Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Bakı Dövlət Universiteti nəzdində

---

 

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Bakı Dövlət Universiteti nəzdində 

İqtisadiyyat və Humanitar kolleci 

Sərbəst İş:1 

Fakültə:İqtisadiyyat 

İxtisas:Mühasibat uçotu 

Qrup:277 

Kurs:3 

Fənn:Sosiologiya 

Mövzu:Şəxsiyyət sosial münasibətlərin subyekti kimi 

Müəllim:Xəlilova Təhminə 

Tələbə:Cəlilova Fidan Vidadi qızı 

 

 

 

---

İnsan ictimai münasibətlərin əsas subyekti və məhsuludur. Çoxşaxəli və çoxşaxəli varlıq 

olduğuna görə onun mahiyyətinə, cəmiyyətlə münasibətinə diqqət yetirmək xüsusi maraq 

doğurur. İnsan və cəmiyyət pozulmaz vəhdətdə yaranmış və formalaşmışdır. Bu, bir neçə 

milyon il davam edən bütöv bir proses idi. Məhz buna görə də insanın sirrinə nüfuz etmədən 

cəmiyyəti öyrənmək mümkün deyil. Mübaliğə olmaz ki, sosial münasibətlər və şəxsiyyət 

probleminin mahiyyəti buradadır müasir cəmiyyət- bu, sosial münasibətlərin insana tam 

olaraq necə təsir etməsi və digər tərəfdən onun sosial mühitini necə dəyişdirməsi 

məsələsidir. Şəxsiyyət bir cəhətdən sosial və mədəni şəraitin məhsulu kimi çıxış edir, digər 

tərəfdən isə o, həm də öz mövcudluq şəraitinin yaradıcısıdır.Müasir ədəbiyyatda insan 

şəxsiyyəti, onun formalaşması və inkişafı problemi ən çox işlənmişdir, insanın ictimai 

münasibətlərin subyekti və məhsulu kimi dərk edilməsi isə daha az tədqiq edilmişdir ki, bu da 

bu mövzuya xüsusi aktuallıq verir.Gündəlik və elmi dildə çox vaxt "şəxsiyyət" termini ilə 

yanaşı "şəxs", "indie-növlər", "fərdiyyət" kimi terminlərə rast gəlinir. Eyni fenomeni nəzərdə 

tuturlar, yoxsa aralarında bəzi fərqlər var? Çox vaxt bu sözlər sinonim kimi istifadə olunur, 

ancaq bu anlayışların tərifinə ciddi yanaşsanız, əhəmiyyətli semantik çalarlar tapa bilərsiniz. 

İnsan, Homo sapiensin təcrid olunduğu andan bəri mənşəyinə rəhbərlik edən ən ümumi 

anlayışdır. Fərd insan irqinin vahid nümayəndəsidir, bəşəriyyətin bütün sosial və psixoloji 

xüsusiyyətlərinin konkret daşıyıcısıdır: ağıl, iradə, ehtiyac, maraq və s. Bu vəziyyətdə "fərdi" 

anlayışı "müəyyən bir şəxs" mənasında istifadə olunur. Sualın bu formulyasiyası ilə həm 

müxtəlif bioloji amillərin hərəkət xüsusiyyətləri (yaş xüsusiyyətləri, cinsi, mizaç) və həm də 

insan həyatının sosial şərtlərindəki fərqlər qeyd edilmir. Ancaq bu amillərin təsirindən 

tamamilə mücərrəd olmaq mümkün deyil. Aydındır ki, bir uşaq və bir yetkinin həyatı, ibtidai 

bir cəmiyyətin insanı ilə daha inkişaf etmiş tarixi dövrlər arasında böyük fərqlər var. İnsanın 

fərdi və tarixi inkişafının müxtəlif səviyyələrində inkişafının spesifik tarixi xüsusiyyətlərini əks 

etdirmək üçün “fərd” anlayışı ilə yanaşı şəxsiyyət anlayışı da istifadə olunur. Fərd bu 

vəziyyətdə şəxsiyyətin ilkin vəziyyətdən formalaşması üçün başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul 

edilir, şəxsiyyət fərdin inkişafının nəticəsidir, bütün insan keyfiyyətlərinin ən mükəmməl 

təcəssümüdür.Beləliklə, doğuş anında uşaq hələ bir şəxs deyil. O, sadəcə bir fərddir. 

V.A.Çulanov şəxsiyyətin formalaşması üçün bir şəxsin müəyyən bir inkişaf yolu keçməli 

olduğunu qeyd edir və bu inkişaf üçün 2 şərt şərtini göstərir: bioloji, genetik meyllər, ilkin 

şərtlər və sosial mühitin mövcudluğu, bəşər mədəniyyəti dünyası, uşağın sosiologiya ilə sual-

cavabda qarşılıqlı əlaqəsi.Şəxsiyyət bir sıra humanitar elmlərdə, ilk növbədə fəlsəfə, 

psixologiya və sosiologiyada tədqiqat obyektidir. Fəlsəfə insanı dünyadakı mövqeyi 

baxımından bir fəaliyyət, bilik və yaradıcılıq subyekti kimi qəbul edir. Psixologiya şəxsiyyəti 

əqli proseslərin sabit bir bütövlüyü kimi öyrənir. xüsusiyyətləri və münasibətləri: mizaç, 

xarakter, qabiliyyət və s. 

Sosioloji yanaşma isə şəxsiyyətdəki sosial tipiki ayırd edir. Şəxsiyyətin sosioloji nəzəriyyəsinin 

əsas problemləri şəxsiyyətin formalaşması prosesi və sosial icmaların işlənməsi və inkişafı ilə 

fasiləsiz əlaqədə ehtiyaclarının inkişafı, fərd və cəmiyyət, şəxs və qrup arasındakı təbii 

əlaqənin öyrənilməsi, fərdin sosial davranışının tənzimlənməsi və özünütənzimlənməsi ilə 

əlaqələndirilir.Şəxsiyyət sosial münasibətlərin subyekti kimi, ilk növbədə, muxtariyyət, 

cəmiyyətdən müəyyən dərəcədə müstəqil olmaq, cəmiyyətə qarşı çıxmaq qabiliyyəti ilə 

xarakterizə olunur. Şəxsi müstəqillik özünə hakim olmaq bacarığı ilə əlaqələndirilir və bu da 

---

öz növbəsində bir insanın özünəməxsus şüurlu olmasını, yəni yalnız şüur, düşüncə və iradə 

deyil, daxili baxış, özünə hörmət və özünü idarə etmə qabiliyyətini ehtiva edir.  

İnsan elmlərinin inkişaf tarixində əsas suala cavab verməli idilər: bioloji varlıq olaraq zəif və 

həssas olan bir şəxsin heyvanlarla uğurla rəqabət edə biləcəyi və sonradan ən güclü qüvvəyə 

çevrildiyi sayəsində? Bu arada bir insanın tarixi, sosial və mədəni bir varlıq olması, onun 

"təbiətinin" avtomatik olaraq verilən bir şey olmadığını anlamağa imkan verir, hər 

mədəniyyətdə özünəməxsus şəkildə qurulur.Beləliklə, “şəxsiyyət” bir insanın və bir şəxsin 

qeyri-təbii (“fövqəltəbii”, sosial) mahiyyətini vurğulamaq, vurğulamaq üçün təqdim olunur, 

yəni. vurğu sosial başlanğıcdır. Şəxsiyyət bir insanın sosial xüsusiyyətlərinin bütövlüyü, sosial 

inkişafın məhsulu və bir şəxsin güclü fəaliyyət və ünsiyyət yolu ilə sosial münasibətlər 

sisteminə daxil edilməsidir.Sosiologiyada şəxsiyyət aşağıdakı kimi müəyyən edilir:Bir insanın 

sosial münasibətlərdə iştirakı ilə müəyyən edilən və birgə fəaliyyət və ünsiyyətdə özünü 

göstərən sistematik keyfiyyət;“Şəxsiyyət” konsepsiyası sosial əhəmiyyətli əlamətlərin hər bir 

insanda fərdi şəkildə necə əks olunduğunu və onun mahiyyətinin bütün ictimai 

münasibətlərin məcmusu kimi təzahür etdiyini göstərir.Şəxsiyyət, sosial münasibətlərin 

subyekti olaraq rol nəzəriyyəsində ən aydın görünür (R. Merton, R. Dahrendorf). Yerli 

sosioloqlar arasında rol nəzəriyyəsi İ.S. Con. 

Rol nəzəriyyəsi müəllifi T. Parsons psixoloji quruluş olaraq şəxsiyyət və arasında aydın bir fərq 

qoyur sosial fəaliyyətin mövzusu... Şəxsiyyətin rol nəzəriyyəsi sosioloqları yalnız konsepsiyaya 

gətirmir "Rol" - fərdin gözlənilən davranış nümunəsihəm də konsepsiya haqqında "status" 

şəxsiyyət - bu sistemdə tutduğu yer, həyata keçirilməsi rol oynayan bir sıra hüquq və 

vəzifələr ilə birləşir. Status anlayışı yalnız bir fərd üçün deyil, müxtəlif sosial qruplar və 

təbəqələr üçün də tətbiq olunur. Bəzən "status" anlayışı "mövqe", "sosial mövqe" ifadələri 

ilə əvəz olunur. Şəxsiyyət sosial fərddir, ünsiyyətdə, fəaliyyətdə, davranışda özünü göstərən 

ictimai münasibətlərin və tarixi prosesin obyekti və subyektidir.Şəxsiyyətin formalaşması, 

onun sosiallaşması gedir: "xaricidən" - tərbiyə mexanizmləri ilə və "daxilidən" - özünü 

sosiallaşma, özünü tənzimləmə və özünümüdafiə mexanizmləri vasitəsilə.Aydındır ki, 

şəxsiyyətin formalaşmasının məzmunu, üsul və üsulları konkret cəmiyyətin iqtisadi, siyasi, 

hüquqi, mədəni inkişaf səviyyəsindən, xalqın adət-ənənələrindən və bir çox başqa amillərdən 

asılıdır. 

Şəxsiyyətin formalaşmasının bütün obyektiv və subyektiv amillərini nəzərə almaq mümkün 

deyil, buna görə də "şəxsiyyət"in yekun tərifini vermək, onun bütün mümkün xüsusiyyətlərini 

və keyfiyyətlərini təsvir etmək mümkün deyil. Bununla belə, şəxsiyyətin ümumiləşdirilmiş 

göstəricisi onun həm əsas ictimai mənafelərə, həm də insan təbiətinə uyğun hərəkətləri, 

keyfiyyətləri, maraqları, ehtiyacları, idealları ilə ifadə olunan mənəviyyatdır. İnsanın fərd və 

şəxsiyyət kimi başa düşülməsində mövcud olan bu fərqi yaxşı anlayan görkəmli rus filosofu 

A.A.Berdyayev yazırdı: «Şəxsiyyəti fərddən fərqləndirmək lazımdıi’. şəxsiyyət – mənəvi-dini, 

fərd isə natnralist- bioloji kateqoriyadır». Şəxsiyyətin başa düşülməsində söhbət dindarlıqdan 

və ya qeyri-dindarlıqdan daha çox insanın mədəniyyətindən və mənəviyyatından getməlidir. 

Fərd – insan nəslinin özünəməxsus psixoloji xüsusiyyətləri, bioloji və sosial cəhətləri olan 

ayrıca bir nümayəndəsidir.