Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

Belə ki, insanın 
dünyaya və dünyanın insana münasibətini ayrıca bir problem kimi xüsusi 
elmlərdən heç birisi öyrənmir. Bu problem fəlsəfənin predmetini təşkil edir.
Geniş 
mənada fəlsəfə varlıq və şüurun, maddi və mənəvinin insan və dünya münasibətini, 
qarşılıqlı əlaqəsini, obyektiv reallığın, idrakın ən ümumi inkişaf qanunlarını öyrənir. 
Fəlsəfənin biliklər sistemində yeri və rolu aləmə ümumi və bütöv halında yanaşması ilə, 
müəyyən dünyagörüşü verməsi ilə müəyyən olunur. Bəşər cəmiyyətinin mənəvi 
tərəqqisində fəlsəfə məhz dünyagörüşünün xüsusi forması kimi mühüm əhəmiyyətə 
malikdir.

Fəlsəfənin əsas məsələsi və onun iki tərəfi. 
Bir halda ki, fəlsəfi dünyagörüşü 
sistemində «dünya-insan münasibətləri» aparıcıdır, onda fəlsəfənin də əsas məsələsini 
«insanın dünyaya münasibəti» təşkil edir demək daha düzgün olardı. Daha konkret 
şəkildə, fəlsəfənin əsas məsələsi nədır? sualına «insan»-deyə qəti cavab vermək olar. 
Fəlsəfənin əsas məsələsinin «təfəkkürün varlığa, şüuran materiyaya münasibətindən» 

---

19 
ibarət olduğunu təsdıqləyən filosoflar da insana, onun mənəvi dünyasına istinad edir, 
mənəvinin (insan idraki, şüur, təfəkkür və s.) maddiyə münasibətini əsas tuturdular. 
Filosofların böyük qismi fəlsəfənin əsas məsələsindən bəhs edərkən qeyd edirdilər ki, 
dünyagörüşü üçün «təfəkkür» və «varlıq», «mənəvi olan və maddi olanın» qarşılıqlı 
münasibətindən başqa daha ümumi anlayışlar tapmaq qeyri-mümkündür: mənəvinin 
maddiyə münasibəti (və ya insanın gerçəkliyə münasibəti) və onların müqayisəsi fəlsəfi 
dünyagörüşün başlıca məsələsidir. Digər bütün məsələlər məhz əsas məsələyə münasibət 
baxımından həll olunur, elmi-fəlsəfi qiymətini alır. 
F.Engels vaxtilə fəlsəfənin əsas məsələsindən bəhs edərək yazmışdır: “Bütün 
fəlsəfənin, xüsusən ən yeni fəlsəfənin, böyük əsas məsələsi, təfəkkürün varlığa 
münasibəti məsələsidi”. Bu mövqedən çıxış edənlər fəlsəfənin əsas məsələsinin iki tərəfi 
olduğunu qeyd etmiş və göstərmişdilər ki, birinci tərəfin mahiyyəti belə bir alternativ 
məzmun daşıyan suala cavab verməkdən ibarətdir ki, nə nədən əzəlidir? Nə ilkindir, 
əsasdır, müəyyənedicidir, nə törəmədir, ikincidir? Ruhmu təbiəti, yoxsa təbiətmi ruhu, 
varlıqını təfəkkürü, yoxsa təfəkkürmü varlığı müəyyən edir? Fəlsəfənin əsas məsələsinin 
ikinci tərəfi isə insan idrakının gerçəkliyə münasibəti necədir? Dünya və onun qanunları 
dərk edilə bilərmi? Sualına cavab verməkdən ibarətdir. Birinci tərəf əsas məsələnin 
ontoloji aspektini, ikinci tərəf isə qnoseoloji aspektini ifadə edir. 
Düzdür, hazırda həmin müddəa, yəni fəlsəfənin əsas məsələsinin «təfəkkürün 
varlığa münasibəti» ideyası bu və ya başqa şəkildə ya tam inkar olunur, ya da ziddiyyətli 
təhlil edilir. 
Əlbəttə, bu ideyanın tam inkar edilməsini düzgün mövqe hesab etmək olmaz. 
Əslində «təfəkkürün varlığa münasibəti» müddəası elə bu və ya başqa tərzdə «insanın 
dünyaya münasibəti» fikri ilə eyniləşir. Odur ki, bu iki müddəa arasında tənqid xatirinə, 
ciddi fərq axtarmaq da düzgün deyildir. Lakin «təfəkkürün varlığa münasibəti» 
müddəası daha mücərrədir, əslində müəyyən «söz güləşdirməsidir». İkinci müddəa isə 
daha real, konkret və ağlabatandır. Odur ki, fəlsəfi dünyagörüşün əsas məsələsi nədir? - 
sualına