Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Magistratura Tədris Mərkəzi
Beynəlxalq təcrübə və maliyyə nəzarəti və auditinin əsas
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.3. Beynəlxalq təcrübə və maliyyə nəzarəti və auditinin əsas
istiqamətləri. Ölkəmizdə məhz, dövlət idarə strukturlarına daxil olmayan və müxtəlif mülkiyyıt formalarına əsaslanan, iqtisadi cəhətdən müstəqil olan müəssisələrin yaradılması beynəlxalq təcrübədə çoxdan və geniş şəkildə istifadə olunan qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin təşkili üçün obyektiv şərait yaradır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində idarə (metodunun) nəzarəti daxilində yalnız dövlət mülkiyyətində olan müəssisələr və büdcə təşkilatları qalacaqdır və yeni mülkiyyət formaları inkişaf etdikcə, müəssisələrin müstəqilliyi genişləndikcə onun fəaliyyəti azalacaq və qeyri- dövlət maliyyə nəzarəti ilə əvəz olunacaqdır. Bazar iqtisadiyyatının təşəkkül tapdığı xarici ölkələrdə strateji v cari nəzarət bu maliyyənin strateji idarə edilməsinin əsası kimi nəzərdən keçirilir. Bu əsasda bazar iqtisadiyyatı şəraitində planlaşdırma və nəzarət arasındakı nisbətə baxaq. ABŞ aparıcı mütəxəssislərinin fikrincə strateji idarəetmə sahəsində nəzarət elə bir prosesdir ki, onun köməyi ilə kooperasiya rəhbərliyi bütün resursların səmərəli, qənaətlə və təşkilatın ümumi məqsədlərinə uyğun şəkildə əldə edilməsi və istifadəsinə əmin olmalıdır. Öz növbəsində maliyyə nəzarəti, onun (nəzarətin) maliyyə resurslarının yaradılması, bölüşdürülməsi və istifadəsi ilə əlaqədar, maliyyə sahəsindəki strateji və cari məsələlərin həlli ilə bağlı olan tərəflərdən birinin özündə əks etdirir. Maliyyənin strateji idarəolunmasının altsistemi daxilində maliyyə nəzarətinin həyata keçirilməsi imkanı müəssisələrin funksional büdcələri və maliyyə ilə təmin olunur. Burada əks olunan göstəricilər və nisbətlər maliyyə sahəsində strateji və cari məsələlərin, eləcə də onların səmərəli şəkildə həlli üçün zəruri olan şərtlərin spesifik xarakteristikası kimi çıxış edir. Maliyyə nəzarətinin həyata keçirilməsi, funksional büdcələrin və maliyyə planlarının icrasının nəticələrinin icrasının nəticələrinin həmin sənədlərdə qeyd olunan tələblərlə müqayisə edilməsi yolu ilə tənqidi şəkildə qiymətləndirilməsini və əsassız kənarlaşmalar aşkar edildikdə təshihedici tədbirlərin yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur. Strateji və cari maliyyə nəzarəti arasındakı nisbət onların maliyyənin strateji idarəedilməsinin altsistemindəki rolu ilə müəyyən olunur. Belə ki, starteji maliyyə nəzarəti bütövlükdə müəssisə tərəfindən maliyyə strategiyasının gözlənilməsinə yönəltmişdir və onun
67
obyektlərinə strateji büdcələrin və perspektiv maliyyə planlarının yerinə yetirilməsinin nəticələri aiddir. Cari maliyyə nəzarəti isə bir qayda olaraq aralıq nəticələrin və müəssisələrin maliyyə fəaliyyətinin proqram istiqamətlərinin uzlaşdırılmasının təmin edilməsi lokal məsələlərini həll edir. Deməli, maliyyə sahəsində strateji məsələlərin uğurla həll edilməsi bir çox cəhətlərdən cari maliyyə nəzarətinin səmərəli nəticələri ilə müəyyən olunur. Bununla əlaqədar olaraq onun həyata keçirilməsində adekvat şərtlərin təmin olunması və cari büdcələrdə müəyyən olunan nəzarət maliyyə göstəricilərinin seçilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Amerika kooperasiyalarının təcrübəsində ayrı-ayrı bölmələrin büdcələri üzrə bu məsələ həmin bölmələrin fəaliyyətinin xarakteri və onlar arasında məsuliyyətin bölüşdürülməsinin müəyyənedici təsiri altında həll olunur. Bölmələrin (məsuliyyət mərkəzlərinin) beş funksional növü və buna müvafiq olaraq onların fəaliyyətinə nəzarət etmək üçün istifadə olunan beş qrup maliyyə göstəricisi bir-birindən fərqləndirilir. Birinci növə istehsal bölmələri aid edilir. Bunları bəzən xərc mərkəzləri (standart cost centres) də adlandırırlar. Onlar üçün istehsal olunan məhsulun bütün nomenklatutası üzrə material və əmək məsrəflərinin normativləri və eləcə də əlavə xərc büdcəsi müəyyən olunur. İkinci satış bölmələri – satış mərkəzləri (revenue centres) aid edilir. Onlar üçün əsas nəzarət göstəricisi satışın həcmidir. Onların maksimumlaşdırılması əvvəlcədən təsbit olunmuş qiymətlərin və satışın ən aşağı həddi ilə və resursların həcmi ilə təyin olunmalıdır ki, bunlar da müvafiq bölmələrə verilir. Üçüncü növ – inzibati xidmətlər (dispresion mərkəzlər (dispresion centres)) aiddir. Onların fəaliyyətinin spesifikası praktik olaraq, xərclər və nəticələr arasındakı nisbəti müəyyən etməyə imkan verir. Onların büdcəsi öz çevikliyi ilə fərqlənir, bir qayda olaraq, idarələrin özləri tərəfindən müəyyən olunur, xidmət etmənin keyfiyyəti isə ekspert yolu ilə yoxlanır. Dörduncü növ – mənfəət mərkəzləri (profit centres) ən müxtəlif bölmələrin, məhsul istehsalı ilə məşğul olan müəssiələrdə isə praktiki olaraq hər şeyi əhatə edir. Onlar üçün nəzarət göstəricisi hesablanma mənfəətindən ibarətdir. Bu göstərici mənfəətin həddən artıq 68
çevikliyini kənar edir və özündə yalnız müvafiq bölmə tərəfindən nəzarət edilə bilən bölmələri cəmləyir. Bölmələrin beşinci növü – investisiya mərkəzlərindən (investment centres) ibarətdir. Onlar maliyyə fəaliyyəti istifadə olunan resursların həcmi ilə əlaqələndirilmiş mənfəətin maksimumlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Onların maliyyə fəaliyyətinin əsas göstəricilərinə (kapitala qayıtma (return on investment)) və ya istifadə olunmuş kapitala vergini çıxmaqla düşən mənfəət aid edilir. Cari və strateji nəzarətin konkret vəzifələrinin həlli eləcə də müxtəlif səviyyəli funksional büdcələrin növ və formalarının səmərəliliyi ilə də təmin olunur. Bölmələrin büdcələri üçün onların üç əsas növü xarakterikdir. 1. Xərclər üzərində ümumi nəzarət. 2. Xərclər üzərində çevik nəzarət. 3. Büdcə formaları və büdcələrin müəyyən modifikasiyasını nəzərə almaqla mənfəət, satışın həcmi və kapitala qayıtma. 1. Xərclərə nəzarət tipli büdcələr adətən “xərc mərkəzlərinə” aid edilir. Onlar bölmələrin maliyyə resurslarına sərt limitləşdirilməsini nəzərdə tutur. 2. Xərclər üzərində çevik nəzarət tipli büdcələr diskrision xərc mərkəzlərinə aid edilir. Əvvəlkindən fərqli olaraq bu tip büdcələr resursların əsaslandırılmış şəkildə artıq xərclənməsinə yol verir. Ən nəhayət “satış mərkəzləri”, “mənfəət mərkəzləri” və “investisiya mərkəzləri” üçün elə büdcələr xarakterikdir ki, onlarda əsas nəzarət və stimullaşdırıcı göstərici mənfəətdən ibarət olsun. Funksional proqramların cari və strateji büdcələri adətən mənfəət və zərərlərin, maliyyə resurslarının mənbələri və istifadə istiqamətləri balans şəklində işlənib hazırlanır. Bu zaman strateji büdcələr funksional büdcələri, ardıcıl qarşılıqlı təsirini onlar isə öz növbəsində bölmələrin büdcələrinin qarşılıqlı təsirini əks etdirir. Artıq qeyd olunduğu kimi, bazar iqtisadiyyatı getdikcə genişlənir, ölkələr balansı artır, nəzarətin obyektləri çoxalır və ölkədə maliyyə göstəricilərinin əsası nəzarətdən başlayırdı. Bu məqsədlə də ölkələr artıq mülkiyyət formalarının yaradılması ilə əlaqədar yeni siyasət işləyib hazırlamağa məcbur olurdu ki, maliyyə nəzarətində yaradılan bu yeni istiqamət müəssisələr, büdcə idarə və təşkilatları, səhmdar cəmiyyətləri və s. üçün əlverişli oldu.
69
1. Qeyd etdiyimiz kimi, bazar münasibətlərinin inkişafı və mülkiyyətin səhmdar formasının yaradılması qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin yaradılmasını tələb edirdi. Səhmdar cəmiyyətlərin inkişafl ilə qeyri-dövlət maliyyə nəzarəti xüsusilə auditor nəzarətinin yaradılması arasında birbaşa əlaqə vardır. Səhmdarların, dövlət vergi müfəttişliyinin, bankların və başqa təşkilatların səhmdar cəmiyyətinə etibarla yanaşması onun işində aşkarlığın olması ilə təmin olunur ki, buna da onların maliyyə fəaliyyətinin nəticələrini əks etdirən və nəşr olunan hesabat balanslarının resallığı ilə nail olmaq olar. Səhmdar cəmiyyətin maliyyə hesabatlarının yoxlanılması zamanı onların ayrı-ayrı maddələrinin müqayisəsi yolu ilə alınmış müxtəlif növ nisbi göstəricilər təhlil olunur belə ki, mütləq göstəricilər heç də həmişə müəssisənin maliyyə vəziyyəti haqqında əyani təsəvvür yaratmır. Bunlardan qərb müəssisələrinin təcrübəsində daha çox yayılmışlarını göstərək. A x.x. = A döv
- Ö c Xalis cari aktivlər dövriyyə aktivlərindən cari öhdəliklər çıxmaqla alınır. Məs: Əgər 2009-cu ildə A döv
=47.000 min manat, 2010-cu ildə A döv
= 52.000 min manat və həmin illərdə Ö c – uyğun olaraq 22.100 min manat və 21.100 min manat olarsa onda 2009-cu ildə A x.c
(47.000-22.100=24900) min manat 2010-cu ildə A x.c
(52.000- 22.100=30.900) 30.900 min manat olar. Cari ildən keçən ilə nisbətən bu aktivlərin 6.000 min manat (30.900-24.9000) artması şirkətin gələcəkdə inkişafı üçün zəmin yaradır. Balans təhlili zamanı ödəmə əmsalı tapılır. Ə ö
döv / Ö
c
Bu əmsal dövriyyə aktivlərinin cari borclara bölünməsi yolu ilə hesablanır. Cari aktivlərin və öhdəliklərin həddindən artıq aşağı olması onu göstərir ki, səhmdar cəmiyyət öz hesablarını ödəyərkən bir sıra çətinliklərlə üzləşə bilərlər, həddindən artıq yüksək nisbət isə şirkət daxilində cari aktivlərin qeyri-qənaətcil istifadə olunmasını nəzərdə tutur. Sənaye müəssisələrində ödəmə əmsalı 2:1 nisbəti daxilində normal hesab olunur. Bizim misalımızda bu əmsal 2010-2012-ci illərdə müvafiq olaraq 2.1 və 2.4 təşkil edir ki, bu da şirkətin yüksək tədiyyə qabiliyyətinin olduğunu göstərir. Ona görə də hər bir cari aktivin növünün cari aktivlərin ümumi həcminin hansı hissəsini təşkil etdiyini göstərən cari aktivlərin faizlə tərkibini müəyyən etmək lazımdır. Bütün bu qısamüddətli öhdəliklər il ərzində ödənirlər. Lakin bütün cari aktivləri nağd pula çevirmək olmur.
|