Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

tənqidi funksiyası
da vardır. Belə ki, o bütün əvvəlki mədəni irsi, 
mifoloji, dini təsəvvürləri, tarixi-fəlsəfi təlimləri tənqidi təhlil edib, yaradıcı 
qiymətləndirməyə, mürəkkəb fəlsəfi problemlərin müasir həllini verməyə çalışmışdır. 
Dünya haqqında yeni fəlsəfi baxışların hazırlanması prosesi, həmişə müxtəlif növ 
yanılmaların, gerçəkliyin dərk edilməsindəki səhvlərin, dinin, mövhumatın və i.a. 
tənqidi təhlili yolu ilə baş verir. Tənqidi fəlsəfi təfəkkürün məqsədi yeniliyə mane olan 
hər şeyin - ehkamçılığın, köhnəlmiş baxışların, zərərli mənəvi stereotiplərin tamamilə 
aradan qaldırılmasından ibarətdir. Fəlsəfənin bütün inkişafı tarixi köhnəliyə qarşı 
yeniliyin qələbəsi uğrunda necə mübarizə etdiyinə və özünün tənqidi funksiyasını necə 
həyata keçirdiyinə dair zəngin nəzəri və konkret material verir.
 
 

---

23 
N Ə T İ C Ə 
Göründüyü kimi, get – gedə elmlərin ayrı –ayrı yeni sahələri (riyaziyyat, həndəsə, 
coğrafiya, astronomiya, tibb və s.) əmələ gələrək fəlsəfə “elmlər elmindən” ayrılmışdır. 
Bu zaman fəlsəfənin predmentində insanın dünya görüşü məsələsinin öyrənilməsi (“ilkin 
əsas”, substansiya haqqında ideya, varlıq, maddi və mənəvinin münasibəti və s.) mühüm 
yer tutmuşdur. Daha sonrakı dövrlərdə fiziki, mexaniki, kimyəvi hərəkət 
qanunauyğunluqlarının xüsusiyyətlərini öyrənən elmlərin yaranması və müstəqil elm 
sahələrinə çevrilməsi ilə fəlsəfənin predmet dairəsi daha da “məhdudlaşdı”. Bioloji və 
ictimai elm sahələrinin yaranması və müstəqil inkişafı ilə sivilizasiya tarixində 
“fəlsəfənin predmentinin yoxluğu”, onun “elmlər sistemindən çıxarılması” haqqında 
ideyalar təbliğ olunmağa başladı. Son illərə qədər belə bir fikir yayılmışdır ki, fəlsəfənin 
pred-menti və elmlər sistemində onun yeri yoxdur. Məs. B. Rasselin fikrincə fəlsəfə 
artıq “sahibsiz torpaqdır”, cəmiyyətdə dinin mövqeyi güclənəndə o, teologiyanın, elmin 
mövqeyi güclənəndə isə o, elmin təsirinə düşür. 
Gerçəkliyin belə ən ümumi inkişaf qanunlarından heç bir başqa elm deyil, məhz 
fəlsəfə bəhs edir. 
Fəlsəfənin predmetində duran problem dairəsinə bunlar daxildir: gerçəkliyə insanın 
münasibəti; təbiət – insan münasibətləri; cəmiyyət – insan münasibətləri; insan – mənəvi 
münasibətlər (gerçəkliyin dərk edilməsi məsələsi) və həmin qarşılıqlı münasibətləri 
ifadə edən nəzəriyyə və baxışlar. Göründüyü kimi fəlsəfənin predmetində duran başlıca 
problem insan və onun gerçəkliyə münasibətidir. 
Fəlsəfəyə belə bir tərif vermək olar: fəlsəfə insanın gerçəkliyə münasibətini 
ümumiləşdirilmiş şəkildə əks etdirən ideyalar prinsiplər və qanunauyğunluqlar 
haqqında, təbiətin, cəmiyyətin və təşəkkürün ən ümumi inkişaf qanunları haqqında 
elmdir. 
Fəlsəfə bir tərəfdən xüsusi qanunları və kateqoriyaları vasitəsilə gerçəkliyi ən 
ümumi və dolğun şəkildə əks etdirdiyi üçün spesifik elmdir; digər tərəfdən isə təbiət, 
cəmiyyət və təfəkkürün ən ümumi qanunlarından bəhs etdiyinə, insanın gerçəkliyə 
ümumiləşmiş münasibətini əks etdirən ideya və təsəvvürlərin məcmusu olduğuna görə 
dünyagörüşüdür. Fəlsəfə elm olmaqla yanaşı, daha çox dünyagörüşü, elmi dünyagörüşü 
– metodoloji səciyyə daşıyan hümanitar elmdir. 
Fəlsəfə özünün predmetində duran məsələləri ayrılıqda, təcrid olunmuş halda 
öyrənə bilməz. Materiya, hərəkət, zaman, məkan, şüur, cəmiyyət, dövlət və s. kimi 
anlayışların fəlsəfi təhlilini vermək üçün təbiətşünaslığın (fizika, biologiya, kimya və s.) 
və cəmiyyət haqqında elmlərin nailiyyətlərinə əsaslanmaq lazımdır.