra aydın şüur fonunda meydana çıxır.
Əhval-ruhiyyənin üzvi mənşəli (affektiv) pozuntusu bu və ya digər
affektin üstünlük təşkil etməsi ilə gedən müxtəlif dərəcədə ifadə
olunmuş depressiv pozuntularla xarakterizə edilir. Qüssəli, adinamik,
ipoxondrik, həyəcanlı depressiyalar, həmçinin depersonalizasiya
pozuntuları ilə gedən depressiyalar ayırd edilir.
Qüssəli depressiya və subdepressiyalar əhval-ruhiyyənin davamlı
şəkildə aşağı düşməsi, bir çox hallarda tez hirslənmə ilə müşayiət
olunan həyəcanlı-qüssəli affektlə səciyyələnir. Xəstələr ruhi
diskomfort, döş nahiyəsində ağırlıq hissi olmasını qeyd edirlər. Bəzi
hallarda göstərilən hissiyyatın fiziki nasazlıqla – baş ağrısı, döş
sümüyü arxasında xoşagəlməz hisslər – əlaqəsi müəyyən olunur,
depressiya hərəki (motor) narahatlıq, daha az hallarda isə adinamiya
ilə müşayiət olunur.
Adinamik depressiya və subdepressiyalar adinamiya və
hipobuliyanın olması ilə fərqlənir. Xəstələr uzun müddət yataqdan
qalxmır, özünə qulluqla bağlı sadə funksiyaları çətinliklə yerinə
yetirirlər. Tez yorulma və qıcıqlanma ilə bağlı şikayətlər
xarakterikdir.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
29
İpoxondrik depressiya və subdepressiyalar daimi fiziki əzginlik,
ürək nahiyəsində ağrılar, həmçinin tutma zamanı qəfil ölüm baş verə
biləcəyi və ya vaxtında yardım göstərilməyəcəyi ilə bağlı qorxularla
xarakterizə olunur. İntrakranial lokalizasiyalı senestopatiyalar,
müxtəlif vestibulyar və vegetativ pozğunluqlar qeyd edilir.
Həyəcanlı depressiya və subdepressiyalar amorf məzmunu ilə
seçilir. Xəstələr çox vaxt həyəcanın səbəbini və ya hər hansı konkret
qorxunun olmasını müəyyən edə bilmir və səbəbini anlamadıqları
qeyri-müəyyən qorxu, yaxud narahatlıq hiss etdiklərini bildirirlər.
Depersonalizasiya pozuntuları ilə gedən depressiyalar öz
bədəninin (autosomatik), fikirlərinin (autopsixi), ətraf mühitin
(allopsixi), zamanın qavranılmasının dəyişilməsi duyğusu, bir çox
hallarda uzaqlaşma hissi ilə səciyyələnir.
Epilepsiyalı xəstələrdə müşahidə edilən çox müxtəlif psixi
pozuntular arasında affektiv pozuntular, demək olar ki, əsas yer tutur;
onlara epilepsiyalı xəstələrdə sağlam insanlara nisbətən 10 dəfə daha
artıq təsadüf olunur.
Affektiv pozuntuların inkişaf etməsinin əsas səbəbləri arasında
həm reaktiv, həm də neyrobioloji amillər ayırd edilir. Belə yanaşma
indi də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Epilepsiyalı xəstələrin
həyatında psixososial amillər əhəmiyyətli rol oynayır. Onların
arasında tez-tez işin və ailənin itirilməsinə gətirib çıxaran
stiqmatizasiya və sosial ayrı-seçkilik amillərini ilk növbədə qeyd
edirlər. Əsasında xəstəliklə bağlı ailəni və ya işi itirmək qorxusunun
dayandığı “öyrədilmiş köməksizlik (bacarıqsızlıq)” mexanizmlərinin
də affektiv simptomatikanın əmələ gəlməsində əhəmiyyəti vardır.
Bu, sosial aktivliyin azalmasına, əmək dezadaptasiyasına və son
nəticədə depressiyanın yaranmasına gətirib çıxarır.
Epilepsiya zamanı depressiv pozuntuların əmələ gəlməsində əsas
rolu psixoreaktiv mexanizmlər deyil, daha çox neyrobioloji
mexanizmlər oynayır. Depressiv simptomatikanın meydana
çıxmasında tutmaların növü (mürəkkəb parsial), epileptik aktivlik
ocağının lokalizasiyası (əsas etibarı ilə baş beynin gicgah paylarının
medial şöbələrində), ocağın laterallaşması (əsas etibarı ilə sol
tərəfdə), tutmaların yüksək tezliyi, xəstəliyin davam etmə müddəti və
erkən yaşda başlaması əhəmiyyət daşıyır.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
30
Digər ağır nevroloji xəstəliklər zamanı depressiv pozuntular
epilepsiyaya nisbətən xeyli az rast gəlinir. Epilepsiyanın
uzunmüddətli müalicəsi zamanı
tətbiq edilən EƏP-lərin
xüsusiyyətləri də əhəmiyyət kəsb edir (məsələn, barbituratlar və
fenitoin və ya difenin depressiv vəziyyətlərin əmələ gəlməsinə
gətirib çıxarır).
İktal affektiv pozuntular əsasən təhlükə, qorxu və ya təlaş affekti
ilə xarakterizə olunur, daha az hallarda isə depressiya və maniyalar
meydana çıxır. Bu əlamətlər sadə parsial tutmalarla (aura) əlaqəlidir,
yaxud mürəkkəb parsial tutmaların başlanğıc mərhələsini təşkil edir.
Adətən iktal affektiv pozuntular mediotemporal (gicgah
paleokortikal) epilepsiya zamanı əmələ gəlir. Psixopatoloji
simptomatika bütün auraların (sadə parsial tutmaların) azı 25%-ini
təşkil edir, bunların arasında 60% qorxu və təlaş affekti
simptomatikasının, 20% isə depressiyanın payına düşür.
Sadə parsial tutmalar, təlaşlı pozuntu mənzərəsi ilə gedən
epilepsiyanın diaqnostikası kifayət qədər çətindir. Yayılmış tonik-
klonik tutmalar meydana çıxdıqdan sonra dəqiq diaqnoz asanlıqla
qoyula bilər. Gicgah epilepsiyası zamanı təlaşın davam etmə müddəti
praktik olaraq 30 saniyədən artıq çəkmir, təlaşlı pozuntu zamanı isə
30 dəqiqəyə çata bilir. Təlaş stereotip klinik şəkli ilə xarakterizə
olunur: ondan əvvəl baş vermiş hadisələrlə hər hansı əlaqə olmadan
meydana çıxır. Bu zaman müxtəlif müddət ərzində şüurun dolaşıqlığı
və fərqli dərəcələrdə avtomatizmlərin əmələ gəlməsi mümkündür.
Təlaşın hiss edilmə intensivliyi, təlaşlı pozuntuda müşahidə olunan
yüksək səviyyəyə nadir hallarda çatır.
İnteriktal təlaşlı həmlələrin davam etmə müddəti azı 15-20
dəqiqə təşkil edir və bir neçə saata çata bilir. Təlaşlı interiktal
həmlələr öz əlamətlərinə görə epilepsiyadan əziyyət çəkməyən
xəstələrdə meydana çıxan təlaşlı pozuntudan az fərqlənirlər. Bu
zaman qorxu və ya təlaş hissi son dərəcə yüksək intensivliyə çata və
çoxlu vegetativ simptomatika (taxikardiya, tərləmə, tremor,
tənəffüsün pozulması) ilə müşayiət oluna bilər. Lakin şüur saxlanılır
və mürəkkəb parsial tutmalarda olan şüurun dolaşıqlığı halları qeyd
edilmir.
İktal təlaşlı epilepsiyası olan xəstələrdə səhvən təlaşlı pozuntu
diaqnozu qoyulması, mediotemporal lokalizasiyalı ocaqda sadə
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
31
parsial tutmalar zamanı epilepsiya üçün spesifik olan EEQ
dəyişikliklərinin olmaması ilə müəyyən qədər şərtlənə bilər.
İktal təlaşlı xəstələrdə epilepsiyalı xəstələrin 25%-ində müşahidə
edilən interiktal təlaşlı həmlələr də rast gələ bilər. İktal qorxu və təlaş
affektinin olması interiktal dövrdə təlaşlı həmlələrin inkişaf
edəcəyinin ilk əlamətidir.
İnteriktal həyəcan çox zaman qüssə affekti ilə birgə meydana
çıxır. Epilepsiyalı xəstələrdə affektiv pozuntunun iki fərqli növü
mövcuddur: distimiyaya bənzər pozuntu və böyük depressiv epizod
dərinliyinə çatan depressiya. Distimiyaya bənzər pozuntu zamanı
daimi əsəbilik, frustrasiyalara dözümsüzlük və affektiv labillik
(interiktal disforik pozuntu) ön plana çıxır. Eyni zamanda,
disforiyanın simptomatikası daha mürəkkəbdir və yalnız əsəbilik,
frustrasiyalara dözümsüzlüklə məhdudlaşa bilməz. Disforik
epizodlara depressiv affektin özü, əsəbilik, təhlükə hissi, baş ağrısı,
insomniya, daha az hallarda isə eyforiya epizodları daxildir.
Disforiyalar sürətli başlanğıc və yox olma, birtipli psixopatoloji
mənzərə, təkrarlanmağa aşkar meyl ilə xarakterizə olunur.
Disforiyalar zamanı düşüncə saxlanılsa da onun həcmi daralır.
Disforiya epizodlarının davam etmə müddəti bir neçə saatdan bir
neçə aya qədər dəyişir, çox vaxt 2 gündən artıq olmur.
Disforiyanı, epilepsiyalı xəstələrdə hətta yüksək dərəcədə ifadə
olunmuş depressiv epizodla eyniləşdirmək lazım deyil, çünki bu iki
vəziyyət arasında əhəmiyyətli fərqlər mövcuddur. Sadə depressiyanın
strukturunda aydın ifadə olunmuş özünü təqsirləndirmə və özünü
alçaltma ideyaları ilə vital qüssə affekti və buradan irəli gələn
affektiv sayıqlama üstünlük təşkil edir. Disforiyalar daha mürəkkəb
struktura malikdir. Disforik affektin əsas xüsusiyyəti narazılıq,
peşmançılıq, qaşqabaqlılıq, əsəbilik, kədər, acıqlılıq (bütün ətraf
aləmə qarşı) və amansızlığın (hamıya qarşı) mövcud olmasıdır.
Disforiyalar üçün xəstənin hisslərinin ekstrapunitiv istiqamətlənməsi
xarakterikdir.
İnteriktal dövrdə, adətən tutmaların kəsilməsindən bir çox il
keçdikdən sonra, öz xüsusiyyətlərinə görə praktik olaraq endogen
depressiyanın klinik mənzərəsindən fərqlənməyən affektiv
pozuntular inkişaf edir. Belə halda epilepsiya zamanı meydana
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
32
çıxmış üzvi mənşəli affektiv pozuntu diaqnozunun qoyulması
düzgündür.
Bu cür fenomenlərin əmələ gəlməsini remissiya vəziyyətində
tormozlanma proseslərinin inkişaf etməsi ilə əlaqələndirmək qəbul
olunmuşdur. Belə güman edilir ki, tormozlanma prosesləri çoxillik
oyanma proseslərinin təbii nəticəsidir və EƏP-lərin yaxşı effekti ilə
əlaqədar meydana çıxır.
Epilepsiyalı xəstələrdə üzvi mənşəli affektiv pozuntu
(depressiya) klassik endogen depressiyadan az fərqlənir. İlk plana
vital komponentli və sutka ərzində enib-qalxan, kifayət qədər hiss
edilən qüssə affekti çıxır. Depressiv affekt fonunda depressiv
vəziyyətlər üçün xarakterik olan özünü təqsirləndirmə və özünü
alçaltma ideyaları meydana gəlir. Xəstələrin təqribən 1/2-də
epilepsiyanın olması hisslərin strukturuna, demək olar ki, heç bir
təsir göstərmir. Xəstələr epilepsiya diaqnozu ilə razılaşırlar, bu
zaman onlar epilepsiyanın olmasını mövcud depressiv epizodla az
əlaqələndirirlər. Həkimlə söhbət zamanı onların vurğuladığı əsas
cəhət – depressiv vəziyyətin mövcud olmasıdır. Bu cür ağır
depressiyaların inkişafını müstəsna olaraq psixogeniyalarla
əlaqələndirmək düzgün deyildir, onların əsasında digər neyrobioloji
mexanizmlər dayanmaqdadır.
Epilepsiyalı xəstələr arasında intihar cəhdlərinin sayı ümumi
populyasiyada olduğundan təxminən 4-5 dəfə artıqdır. Əgər yalnız
gicgah epilepsiyası olan xəstələri nəzərə alsaq, bu halda intihar
cəhdlərinin sayı ümumi populyasiyada olduğundan artıq 25-30 dəfə
çox olacaqdır.
Üzvi mənşəli affektiv pozuntunun ağırlıq dərəcəsi ilə intihara
cəhd səviyyəsi arasında əlaqə mövcuddur və bu əlaqə epilepsiya
xəstəliyi olan qadınlar üçün daha çox xarakterikdir. Onlarda yanaşı
üzvi mənşəli depressiya olduqda intihara cəhd etmə riski, üzvi
mənşəli depressiv simptomatikası olmayan epilepsiyalı qadınlara
nisbətən təxminən 5 dəfə artıqdır. Depressiyası olan kişilərdə intihara
meylli davranışın meydana çıxması riski, depressiyasız epilepsiyadan
əziyyət çəkən kişilərə nisbətən yalnız 2 dəfə artıqdır. Epilepsiyalı
xəstələrdə yanaşı depressiya nəticəsində intihar cəhdi ilə əlaqədar
olan belə davranış üslubu, problemlərin həllinin kifayət qədər arxaik
üsuludur.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
33
Depressiv vəziyyətlərin müalicəsi
Epilepsiya zamanı üzvi mənşəli affektiv pozuntu çərçivəsində
depressiv vəziyyətlərin müalicəsini antidepressantların köməkliyi ilə
aparırlar. Bu zaman aşağıdakı qaydalara əməl etmək lazımdır:
1.
Depressiyanın müalicəsini EƏP-lərin qəbulunu
dayandırmadan aparmaq lazımdır.
2.
Epileptik tutma aktivliyi hüdudunu azaltmayan
antidepressantlar təyin edilməlidir.
3.
Serotoninin geriyə tutulmasının selektiv inhibitorlarına
(SGTSİ) üstünlük verilməlidir.
4.
Fenobarbital, primidon (heksamidin), viqabatrin, tiaqabin və
qabapentin təyin edilməsindən çəkinmək lazımdır.
Valproatlar da normotimik xüsusiyyətlərə malikdirlər.
5.
Topiramat və lamotricin təyin edilməsi göstərişdir.
6.
EƏP və antidepressantların farmakokinetik qarşılıqlı təsirini
nəzərə almaq lazımdır.
Konkret antidepressantın seçilməsi zamanı onun epileptik
tutmaya hazır olma həddinə təsirini və EƏP-lə qarşılıqlı təsirini
nəzərə almaq lazımdır. Ən yüksək epileptik tutmaya hazır olma
(prokonvulsiv effekt) səviyyəsinə trisiklik (imipramin, klomipramin)
və tetrasiklik (maprotilin) strukturlu antidepressantlar malikdir. Bu
preparatlar xəstələrin 0,3-15%-də epileptik tutmalar əmələ gətirirlər.
SGTSİ qrupundan olan antidepressantların xeyli az hallarda bu cür
əlavə təsirləri meydana gəlir (sitalopram istisna olmaqla, onunla
bağlı ziddiyyətli məlumatlar mövcuddur).
Preparatların aşağıdakı farmakokinetik xüsusiyyətlərini nəzərə
almaq lazımdır:
►
EƏP və antidepressantlar arasında farmakokinetik qarşılıqlı təsir
CP450 qara ciyər fermentləri sistemində həyata keçir;
►
Fenobarbital, fenitoin (difenin) və karbamazepin izoenzim 2O6-
nın induksiyası hesabına trisiklik strukturlu antidepressantların və
SGTSİ-lərin konsentrasiyasının azalmasına gətirib çıxarır;
►
SGTSİ-lər isə əksinə, EƏP-lərin konsentrasiyasının artmasına
səbəb olurlar;
►
Karbamazepin və fenitoinin (difenin) konsentrasiyasını ən tez-tez
fluoksetin artırır;
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
34
►
Fluoksetinlə kombinasiyada EƏP-lərin təyin edilməsindən
çəkinmək lazımdır;
►
SGTSİ-lər arasında ilkin seçim preparatları paroksetin, sertralin,
fevarin, lerivon və sitalopramdır.
Prokonvulsiv effektə malik sitalopramı ehtiyatla təyin etmək
lazımdır. Depressiyaların müalicəsi üçün paroksetin 20-40 mq/sut,
sertralin 50-100 mq/sut, fevarin 50-100 mq/sut, klomipramin 100-
150 mq/sut, lerivon 100 mq/sut tövsiyə etmək olar. Epilepsiya
zamanı depressiv vəziyyətlərin strukturunda obsessiv-fobik hisslərin
mövcud olması SGTSİ-lərin yaxşı effektinin göstəricisidir.
Epileptik psixozlar
Epilepsiyalı xəstələrdə meydana gələn psixozlar problemi öz qəti
həllini tapmamışdır. Bu, psixozların patogenezi və təsnifatı ilə bağlı
ümumi təsəvvürlərin olmamasından irəli gəlir.
Epileptik psixozları, tutmalara münasibətdə əmələ gəlmə vaxtına
görə fərqləndirmək qəbul olunmuşdur. İktal, o cümlədən periiktal və
postiktal, həmçinin interiktal psixozlar ayırd edilir. İktal psixozlar
çox nadir hallarda müşahidə olunur. Onlar hallüsinator fenomenli
(həm görmə, həm də eşitmə) paranoid strukturla xarakterizə edilir.
Bu cür psixozların inkişafı nisbətən gec yaşda meydana çıxmış,
absanslar formasında birincili yayılmış tutmalarla və ya mürəkkəb
parsial tutmaların mövcudluğu ilə əlaqədardır.
Postiktal psixozlar aydın ifadə olunmuş şizoform və ya
şizofreniyaya bənzər şəklə malikdir.
Postiktal və interiktal epileptik psixozların strukturuna müxtəlif
endoform simptomatika daxildir. Bu zaman reaksiyaların ekzogen
tipi üçün xarakterik olan əlamətlər qeyd olunmur.
Postiktal psixoz hallarında kəskin hissi sayıqlama hadisələri, o
cümlədən illüzor-fantastik derealizasiya və depersonalizasiya
(derealizasiya depersonalizasiyanın bir növü olaraq allopsixi
depersonalizasiya adlandırılır) əlamətləri ilə sayıqlama səhnələri,
oxşarların görünməsi – ön plana çıxır. Tutmaların kəsilməsi və
dəyişilmiş affekt fonunda şüurun aydınlaşmasından sonra bu
pozuntular sürətlə (bir neçə saat ərzində) inkişaf edir.
Affektin istiqaməti əhəmiyyət daşımır: psixoz həm aydın ifadə
olunmuş depressiya (çaşqınlıqla müşayiət edilən), həm də maniakal
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
35
affekt fonunda inkişaf edə bilər. Sayıqlama hisslərinin məzmunu
üstünlük təşkil edən affektin xarakteri ilə müəyyən olunur.
Depressiyanın üstün olduğu hallarda özünü təqsirləndirmə ideyaları
ön plana çıxır, onlara tez bir zamanda münasibət, xəstənin həyatı
üçün təhlükə, təqib və təsir ideyaları qoşulur. Təqib və təsir ideyaları
davamlı, tamamlanmış xarakter daşımır; onlar ötəri, rabitəsizdir.
Daha sonra, kəskin postiktal psixozun inkişafı ilə yanlış tanıma
sayıqlama sindromları (Freqoli sindromu, intermetamorfoz
sindromu), illüzor-fantastik derealizasiya və depersonalizasiya get-
gedə daha böyük əhəmiyyət kəsb edir, bunlar da hiss edilmədən
oneyroid sindromla əvəzlənir. Belə hallarda psixozun
transformasiyası şizoaffektiv və sikloid psixozlarda baş verənlərlə
(K.Şneyder bunları adlandırmaq üçün “aralıq hadisələr” terminindən
istifadə etmişdir), demək olar ki, tamamilə üst-üstə düşür.
Simptomatikanın inkişafının yüksək səviyyəsində epileptik psixozu
fenomenoloji cəhətdən onunla oxşar olan endogen psixozlardan
ayırmaq cəhdləri, adətən nəzərə çarpan nəticəyə gətirib çıxarmır.
Diaqnozun qoyulması zamanı anamnezdə epilepsiya ilə
xəstələnmə faktının olması və psixozun bitməsindən sonra baş
vermiş şəxsiyyət dəyişikliyinin xüsusiyyəti həlledici əhəmiyyət kəsb
edir. Bu cür hallar epilepsiyalı xəstələrin intensiv epilepsiya əleyhinə
terapiyası zamanı əsas preparat qismində aşkar QAYT-ergik təsir
mexanizminə malik EƏP-lərin (valproatlar, barbituratlar, qabapentin,
viqabatrin) yüksək dozalarından istifadə edildikdə meydana çıxa
bilər. Belə halların göstərilməsi üçün “alternativ psixozlar” termini
irəli sürülmüşdür ki, bu da tutmalar və psixozlar arasında qarşılıqlı
əlaqənin bir-birini əvəz etmə xarakterində olduğunu nəzərdə tutur.
Epilepsiyalı
xəstələrdə interiktal psixozlar tutmaların
kəsilməsindən bir neçə ay və ya il sonra meydana çıxa bilər. Bu
psixozların klinik şəkli postiktal psixozların strukturundan müəyyən
fərqlərə malikdir. İlk plana, Şneyderin birinci ranq simptomları
adlandırılan pozuntular çıxır: təsir hadisələri, fikirlərin açıqlığı,
eşitmə (verbal) hallüsinasiyaları, təqib ideyaları, həmçinin sayıqlama
qavrayışı əlamətləri. İnteriktal psixozlar uzunsürən və hətta xroniki
gediş ala bilər.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
36
Dini məzmunlu sayıqlama artıq epilepsiyalı xəstələrə müstəsna
şəkildə xas olan cəhət deyildir, bu vəziyyət cəmiyyətin mentalitetinin
dəyişməsində ümumi təmayülləri əks etdirir.
Epileptik psixozlar zamanı görmə hallüsinasiyaları endogen
psixozlar zamanı olduğundan daha tez-tez rast gəlinir. Eşitmə verbal
hallüsinasiyalarına təxminən şizofreniyada olduğu tezlikdə rast
gəlinir. Onlar praktik olaraq şizofreniya üçün xarakterik olan bütün
xüsusiyyətlərə malikdirlər, o cümlədən öz "Mən"inin "düzəldilmiş"
və sərhədlərinin yayğın olması halları, psixoz bitdikdən sonra ona
qarşı tənqidi münasibətin olmaması. Diferensial diaqnostika üçün
şəxsiyyətin dəyişməsinin xarakteri əsas əhəmiyyət daşıyır.
Postiktal və interiktal psixozların müalicəsini neyroleptiklərlə
aparırlar. Bu zaman əsasən yeni (atipik) neyroleptiklərdən
(risperidon, amisulprid), yaxud yaxşı dözülə bilən, epileptik aktivlik
hüdudunu aşağı salmayan və ekstrapiramid effektlər yaratmayan
atipik neyroleptiklərdən (zuklopentiksol) istifadə olunur. Kəskin
postiktal psixozun "kəsilməsi" üçün, adətən neyroleptiklərin yüksək
dozaları tələb olunmur. Belə hallarda 2-4 mq rispolept, 300-400 mq
kvetiapin, yaxud 20-30 mq/sut zuklopentiksol kifayətdir. Bu zaman
EƏP qəbulunu dayandırmaq lazım deyil. Ədəbiyyatdan (N. Əliyev,
Z. Əliyev 2007-2008) məlumdur ki, valproatlar və lamiktal
antipsixotik, normotimik xüsusiyyətlərə malikdirlər. Bu xüsusiyyətlər
epileptik psixozların müalicəsində nəzərə alınmalıdır. (D)
İnteriktal psixozların müalicəsi üçün həmin neyroleptikləri bir
qədər yüksək dozada və daha uzun müddət təyin etmək
məqsədəuyğundur.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
|