Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 19. 06. 2009-cu il tarixli

Çap üçün deyil

Obyekti təsvir edərkən onu başqa obyektlərdən fərqləndirən əla-

mətləri söyləmək lazımdır. Əlamətlər düzgün deyilməyəndə ob-

yekti tapmaq çətin olur.

insanın  ağlına 

Tutaq ki, siz qaşığı təsvir etmək istəyirsiniz.Əgər “dəmirdəndir, 

mətbəxdə  istifadə  edilir”  desəniz,  onda 

“qaşıq”, 

“çəngəl”, “bıçaq”, “tava” kimi əşyalar gələ bilər. Ancaq əlavə etsə-

niz ki, “onunla şorba yeyirlər”, söhbətin qaşıqdan getdiyini bilmək 

olar.

14

15

5. TAPMACALAR

1

Tapåırıq

Tapåırıq

Şəklə bax və tapmacanı tamamla.

Düzbucaqlıdır,  ................. deyil,

Qulpu var, 

deyil,

Cibləri var, 

deyil,

Ona mən 

 yığıram.  

................. 

................. 

................. 

Aşağıdakı obyektlərə aid tapmaca düzəlt. Tapmacada onların 

əlamətlərindən istifadə et.

2

3

Tapmacaları tap.

Qutu qutu içində,

Qutunun lap içində,

Gözəl bir əl yaylığı,

O da qutu içində.

Qanadı var, uçmağa,

İynəsi var sancmağa.

Sevir işi, zəhməti,

Odur ki, var hörməti.

Daşdandı, dəmirdəndi,

Xörəyi xəmirdəndi.

Aləmə yemək verər,

Özü doymaz, nədəndi?

Baxsan onun üzünə,

Görünərsən özünə. 

· Tapmacanın cavabı hansıdır? Nəyə görə dəqiq cavabı 

vermək olmur? 

Oğlan nə deməlidir ki, uşaqlar obyekti tapsın?

· 

Çap üçün deyil

16

1. Verilmiş obyektlərin ümumi və fərqləndirici əlamətlərini söylə. 

2. Yarasa, quş, kəpənək, arı  və təyyarənin hansı ümumi əlamətləri var?

3. Yanğınsöndürənlə polisin hansı fərqli əlamətləri var? 

    Yanğınsöndürənlə kosmonavtın hansı ümumi əlamətləri var?

4. 

yemək yeməsi üçün aşağıdakı hansı obyektlər lazım ola bilər?

Leylaya, 

Dəftər, çəngəl, duz, çörək, gündəlik, sabun, pozan, pendir, 

kolbasa, kompüter.

5. Aşağıdakı heyvanları necə qruplaşdırmaq olar?

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR

Çap üçün deyil

2

İNFORMASİYA

Çap üçün deyil

1

Tapåırıq

Tapåırıq

Verilmiş obyektlərin fərqləndirici əlamətlərini hansı duyğu orqanları  

vasitəsilə bilmək olar? 

2

3

4

İnsan həm canlı, həm də cansız təbiət-

dən informasiya alır.

 informasiyalar 

beş duyğu üzvü – 

burun, dil 

və dəri vasitəsilə qəbul edilir. 

Duyğu üzvlərinə uyğun olaraq informa-

siyaları da beş növə ayırırlar.

 

 Bu 

göz, qulaq, 

6. İNFORMASİYANIN NÖVLƏRİ

–

 Vizual informasiya 

 Taktil informasiya 

 göz vasitəsilə qəbul edilir. 

urun vasitəsilə alınır. 

dil vasitəsilə qəbul edilən informasiyadır. 

toxunmaqla 

 

dəri vasitəsilə alınır. 

–

–

–

–

 Səs informasiyası 

 Qoxu informasiyası

 Dad informasiyası 

qulaq vasitəsilə alınan informasiyadır.

 b

və ya 

19

18

İyləməklə qızılgülü nərgizdən 

fərqləndirmək olarmı? 

Bəs qərənfil və laləni?  

 

 

İNFORMASİYA

QOXU 

İNFORMASİYASI

DAD

İNFORMASİYASI

VİZUAL

İNFORMASİYA

SƏS

İNFORMASİYASI

TAKTİL

İNFORMASİYA

Aşağıdakı əlamətlərə malik obyektləri hansı duyğu üzvü vasitəsilə 

müəyyən etmək olar?

Turş

Bərk

Yumru

Gurultulu

Ağ

Gözəl

Səs-küylü

Ətirli

Xışıltılı

Kəskin

Kələ-kötür

Şirin

Qız və oğlan hansı növ informasiya alır?

a) Səs informasiyasına aid ifadəni seç.

QARPIZIN DADI, YAĞIŞIN ŞIRILTISI, 

QƏHVƏNİN ƏTRİ, ŞƏHƏRİN MƏNZƏRƏSİ

b) Vizual informasiyaya aid 

seç.

ifadəni 

PƏNCƏRƏDƏN GÖRÜNTÜ, QUŞLARIN SƏSİ, 

YEMİŞİN ƏTRİ, BALIN ŞİRİNLİYİ

b)

c)

d)

a)

Yaddaå

Yaddaå

İnformasiyanın növləri

Vizual informasiya

Səs informasiyası

Qoxu informasiyası

Dad informasiyası

Taktil informasiya

?

Çap üçün deyil

1

Tapåırıq

Tapåırıq

Verilmiş obyektlərin fərqləndirici əlamətlərini hansı duyğu orqanları  

vasitəsilə bilmək olar? 

2

3

4

İnsan həm canlı, həm də cansız təbiət-

dən informasiya alır.

 informasiyalar 

beş duyğu üzvü – 

burun, dil 

və dəri vasitəsilə qəbul edilir. 

Duyğu üzvlərinə uyğun olaraq informa-

siyaları da beş növə ayırırlar.

 

 Bu 

göz, qulaq, 

6. İNFORMASİYANIN NÖVLƏRİ

–

 Vizual informasiya 

 Taktil informasiya 

 göz vasitəsilə qəbul edilir. 

urun vasitəsilə alınır. 

dil vasitəsilə qəbul edilən informasiyadır. 

toxunmaqla 

 

dəri vasitəsilə alınır. 

–

–

–

–

 Səs informasiyası 

 Qoxu informasiyası

 Dad informasiyası 

qulaq vasitəsilə alınan informasiyadır.

 b

və ya 

19

18

İyləməklə qızılgülü nərgizdən 

fərqləndirmək olarmı? 

Bəs qərənfil və laləni?  

 

 

İNFORMASİYA

QOXU 

İNFORMASİYASI

DAD

İNFORMASİYASI

VİZUAL

İNFORMASİYA

SƏS

İNFORMASİYASI

TAKTİL

İNFORMASİYA

Aşağıdakı əlamətlərə malik obyektləri hansı duyğu üzvü vasitəsilə 

müəyyən etmək olar?

Turş

Bərk

Yumru

Gurultulu

Ağ

Gözəl

Səs-küylü

Ətirli

Xışıltılı

Kəskin

Kələ-kötür

Şirin

Qız və oğlan hansı növ informasiya alır?

a) Səs informasiyasına aid ifadəni seç.

QARPIZIN DADI, YAĞIŞIN ŞIRILTISI, 

QƏHVƏNİN ƏTRİ, ŞƏHƏRİN MƏNZƏRƏSİ

b) Vizual informasiyaya aid 

seç.

ifadəni 

PƏNCƏRƏDƏN GÖRÜNTÜ, QUŞLARIN SƏSİ, 

YEMİŞİN ƏTRİ, BALIN ŞİRİNLİYİ

b)

c)

d)

a)

Yaddaå

Yaddaå

İnformasiyanın növləri

Vizual informasiya

Səs informasiyası

Qoxu informasiyası

Dad informasiyası

Taktil informasiya

?

Çap üçün deyil

21

20

7. İNFORMASİYANIN ALINMASI

Təbiəti  müşahidə  edərkən,  ki-

tab oxuyarkən, kompüterdə işlə-

yərkən, müəllimi dinləyərkən biz 

müxtəlif  informasiya  alırıq.  Bu-

rada təbiət, kitab, kompüter, mü-

Ətrafımızda olan hər bir obyekt müəyyən informasiya mənbəyi-

dir. Qazanda hansı xörəyin olduğunu onun iyindən, yaxud qazanın 

içinə baxmaqla bilmək olar. Burun və ya gözlə alınan bu informasi-

yanın mənbəyi qazandakı xörəkdir. 

İnformasiya mənbələrinə uyğun şəkillə  göstər.

ri

– 

– 

– 

– 

– 

Biz zooparkda müxtəlif maraqlı heyvanlar gördük.

İt pişiyi görən kimi zəncirindən qopmağa çalışdı.

Mətbəxdən gələn iylər bizə sabahkı bayramdan xəbər verirdi.

Kompotu stolun üstünə qoymamışdan qabaq anam onun dadına baxdı.

Sərin kompotu mənə verməzdən qabaq anam əli ilə stəkana toxunub 

onun çox soyuq olub-olmadığını yoxladı.  

Aşağıdakı cümlələrdə informasiya mənbələrini və informasiya 

qəbuledicilərini müəyyənləşdir. 

Krossvordu vərəqdə çək və həll et.

1.

2. 

3. 

4.

5.

 Bu duyğu üzvü vasitəsi ilə 

biz səs informasiyasını qəbul 

edirik.

Bu duyğu üzvü 

biz qoxuları hiss edirik.

Məlumat, xəbər.

 İnformasiyanın alındığı yer.

 Bilik mənbəyidir, onu 

oxuyurlar. 

vasitəsi ilə 

1

2

3

4

5

Yaddaå

Yaddaå

İnformasiyanın qəbul edilməsi

İnformasiya mənbəyi

İnformasiya qəbuledicisi

əllim informasiya mənbələri, biz isə informasiyan  qəbuledi-

cisiyik. 

ın

2

3

Taktil informasiyanın 

mənbəyi

Vizual informasiyanın 

mənbəyi

Dad informasiyasının 

mənbəyi

Qoxu informasiyasının 

mənbəyi 

Səs informasiyasının 

mənbəyi

1

Tapåırıq

Tapåırıq

Çap üçün deyil

21

20

7. İNFORMASİYANIN ALINMASI

Təbiəti  müşahidə  edərkən,  ki-

tab oxuyarkən, kompüterdə işlə-

yərkən, müəllimi dinləyərkən biz 

müxtəlif  informasiya  alırıq.  Bu-

rada təbiət, kitab, kompüter, mü-

Ətrafımızda olan hər bir obyekt müəyyən informasiya mənbəyi-

dir. Qazanda hansı xörəyin olduğunu onun iyindən, yaxud qazanın 

içinə baxmaqla bilmək olar. Burun və ya gözlə alınan bu informasi-

yanın mənbəyi qazandakı xörəkdir. 

İnformasiya mənbələrinə uyğun şəkillə  göstər.

ri

– 

– 

– 

– 

– 

Biz zooparkda müxtəlif maraqlı heyvanlar gördük.

İt pişiyi görən kimi zəncirindən qopmağa çalışdı.

Mətbəxdən gələn iylər bizə sabahkı bayramdan xəbər verirdi.

Kompotu stolun üstünə qoymamışdan qabaq anam onun dadına baxdı.

Sərin kompotu mənə verməzdən qabaq anam əli ilə stəkana toxunub 

onun çox soyuq olub-olmadığını yoxladı.  

Aşağıdakı cümlələrdə informasiya mənbələrini və informasiya 

qəbuledicilərini müəyyənləşdir. 

Krossvordu vərəqdə çək və həll et.

1.

2. 

3. 

4.

5.

 Bu duyğu üzvü vasitəsi ilə 

biz səs informasiyasını qəbul 

edirik.

Bu duyğu üzvü 

biz qoxuları hiss edirik.

Məlumat, xəbər.

 İnformasiyanın alındığı yer.

 Bilik mənbəyidir, onu 

oxuyurlar. 

vasitəsi ilə 

1

2

3

4

5

Yaddaå

Yaddaå

İnformasiyanın qəbul edilməsi

İnformasiya mənbəyi

İnformasiya qəbuledicisi

əllim informasiya mənbələri, biz isə informasiyan  qəbuledi-

cisiyik. 

ın

2

3

Taktil informasiyanın 

mənbəyi

Vizual informasiyanın 

mənbəyi

Dad informasiyasının 

mənbəyi

Qoxu informasiyasının 

mənbəyi 

Səs informasiyasının 

mənbəyi

1

Tapåırıq

Tapåırıq

Çap üçün deyil

8. İNFORMASİYANIN TƏQDİM OLUNMASI

İnformasiyanı müxtəlif formalarda təqdim etmək 

olar. Məsələn, pişiyi təqdim etmək üçün onun haq-

qında danışmaq, adını yazmaq, onun kimi səs çıxar-

maq və yaxud onun şəklini çəkmək olar. 

Diaqram

6

4

2

0

Əhməd                    Lalə

Əhməd

Lalə

Uşağın 

adı

Almaların 

sayı

Konfetlərin 

sayı

4

3

1

3

Cədvəl

Mətn

Aşağıda eyni bir informasiyanın dörd müxtəlif təqdimolunma for-

ması verilib.

Əhmədin dörd konfeti 

və bir alması var. 

Lalənin üç konfeti 

və üç alması var.

Əhməd            Lalə

Şəkil

Bu təqdimolunma formalarından hansı ilə işləmək daha rahatdır?

1

Tapåırıq

Tapåırıq

Şəkildə hansı növ informasiya 

təqdim olunur?

2

3

4

İnformasiyanın növündən və məqsəddən asılı olaraq başqa təq-

dimolunma formalarından da istifadə etmək olar.

Dövlət rəmzlərini (gerb, 

və himni) hansı formada təqdim 

etmək daha əlverişli olar?

bayraq 

Monitorun ekranında informasiya hansı formada təqdim olunub?

Yaddaå

Yaddaå

Mətn

Şəkil

Diaqram 

Cədvəl

Bu mənzərəyə baxan şair, bəstəkar və rəssam onu hansı 

formada təqdim edəcək? Bu iş sizə tapşırılsa, t

  

formalarından hansını seçərsiniz?

əqdimolunma

22

23

Çap üçün deyil

8. İNFORMASİYANIN TƏQDİM OLUNMASI

İnformasiyanı müxtəlif formalarda təqdim etmək 

olar. Məsələn, pişiyi təqdim etmək üçün onun haq-

qında danışmaq, adını yazmaq, onun kimi səs çıxar-

maq və yaxud onun şəklini çəkmək olar. 

Diaqram

6

4

2

0

Əhməd                    Lalə

Əhməd

Lalə

Uşağın 

adı

Almaların 

sayı

Konfetlərin 

sayı

4

3

1

3

Cədvəl

Mətn

Aşağıda eyni bir informasiyanın dörd müxtəlif təqdimolunma for-

ması verilib.

Əhmədin dörd konfeti 

və bir alması var. 

Lalənin üç konfeti 

və üç alması var.

Əhməd            Lalə

Şəkil

Bu təqdimolunma formalarından hansı ilə işləmək daha rahatdır?

1

Tapåırıq

Tapåırıq

Şəkildə hansı növ informasiya 

təqdim olunur?

2

3

4

İnformasiyanın növündən və məqsəddən asılı olaraq başqa təq-

dimolunma formalarından da istifadə etmək olar.

Dövlət rəmzlərini (gerb, 

və himni) hansı formada təqdim 

etmək daha əlverişli olar?

bayraq 

Monitorun ekranında informasiya hansı formada təqdim olunub?

Yaddaå

Yaddaå

Mətn

Şəkil

Diaqram 

Cədvəl

Bu mənzərəyə baxan şair, bəstəkar və rəssam onu hansı 

formada təqdim edəcək? Bu iş sizə tapşırılsa, t

  

formalarından hansını seçərsiniz?

əqdimolunma

22

23

Çap üçün deyil

1

Tapåırıq

Tapåırıq

Təhsildə qazandığın uğurlar harada qeyd olunub saxlanılır?

2

3

4

24

25

9. İNFORMASİYANIN SAXLANMASI

Hər bir informasiya müxtəlif yerlərdə saxlanıla bilər. İnformasiya-

nı  saxlamaq  və  ötürmək  üçün  istifadə  olunan  daş,  taxta,  lövhə, 

kağız və başqa obyektlər

adlanır

Musiqini not dəftərində, audiokasetlərdə, optik disklərdə saxla-

maq olar.  Bunlar musiqi informasiyasının daşıyıcılarıdır. 

Kompüterdə  informasiyanı  saxlamaq  və  başqalarına  ötürmək 

üçün elektron informasiya daşıyıcılarından istifadə olunur.

 informasiya daşıyıcıları 

. 

Qədim zamanlarda insanlar infor-

masiyanı daşlarda, gil lövhələrdə, 

qurudulmuş heyvan dərisi – 

 üzərində və başqa əşyalarda 

yazmaqla saxlayırdılar. Bunun üçün 

şəkillərdən, simvollardan istifadə 

edilirdi. 

perqa-

ment 

 Perqament

Gil lövhə

24

s e h. 

Yaddaå

Yaddaå

İnformasiya daşıyıcıları

Elektron informasiya daşıyıcıları

İnformasiyanın saxlanması

Üzərində izlər olan

qarı informasiya 

daşıyıcısı hesab 

etmək olarmı? 

Nə üçün?

Hansı informasiya daşıyıcısı daha etibarlıdır: 

yoxsa 

məktəbli kitabçası?

yazı lövhəsi, 

Hər bir vəziyyət üçün suallara cavab ver: 

–

–

 İnformasiya 

hansı formada 

saxlanıldı? 

 İnformasiya 

daşıyıcısı nədir?

a) 

Ata vərəqdə məktub yazıb dostuna 

göndərdi.

b)

 Orxan qum üzərində qayıq şəkli çəkib 

anasına göstərdi.

c)  

Rəssam çəkdiyi şəklə imzasını 

qoyub Ayselə bağışladı.

Maqnit diski

Optik disk

Fləş disk

Çap üçün deyil

1

Tapåırıq

Tapåırıq

Təhsildə qazandığın uğurlar harada qeyd olunub saxlanılır?

2

3

4

24

25

9. İNFORMASİYANIN SAXLANMASI

Hər bir informasiya müxtəlif yerlərdə saxlanıla bilər. İnformasiya-

nı  saxlamaq  və  ötürmək  üçün  istifadə  olunan  daş,  taxta,  lövhə, 

kağız və başqa obyektlər

adlanır

Musiqini not dəftərində, audiokasetlərdə, optik disklərdə saxla-

maq olar.  Bunlar musiqi informasiyasının daşıyıcılarıdır. 

Kompüterdə  informasiyanı  saxlamaq  və  başqalarına  ötürmək 

üçün elektron informasiya daşıyıcılarından istifadə olunur.

 informasiya daşıyıcıları 

. 

Qədim zamanlarda insanlar infor-

masiyanı daşlarda, gil lövhələrdə, 

qurudulmuş heyvan dərisi – 

 üzərində və başqa əşyalarda 

yazmaqla saxlayırdılar. Bunun üçün 

şəkillərdən, simvollardan istifadə 

edilirdi. 

perqa-

ment 

 Perqament

Gil lövhə

24

s e h. 

Yaddaå

Yaddaå

İnformasiya daşıyıcıları

Elektron informasiya daşıyıcıları

İnformasiyanın saxlanması

Üzərində izlər olan

qarı informasiya 

daşıyıcısı hesab 

etmək olarmı? 

Nə üçün?

Hansı informasiya daşıyıcısı daha etibarlıdır: 

yoxsa 

məktəbli kitabçası?

yazı lövhəsi, 

Hər bir vəziyyət üçün suallara cavab ver: 

–

–

 İnformasiya 

hansı formada 

saxlanıldı? 

 İnformasiya 

daşıyıcısı nədir?

a) 

Ata vərəqdə məktub yazıb dostuna 

göndərdi.

b)

 Orxan qum üzərində qayıq şəkli çəkib 

anasına göstərdi.

c)  

Rəssam çəkdiyi şəklə imzasını 

qoyub Ayselə bağışladı.

Maqnit diski

Optik disk

Fləş disk

Çap üçün deyil

1

Tapåırıq

Tapåırıq

10. İNFORMASİYANIN ÖTÜRÜLMƏSİ

Səs informasiyasını başqa insanlara çatdırmaq üçün hansı 

informasiya  vasitələrindən istifadə oluna bilər?

26

27

Biz informasiyanı qəbul 

edirik, daşıyıcılarda müxtəlif 

formalarda saxlayırıq və 

başqalarına ötürürük.

Dostumuz uzaqdadırsa, onunla söhbət etmək üçün biz yardım-

çı vasitələrdən istifadə etməliyik. Belə vasitələrdən ən geniş ya-

yılmışı  telefondur.  İnformasiyanın  ötürülməsi  üçün  istifadə  olu-

nan  yardımçı  vasitələrə  informasiyanın  ötürülmə  vasitələri 

deyilir.

Yaddaå

Yaddaå

İnformasiyanın ötürülməsi

İnformasiya mübadiləsi

İnformasiyanın ötürülmə vasitələri

2

3

    Hansı şəkillərdə informasiya mübadiləsi baş verir? 

  

Hər  vəziyyət üçün informasiya vasitəsini müəyyənləşdir.

a) Elnur telefonla danışır. 

b) Səlim fotoaparatla şəkil çəkir.

c) Nəriman baba 

    qəzet oxuyur.

d) Uşaqlar kosmos haqqında 

    verilişə baxırlar.  

Dostumuzla söhbət edən zaman informasiya verir, yaxud infor-

masiya alırıq. Başqa sözlə, biz gah informasiya mənbəyi, gah da 

informasiya  qəbuledicisi  oluruq.  İnformasiyanın  belə  alınıb-

verilməsi informasiya mübadiləsi adlanır.

Çap üçün deyil

1

Tapåırıq

Tapåırıq

10. İNFORMASİYANIN ÖTÜRÜLMƏSİ

Səs informasiyasını başqa insanlara çatdırmaq üçün hansı 

informasiya  vasitələrindən istifadə oluna bilər?

26

27

Biz informasiyanı qəbul 

edirik, daşıyıcılarda müxtəlif 

formalarda saxlayırıq və 

başqalarına ötürürük.

Dostumuz uzaqdadırsa, onunla söhbət etmək üçün biz yardım-

çı vasitələrdən istifadə etməliyik. Belə vasitələrdən ən geniş ya-

yılmışı  telefondur.  İnformasiyanın  ötürülməsi  üçün  istifadə  olu-

nan  yardımçı  vasitələrə  informasiyanın  ötürülmə  vasitələri 

deyilir.

Yaddaå

Yaddaå

İnformasiyanın ötürülməsi

İnformasiya mübadiləsi

İnformasiyanın ötürülmə vasitələri

2

3

    Hansı şəkillərdə informasiya mübadiləsi baş verir? 

  

Hər  vəziyyət üçün informasiya vasitəsini müəyyənləşdir.

a) Elnur telefonla danışır. 

b) Səlim fotoaparatla şəkil çəkir.

c) Nəriman baba 

    qəzet oxuyur.

d) Uşaqlar kosmos haqqında 

    verilişə baxırlar.  

Dostumuzla söhbət edən zaman informasiya verir, yaxud infor-

masiya alırıq. Başqa sözlə, biz gah informasiya mənbəyi, gah da 

informasiya  qəbuledicisi  oluruq.  İnformasiyanın  belə  alınıb-

verilməsi informasiya mübadiləsi adlanır.

Çap üçün deyil

28