Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Magistratura Tədris Mərkəzi

 

3.2. Qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri. 

Azərbaycanda  həyata  keçirilən  islahatlar  qeyri-dövlət  maliyyə  nəzarəti,  o  cümlədən 

audit  sahəsində  də  zəruri  islahatların  aparılmasını  vacibləşdirir.  Bu  sahədə  aparılan 

islahatların  əsas  məqsədi  qeyri-dövlət  maliyyə  nəzarətinin  bazar  münasibətlərinə  və 

beynəlxalq  təcrübəyə  uyğun  olaraq  təşkilinə  nail  olmaqla,  ölkə  iqtisadiyyatında  maliyyə 

şəffaflığının  təmin  edilməsinə,  müəssisədə  və  subyektdə  sağlam  maliyyə  mühitinin  və 

anlaşıqlı informasiya sisteminin formalaşdırılmasına yönəlməlidir. 

Bununla  bağlı  qeyri-dövlət  maliyyə  nəzarətinin  təkmilləşdirilməsi  istiqamətində 

aparılan islahatların əsas vəzifələrinə aşağıdakıların aid edilməsi xüsusilə vacibdir: 

-  qeyri-dövlət  maliyyə  nəzarəti  sistemi  ilə  dövlət  maliyyə  nəzarəti  sistemi  arasında 

qarşılıqlı əlaqə və əməkdaşlığın yaradılması; 

-  beynəlxalq  audit  standartlarına  və  praktikasına  cavab  verən  müxtəlif  audit 

sistemlərinin  (o  cümlədən  daxili  auditin)  yaradılması,  təkmilləşdirilməsi  və  inkişaf 

etdirilməsi; 

-  müəssisə  və  təsərrüfat  subyektlərinə,  dövlət  orqanlarına  maliyyə  vəsaitlərinin  idarə 

olunmasının  yenidən  qurulması  və  onlardan  istifadənin  səmərəliliyinin  artırılması 

istiqamətində  məsləhətlərin  verilməsi  və  bu  yönümlü  xidmətləri  artırılması.  Müvafiq 

xidmətlərin həyata keçirilməsində auditin imkanlarından daha geniş istifadə edilməsi. 

Ölkədə  elə  bir  qeyri-dövlət  maliyyə  nəzarəti,  o  cümlədən  audit  sistemi 

formalaşdırılmalıdır  ki,  onun  fəaliyyətinin  mühüm  istiqamətlərindən  biri  müəssisənin 

iqtisadi-maliyyə  sahəsində  təkcə  mövcud  durumu  qiymətləndirmək  deyil,  daha  çox  bu 

sahədə  inkişafın  perspektiv  istiqamətlərini  aşkara  çıxarmaq  olmalıdır.  Başqa  sözlə,  auditin 

fəaliyyətinin məsləhət-konsaltinq yönümünə xüsusi diqqət yetirilməlidir. 

Audit  sisteminin  inkişaf  konsepsiyasının  hazırlanmasında  əsas  diqqət  sahənin 

normativ  hüquqi  bazasının  və  təşkilati  strukturunun  formalaşdırılmasına,  onun  inkişaf 

etdirilməsinə  və  təkmilləşdirilməsinə  yetirilməlidir.  Auditin  inkişaf  istiqamətləri 

müəyyənləşdirilərkən aşağıdakı vəzifələrin həll edilməsi xüsusilə zəruridir: 

-  Azərbaycanda  audit  sistemi  islahatların  zəruriliyini  əsaslandırmaq  və  onun  əsas 

inkişaf yollarını müəyyənləşdirmək; 

- sistemin təşkilati strukturunun islahatının daha vacib aspektlərini müəyyən etmək; 

---

 

61 

-  auditin  metodoloji  və  normativ  bazasının 

formalaşdırılmasında 

maliyyə 

nəzarətinin standartlaşdırılmasının həlledici rolunu əsaslandırmaq. 

Auditin  inkişafında  metodoloji  baza  xüsusi  aktuallıq  təşkil  edir.  Müasir  auditin 

metodoloji bazasının təşkili və inkişafı bu sahədə beynəlxalq standartların tətbiqini ön plana 

çəkir.  Eyni  zamanda  audit  prosedurları  sisteminin  formalaşdırılması  və  auditin  aparılma 

texnikasının təkmilləşdirilməsi bu sahənin perspektiv inkişafı üçün zəruridir. 

Audit sisteminin maddi-texniki bazasının formalaşdırılması, sistemin material texniki 

təminatı  vacib  məsələlərdəndir.  Müasir  auditin  inkişafında  onun  tənzimlənməsi 

mexanizmlərinin  işlənib  hazırlanması  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Audit  sisteminin 

inkişafında  onun  normativ-hüquqi  bazasının  formalaşmasına  və  inkişafına  da xüsusi  diqqət 

yetirilməsi zəruridir. 

Azərbaycanda  auditin  normativ  hüquqi  bazasının  təşkili  və  inkişaf  istiqamətlərinin, 

mərhələlərinin aşağıdakı kimi formalaşdırılması məqsədəuyğundur: 

-  Azərbaycan  Respublikasının  qanunvericilik  aktları,  Azərbaycan  Respublikası 

Prezidentinin fərman və sərəncamları, Nazirlər Kabinetinin qərarları, qaydaları; 

-  audit standartları, auditorların peşə-etika qaydaları; 

-  audit  standartlarına,  peşə-etika  qaydalarına  dair  şərhlər,  metodik  göstərişlər, 

tövsiyələr və s. 

-  auditin təşkili və aparılması üzrə müəssisədaxili, sistemdaxili sənədlər. 

Auditin  təşkili  və  inkişafında  mühüm  istiqamətlərdən  biri  də  bu  infrastruktur  sahəsi 

üçün 

kadr 

potensialının 

hazırlanması 

və 

onların 

peşə-ixtisas 

səviyyəsinin 

təkmilləşdirilməsidir.  Daxili  auditorların  hazırlanmasının  bir  neçə  mərhələdə  həyata 

keçirilməsi  zəruridir.  Bu  məqsədlə,  beynəlxalq  təcrübədən  və  bu  sahədə  inkişaf  etmiş 

ölkələrin nailiyyətlərindən bəhrələnmək və iqtisadiyyatın milli xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq 

müvafiq  təhsil  proqramları hazırlamaq  məqsədəuyğundur. Daxili  auditorların gələcəkdə  hər 

hansı  bir  müəssisədə  fəaliyyət  göstərəcəklərini  nəzərə  alaraq,  bu  xidmətin  həyata 

keçirilməsində  intizam  və  əxlaq  normalarına  tam  riayət  edilməsinə,  işdə  yüksək peşəkarlıq 

və səriştəlik  tələblərinə cavab verilməsinə  dair prinsip və mövzuların  təhsil proqramlarında 

ayrıca bölmə kimi verilməsi zəruridir.  

---

 

62 

Auditin 

inkişaf 

istiqamətləri 

ilə  müəssisənin  inkişafı  sıx  təmasda  çıxış  edir. 

Müəssisə  daxilində  bu  sahənin  inkişaf  xüsusiyyətləri  öz  çoxşaxəliyi  ilə  səciyyələnməlidir. 

Daxili  auditi  öz  roluna,  tutduğu  mövqeyə  və  funksional  fəaliyyətinə  görə  müəssisədə 

idarəetmə strukturunun əsas aparıcı istiqaməti kimi səciyyələndirmək zəruridir. Müasir daxili 

auditin  tələblərinə  uyğun  olaraq  onun  təşkili  və  tabeçilik  istiqamətinin  dəqiqləşdirilməsi 

fəaliyyətin  təkmilləşdirilməsi  üçün  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu  struktur  informasiya 

sisteminin  təhlilini,  qiymətləndirilməsini  və  idarəetmə  qərarlarının  formalaşmasını  təmin 

edərək, fəaliyyətin tənzimlənməsinə təsir göstərir. Eyni zamanda o fəaliyyət prosesində (istər 

idarəetmə,  istərsə  də  istehsal  və  xidmət)  geniş  baxımdan  iştirak  edərək  müxtəlif  struktur 

bölmələrlə  sıx  təmasda  olur.  Müəssisənin  fəaliyyətində  maraqlı  tərəflər  üçün  audit  əsas 

obyektiv  və  şəffaf  informasiya  təminatını  həyata  keçirir.  Bütün  bu  amillərin  zəruriliyini 

nəzərə  alaraq,  auditin  inkişafında  onun  fəaliyyətdə  təmsili  və  iştirakı  mövqeyinin  düzgün 

müəyyənləşdirilməsi  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Daxili  auditin  bütün  fəaliyyət  prosesində 

fəal  iştirakı  əsas  götürülməklə,  onun  bilavasitə  daha  yüksək  və  neytral  mövqedən  çıxış 

etməsinə,  xüsusilə  Müşahidə  Şurasının  tutduğu  status  səviyyəsinə  malik  olub,  İdarə 

Heyətindən,  idarəetmə  strukturundan  (menecer,  idarə  rəhbərliyi)  asılı  olmamasına  üstünlük 

vermək zəruridir. 

Müəssisədə daxili  auditin  inkişafında  iki  amilin nəzərə  alınması mühüm rol oynayır. 

Birincisi,  maliyyə-nəzarət  təftiş  yönümlü  nəzarət  funksiyasının  təşkili  və  tənzimlənməsi, 

ikincisi  isə  daxili  nəzarət,  əsasən də daxili audit  istiqamətli fəaliyyət göstərən  strukturunun 

formalaşmasıdır.  Ümumilikdə,  bu  iki  fəaliyyət  həm  ayrı-ayrı  struktur  bölmə  tərəfindən 

həyata  keçirilə  bilər,  həm  də  daxili  audit  vahid  struktur  bölmənin  tərkibində  reallaşdırıla 

bilər. Müəssisədə çox vaxt bu funksional fəaliyyətlərin ayrı-ayrılıqda inkişafı məqsədəuyğun 

sayıla  bilər. Belə ki, maliyyə-təftiş fəaliyyəti həm təşkilati struktura, həm də əhatə dairəsinə 

görə  sırf  nəzarət  funksional  fəaliyyət  növü  kimi  səciyyələnir  və  əmlakın,  resursların 

mövcudluğunu, istifadəsini qiymətləndirərək, bu haqda fikir formalaşdırır. Bu fəaliyyət növü 

idarəetmə  strukturunun  tərkibində  olub,  maliyyə-mühasibatlıq  tərəfindən  mütəmadi  olaraq 

həyata keçirilir. Lakin qey edildiyi kimi audit istər əmlakın, resursların mövcud vəziyyətini, 

istərsə  də  maliyyə-təsərrüfat  fəaliyyətini  təhlil  edib,  sırf  maliyyə  nəzarət  fəaliyyətlrindən 

fərqli  olaraq,  daxili  resursların  səfərbər  olunmasına,  onlardan  istifadənin  səmərəliliyinin 

---

 

63 

yüksəldilməsinə, 

idarəetmə 

qərarlarının  formalaşmasına 

və 

nəhayət, 

gələcək 

perspektiv  inkişaf  istiqamətlərinin  hazırlanmasına  əsaslı  təsir  göstərmiş  olur.  Daxili  auditin 

maliyyə  nəzarət,  təftiş  bölməsindən  ayrı  fəaliyyət  göstərməsi,  onun  neytral  və  obyektiv 

baxımdan  çıxış  etməsi  ilə  bağlıdır.  Belə  ki,  maliyyə-mühasibatlıq,  nəzarət  bölmələri 

tərəfindən  formalaşdırılan  informasiyaların  qiymətləndirilməsini  daxili  audit  həyata  keçirir. 

O,  məhz,  bu  proseslərin  təhlilini,  obyektiv  və  şəffaflığını  təmin  edir.  Eyni  zamanda  daxili 

auditin  ən  zəruri  informasiya  bazalarından  biri  kimi  maliyyə-mühasibatlıq,  nəzarət-təftiş 

bölmələri, onların formalaşdığı məlumatlar çıxış edir. Müasir müəssisənin fəaliyyət sahəsinə 

görə  daxili  audit  və  maliyyə-mühasibat,  nəzarət  bölmələri  müxtəlif  formada  formalaşdırıla 

bilər.  Kiçik  müəssisələrdə  bu  fəaliyyət  sahələrinin  bir  struktur  bölmədə  təşkili 

məqsədəuyğundursa,  orta  və  iri müəssisələrdə (müəssisənin təşkilati-hüquqi forması  nəzərə 

alınmaqla) bu fəaliyyətlərin ayrı-ayrılıqda formalaşması xüsusi zərurətdən irəli gəlir. 

Auditon  inkişafında  ixtisaslaşma  amilinə  diqqət  yetirilməsi  zəruridir..  Müxtəlif 

yönümlü müəssisə və təsərrüfat subyektləri  fəaliyyət göstərir ki, bu da onların  iqtisadiyyat, 

sahə  xüsusiyyətlərinə, fəaliyyət  istiqamətlərinə  görə  səciyyələnir.  Bu sahələrin  öz  təbiətinə, 

inkişaf  xüsusiyyətlərinə  uyğun  auditin  təşkili  və  inkişafı  da  fərqlənməlidir.  Belə  ki,  bank, 

investisiya  fondu,  birja  və  sığorta  təşkilatlarında  audit  yoxlamaların  təşkili  istehsal,  kənd 

təsərrüfatı  və  adi  ticarət,  kommersiya  sahələrindən  fərqli  olmalı  və  bu  sahələrdə  audit 

sisteminin  formalaşması  və  inkişafı  sahə  xüsusiyyətləri  (maliyyə-mühasibat,  istehsal  və  ya 

xidmət) ilə uyğunluq təşkil etməlidir. Xüsusilə, istehsal (sənaye) və kənd təsərrüfatı yönümlü 

müəssisələrdə auditin yoxlamalarının  təşkilində onun ekoloji audit yönümlü xidmətlərindən 

istifadəyə,  ekoloji-iqtisadi  və  maliyyə  problemlərinin  həllində  əsas  rol  oynamasına  diqqət 

artırılmalıdır.  Bu  istiqaməti  müəssisə  və  subyektlərin  fəaliyyəti,  əldə  etdiyi  gəlir  yalnız 

iqtisadi xərclərin elemntləri ilə bağlı olmur. Müvafiq xərclərin təsnifatına ətraf mühitə təsirlə 

bağlı  yaranan  xərclərin  də  daxil  edilməsi  xüsusi  zərurətdən  çıxış  edir.  Dünya  təcrübəsində 

olduğu  kimi  Azərbaycanda  da  ətraf  mühitin  mühafizəsi  və  ekologiya  ilə  bağlı  qəbul  edilən 

qanunvericilik aktları, normativ hüquqi sənədlər ekoloji məsuliyyəti ciddiləşdirərək, müvafiq 

sahələr  üzrə  ətraf  mühitə  dəyəcək  zərərlərin  qarşısının  alınması  üzrə  tədbirlərinin  həyata 

keçirilməsini  (ekoloji,  istehsal,  maliyyə-iqtisadi),  bu  istiqamətdə  xərclər  smetasının 

formalaşmasını, belə təyinatlı ödənişlərin düzgün hesablanaraq ödənilməsini ön plana çəkir. 

---

 

64 

Məhz, 

bu 

baxımdan 

belə 

mühüm  problemlərin  təhlilində  və  həllində  auditin 

obyektiv  və  məqsədyönlü  fəaliyyəti  istər  müəssisə  üçün,  istərsə  də  dövlət,  cəmiyyət  üçün 

xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.  

Auditin  inkişafında  keyfiyyət  meyarlarının  müəyyənləşdirilməsi  və  təmin  olunması 

vacib  məsələdir.  Auditin,  o  cümlədən  daxili  auditin  təşkilində  və  tənzimlənməsində 

keyfiyyət  amili  digər  tərəfdən  müəssisənin  fəaliyyətinə  bilavasitə  təsir  göstərir.  Fəaliyyətin 

təhlili  və  qiymətləndirilməsi  keyfiyyətliliyin  təmin  olunması  üzrə  tədbirlərin  mütəmadi 

olaraq  həyata keçirilməsini zəruriləşdirir. Daxili auditin  keyfiyyətinin  tənzimlənməsində  iki 

istiqamətin  nəzərə  alınması  vacibdir.  Birinci  istiqamət  kimi,  keyfiyyətin  inzibati  üsullara, 

ikinci 

istiqamət 

kimi 

keyfiyyətin 

normativ-hüquqi 

vasitələrlə 

tənzimlənməsi 

səciyyələnməlidir.  İnzibati  üsusllar  kimi  müəssisə  rəhbərliyinin  (müşahidə  şurası,  idarə 

heyəti, daxili audit strukturunun hüuqu və vəzifələrinin, məsuliyyətinin müəyyənləşdirilməsi 

də vacib məsələdir. 

Daxili  auditin inkişafı müəssisənin informasiya  – statistik bazasının formalaşması və 

onun  təkmilləşdirilməsi  ilə  üst-üstə  düşür.  Müəssisənin  statistik  göstəricilər  sisteminin 

formalaşmasında,  xüsusilə  maliyyə-mühasibat  informasiyalarından  fərqli  müxtəlif  yönümlü 

informasiyaların  (sosial,  iqtisadi,  ekoloji  və  s.)  yaradılmasında,  onun  şəffaflığının  təmin 

olunmasında  əsas  aparıcı  rol  daxili  auditə  məxsusdur.  Məhz,  bu  baxımdan  daxili  auditlə 

geniş spektrli informasiya-statistik bazanın daha sıx təmasda, birgə inkişafına xüsusi diqqət 

yetirilməsi zəruri məsələ kimi çıxış edir. 

Auditin  inkişaf  amili  bu  sahədə  olan  maraqların  tam  və  dolğun  şəkildə 

müəyyənləşdirilməsi  ilə  də  bağlıdır.  Müasir  müəssisənin  təşkili  və  fəaliyyəti  dövründə 

müxtəlif maraq sahələrinin, dairələrinin əlaqəsi, təmini və nəzərə alınması xüsusi əhəmiyyət 

kəsb  edir  və  bu  amil  maliyyə-təsərrüfat  fəaliyyətinin  davam  etdirilməsi,  onun  nəticələrinin 

qiymətləndirilməsi  prosesində öz əksini tapır. Fəaliyyət və onun nəticələri ilə bağlı müxtəlif 

maraqlı  tərəflər  ilk  növbədə  müəssisədə  səmərəli,  işlək  və  şəffaf  qiymətləndirmə 

qabiliyyətləndirmə  qabiliyyətinə  maliki  daxili  nəzarət,  daxilii  audit  sisteminin  olmasının 

tərəfdarı  kimi  çıxış  edirlər.  Belə  tərəflər,  şəxslər  müəssisədaxili  nəzarəti  yalnız  maliyyə 

nəzarət funksiyasını həyata  keçirən struktur  kimi  deyil,  geniş  təhlillər, araşdırmalar aparan, 

risk  amillərini  qiymətləndirən,  müəssisədaxili  və  xarici  proseslərə  obyektiv  qiymət  vermək 

---

 

65 

imkanına  malik  bir  struktur,  daha  doğrusu,  müəssisədaxili  audit  funksiyalarını  icra 

etmək  iqtidarında  olan  struktur  kimi  qəbul  edirlər.  Daxili  auditin  inkişafında  maraqlı 

tərəflərin  müəyyənləşdirilərək  sistemləşdirilməsi,  onlarla  əlaqələrin  qurulması  istiqamətinin 

tənzimlənməsi  müəssisənin  fəaliyyəti  üçün  xüsusi  əhəmiyyət  edir.  Auditin,  o  cümlədən 

daxili auditin inkişafında maraqlı tərəfləri iki istiqamətdə fərqləndirmək zəruridir: 

-  müəssisədaxili  maraqlar.  Bu  qəbildən  olan  maraqlı  tərəflər  kimi  təsisçilər, 

səhmdarlar, idarəetmə orqanları, menecerlər, işçi heyəti çıxış edir; 

-  müəssisədənkənar  maraqlar.  Belə  maraqlı  tərəflərə  investorları,  kreditorları,  dövlət 

orqanlarını,  sosial  fondları,  müəssisənin  fəaliyyətində  və  onun  nəticələrində  maraqlı  olan 

digər bu yönümlü qurumlara aid etmək mümkündür. 

Birinci maraqlı tərəflər daxili auditin inkişafında bilavasitə müəssisədaxili mənafeələr, 

maraqlar  baxımından  çıxış  edirsə,  ikincisi  maraqlı  tərəflər  isə  daha  çox  cəmiyyət  və  onun 

müxtəlif  təbəqələrinin,  dövlət  qurumlarının  mənafelərini  təmsil  edirlər.  Beləliklə, 

müəssisədə daxili auditin inkişafı yalnız müəssisədaxili baxımından yaranan tələb, amil kimi 

qiymətləndirilməməli, o, həm də cəmiyyət,  dövlət  baxımından xüsusi  əhəmiyyət kəsb  edən 

mühüm məsələ kimi səciyyələnməlidir. Məsələnin belə qoyuluşu və vacibliyi bir də onunla 

əlaqədardır  ki,  Azərbaycanda  bazar  münasibətlərinin  inkişafında  maraqlı  olan  və  bu 

məqsədlə ölkədə həyata keçirilən iqtisadi islahatlar prosesinə əsas yardım və kreditlər ayıran 

beynəlxalq  maliyyə  institutları  (Dünya  Bankı,  Beynəlxalq  Valyuta  Fondu)  daxili  nəzarət 

sistemi  kimi  məhz  daxili  auditin  təşkilində,  inkişafında  israrlıdırlar.  Bu  məqsədlə  ölkədə 

həyata  keçirilən  struktur  dəyişikliklər,  isahatlarla  bağlı  müvafiq  beynəlxalq  təşkilatların 

köməyi genişlənməkdədir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

66