Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Magistratura Tədris Mərkəzi
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
N ə t i c ə
Son illər ölkəmizdə həyata keçirilən iqtisadi islahatların gedişini göstərir ki, xalq təsərrüfatının bütün sahələrində maliyyə nəzarəti işinin təşkili ilə əlaqədar konkret olaraq bir sıra işlər görülmüşdür. Buna misal olaraq, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 17.06.1996-cı il “İstehsal, xidmət maliyyə-kredit fəaliyyətinə dövlət nəzarətinin qaydaya salınması və əsassız yaxqamaların qadağan edilməsi barədə” və 07.01.1999-cu ildə “Dövlət nəzarəti sisteminin təkmilləşdirilməsi və sahibkarlığın inkişafı sahəsində süni maneələrin aradan qaldırılması haqqında” fərmanlarını göstərmək olar. Dövlət nəzarətini həyata keçirən orqanlar tərəfindən bir çox hallarda qeyri qanunu və iqtisadi böhrandan çıxmasında subyektiv maneələrə yaradırlar. Keçmiş SSRİ dövründən miras qalan mexanizmi müasir tələblərə öz hüquqlarından sui-istifadəetməsi üçün şərait yaradırdı. Respublikada yeni iqtisadi münasibətlərin yaranması və inkişafı mülkiyyət formasından və təşkilati – hüquqi tabeliyindən asılı olmayaraq istehsal, xidmət və maliyyə-kredit fəaliyyətinə dövlət nəzarətinin həyata keçirilməsi qaydalarının dəyişdirilməsini və yeni qanunvericiliklə tənzimlənməsini tələb edir. İqtisadi münasibətlərin hazırki səviyyəsinə uyğun müvafiq dövlət nəzarəti mexanizmi tətbiq etmək həmin nəzarətin daha məqbul vasitələrinin seçmək bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin inkişafına mənfi təsir göstərəcək halların qarşısını almaq üçün müəyyən tədbirlər görülməlidir. İqtisadi cinayət xarakterli faktları aşkar etmək məqsədi ilə yoxlamalar, təftişlər və s. nəzarəti həyata keçirmək zərurəti yarandıqda Baş Prokurorluqda, Daxili İşlər Nazirliyinin, Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin əsaslandırılmış qərarları və Mərkəzi Bankının, Maliyyə Nazirliyinin, Vergilər Nazirliyinin və Auditor Təşkilatının mütəxəssislərinin iştirakı ilə yoxlamaların aparılması məqsədəuyğun hesab edilir. 1999-cu ildən etibarən Azərbaycan Respublikasının Nazirlik, Komitə və başqa mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarında mövcud olan nəzarət-təftiş qürumları ləğv olunmuşdur. Dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilən nazirlik, idarə və təşkilatların maliyyə təsərrüfat fəaliyyətlərinin yoxlanmasına habelə büdcə vəsaitinin təyinatı üzrə istifadə olunmasına
73
nəzarət qanunvericiliyə uyğun olaraq Respublika Maliyyə Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir. Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün müəssisə və təşkilatlarda keçirilən yoxlamaların və təftişlərinin uçotunun aparılması məqsədi ilə “Nəzarət kitabçası”nın təsdiq olunması məqsədəuyğun hesab edilmişdir. Hər bir müəssisənin fəaliyyətində qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin səmərəli təşkilini aşağıdakı əsas istiqamətlər üzrə həyata keçirmək daha məqsədəuyğundur: yüksək ixtisaslı və peşəkar mütəxəssis və kadrların, menecerlərin olması; zəruri informasiyaların, potensial imkanların müəyyən edilməsi və onların vaxtında təhlil edilib, istifadəsi; təşkilati baxımından bütün təsərrüfat fəaliyyətinin birləşdirilməsi; qarşılıqlı əlaqəlilik nəticəsində qarşıya qoyulan məqsədə və fəaliyyətin səmərəliliyinə nail olunması; müxtəlif şərait və amillərin təsiri mövcud olduqda, müəssisənin funksional fəaliyyətinin normal tənzimlənməsini təmin edən daha təkmil və səmərəli idarəetmə qərarlarının qəbulu; səmərəli nəzarət və qiymətləndirmə forması kimi daxili auditin təşkili. Qeyri-dövlət maliyyə nəzarəti o cümlədən, təsərrüfatdaxili nəzarətin müəssisənin inkişafı üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən uçot siyasətinin formalaşdırılmasında, onun iqtisadi siyasətinə yüksək səviyyəli peşəkar ekspert rəyinin verilməsində, struktur bölmələrinin fəaliyyətinin təşkilində, əlaqələndirilməsində, ümumilikdə isə fəaliyyəti nəticələrinin qiymətləndirilməsində öz aparıcı mövqeyi ilə çıxış edir. Zənnimcə, müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində bu sahə daha geniş anlamda qiymətləndirilməli və bu anlama iqtisadi təhlillər, maliyyə startegiyasının müəyyənləşdirilməsi, bazar amillərinin tədqiq olunması, idarəetmə sisteminin qiymətləndirilməsi və bu sahədə zəruri təkliflərin verilməsi daxil edilməlidir. Hər bir müəssisədə qeyri-dövlət maliyyə nəzarəti mövqeyinin müəyyənləşdirilməsi, onun predmetinin, məqsəd və vəzifələrinin konkretləşdirilməsi sahənin inkişafı qarşısında duran problemlərdəndir. Qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin müəssisənin fəaliyyətində, idarəetmə sistemində mühüm rol oynadığını nəzərə alıb, struktur bölmənin məqsəd və vəzifələrinin müəssisədaxili və müəssisəxarici aspektdən də formalaşdırılması, xüsusilə də müvafiq məqsəd və 74
vəzidələrin içində təsərrüfatdaxili nəzarətin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin inkişafında oynadığı rolu konkretləşdirmək baxımından məqsədəuyğundur. Qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin prinsiplərini əsas götürərək, təsərrüfatdaxili nəzarətin strukturunun yaradılması prosedurunun ən yüksək formada təşkili və bu amilin muvafiq qanunvericilikdə, normativ bazarda öz əksini tapması təsərrüfatdaxili nəzarət üzrə məsuliyyət səviyyəsinin artırılmasını daha konkret təmin etmiş olar. Müvafiq məsuliyyət, cavabdehlik yalnız müəssisənin rəhbərliyi qarşısında tamamlanmalı, o daha çox təsisçilər, səhmdarlar (onların ümumi iclası) qarşısında öz konkretliyi ilə səciyyələnməlidir. Qeyri-dövlət maliyyə nəzarətini həyata keçirilməsi üzrə zəruri normativ bazanın formalaşması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu aparılan nəzarət prosedurlarının təşkilinin, planlaşdırılmasının, müvafiq nəzarət testlərin həyata keçirilməsinin və onun nəticəsinin qiymətləndirilməsinin səmərəliliyinin, məqsədəuyğunluğunun təmin olunmasında vacib amildir. Azərbaycanda həyata keçirilən islahatlar qeyri-dövlət maliyyə nəzarəti sahəsində də zəruri islahatların aparılmasını vacibləşdirir. Bu sahədə aparılan islahatların əsas məqsədi qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin bazar münasibətlərinə və beynəlxalq təcrübəyə uyğun olaraq təşkilinə nail olmaqla, ölkə iqtisadiyyatında maliyyə şəffaflığının təmin edilməsinə, müəssisədə və sahibkarlıq subyektlərində sağlam maliyyə mühitinin və anlayışlı informasiya sisteminin formalaşdırılmasına yönəlməlidir. Qeyri-dövlət maliyyə nəzarəti sisteminin inkişaf konsepsiyasının hazırlanmasında əsas diqqət sahənin normativ hüquqi bazasının və təşkilati strukturunun formalaşmasına, onun inkişaf etdirilməsinə və təkmilləşdirilməsinə yetirilməlidir. Qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin o cümlədən, daxili auditin müəssisə və sahibkarlıq subyektlərində təşkili, ilk öncə, bu sahədə normativ hüquqi sənədlərin hazırlanması ilə bağlıdır. Bununla əlaqədar olaraq, daxili auditin inkişafı yalnız sırf auditlə bağlı yeni qanunvericilik aktlarının hazırlanmasını deyil, eyni zamanda daxili auditlər bağlı müvafiq sahələr üzrə normativ hüquqi aktların qəbul olunmasını və ya mövcud qanunlara əlavə və dəyişikliklər edilməsini zəruri edir. Belə qanunlara “Səhmdar cəmiyyəti haqqında” Qanunu, “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunun yeni redaksiyasını, mühasibat uçotu standartlarını, “Büdcə sistemi haqqında” və s. qanunları göstərmək olar. 75
Qeyri-dövlət maliyyə
nəzarətinin təşkili və inkişafında mühüm istiqamətlərdən biri də bu infrastruktur sahəsi üçün kadr potensialının hazırlanması və onların peşə-ixtisas səviyyəsinin təkmilləşdirilməsidir. Daxili auditorların peşə-ixtisas səviyyəsinin artırılmasında artıq Azərbaycanda fəaliyyət göstərən Auditorlar Palatasının və onun nəzdindən yaradılan Beynəlxalq Daxili Auditorlar İnstitutunun filialı olan “Audit- Azərbaycan” bölməsinin imkanlarından istifadə etmək məqsədəuyğundur. Qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin inkişafında keyfiyyət meyarlarının müəyyənləşdirilməsi və təmin olunması vacib məsələdir. Qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin aparılmasında keyfiyyətliliyin təmin olunması zəruri normativ-hüquqi bazanın formalaşdırılması, o cümlədən beynəlxalq audit standartlarının istifadə imkanlarının müəyyənləşdirilməsi və tətbiqi ilə sıx bağlıdır. Müəssisədə qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin inkişafında onun təşkili və idarəetmə sisteminin bir mərkəzdə, o cümlədən vahid daxili audit struktur bölməsində formalaşması və onun tabeçilik mexanizminin dəqiq müəyyənləşdirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Qeyri- dövlət maliyyə nəzarətinin, o cümlədən daxili auditin aparılmasında obyektivliyi, səmərəliliyi təmin etmək üçün müvafiq strukturunun bilavasitə idarəetmə sisteminin (idarə heyətinin) tərkibində nəzərdə tutulmaması, onun daha ali idarəetmə orqanına tabe edilməsi zəruridir (müşahidə şurasına, səhmdarların ümumi yığıncağına). Qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin təşkili prosesinin bilavasitə müəssisənin təsis sənədlərində öz əksini tapması və müvafiq sənədlərdə daxili audit strukturunun hüquq və vəzifələrinin, məsuliyyətinin müəyyənləşdirilməsi də vacib məsələdir. Azərbaycanda qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin təkmilləşdirilməsi yalnız müəssisə, təşkilatlar üçün deyil, ümumilikdə dövlət, cəmiyyət üçün də əhəmiyyət kəsb edir. Məhz, bu amil
qeyri-dövlət maliyyə
nəzarətinin təkmilləşdirilməsinin dəqiq tənzimləmə mexanizminin, amilinin olmasını ön plana çəkir. Qeyri-dövlət maliyyə nəzarəti sisteminin idarə edilməsinin tənzimlənməsi mexanizmləri kimi aşağıdakıları sistemləşdirmək məqsədəuyğun hesab edilir; inzibati tənzimləmə mexanizmi; etik tənzimləmə mexanizmi və s.
Müəssisənin fəaliyyətində qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin sahəsinə, həcminə uyğun olaraq, o cümlədən daxili audit standartlarının istifadəsi daxili normativ bazanın 76
hazırlanması ilə bağlıdır. Lakin müvafiq standartların hazırlanması bu istiqamətdə zəruri prinsiplərin nəzərə alınmasını vacibləşdirirş Daxili audit standartlarını hazırlayarkən, standartların işlək fəaliyyət sahəsinə və əhatə dairəsinə diqqət yetirmək zəruridir. Qeyd olunanları nəzərə alaraq və dövlət nəzarəti sisteminin təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə aşağıdakıları təklif edirəm: 1. Dövlət büdcəsindən ayrılmış büdcə vəsaitlərindən təyinatı üzrə istifadə olunmasına dövlət nəzarəti gücləndirilsin; 2. 2004-cü ildə qəbul olunmuş “Mühasibat uçotu haqqında” qanun yenidən Milli Məclisdə baxılsın; 3. Dövlət Maliyyə Nəzarət haqqında qanun layihəsi hazırlansın və Milli Məclisdə təsdiq olunsun; 4. Azərvaycan Respublikasında Hesablama Palatasının hüquqları genişləndirilsin; 5. Maliyyə nəzarətinin həyata keçirilməsinə dünya təcrübəsi nəzərə alınsın; 6. Respublikada qüvvədə olan normativ sənədlər bazar münasibətlərdən şəraitinə uyğunlaşdırılsın; 7. Maliyyə nəzarətinin həyata keçirilməsində maraqlı şəxslərin həvəsləndirilməsi; 8. Təsərrüfat daxili nəzarətin gücləndirilməsinə şəraitin yaradılması.
Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|