Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

hürufilik cərəyanı
meydana gəlir. Banisi 
Fəzlullah Nəimi
(1330-1394) idi. Əsəri «Cavidannamə» adlanır. Hürufilik ərəbcə hüruf sözündən əmələ 
gəlmişdir, mənası hərflər deməkdir. Bu təriqətin əsas ideyası İudaizmdə mövcud olan 
mistik kabbalistika təlimində olduğu kimi Quranın hərf sistemi vasitəsilə izah olunmasına 
əsaslanır. Hürufilikdə 7 rəqəmi müqəddəs hesab edilir. 
Hərflərə mistik ilahi məna verilməsi bu təlimin başlıca fərqləndirici cəhətidir. Əsas ideya 
isə Allaha məxsus keyfiyyətin təcəssümü, insanın allahlaşdırılması, kainatın əbədiliyinin qəbul 
edilməsidir.
Hürufiliyə görə Kainat əbədidir və müxtəlif dövrlər bir-birini əvəz edir. Bu dövrlər 
Peyğəmbərlik, İmamlıq və Allahlıqdır. 
Adəm
 peyğəmbərlə başlayan Peyğəmbərlik dövrü 
Məhəmməd peyğəmbərl
ə (s.ə.s) başa çatmışdır. 
Əli ibn Əbu Talibl
ə başlayan İmamlıq dövrü 
11-ci imam 
Həsənl
ə başa çatmışdır. Allahlıq dövrü isə Fəzlullahla başlamışdır və bütün 
peyğəmbərlər onun gəlişini xəbər vermişlər. 

---

22 
Hürufilər 
Adəmd
ən, 
Musadan
 və 
Məhəmmədd
ən sonra Allahın qüvvəsinin təzahürü 
kimi 
Fəzlullah
ı hesab edirdilər. Allahın zahiri görünüşü solmazdır və o insanda, yaradılmışların 
ən yaxşısında bəyandır (
zühur kibriyyə
), insan ilahinin surətidir və həqiqətin açarıdır. Allah hər 
bir zərrəcikdə mövcuddur. O, həmçinin sözlərdə, sevginin və gözəlliyin əsası olan 
ərəb 
əlifbasın
ın 28 və 
fars əlifbasın
ın 32 hərfində təcəssüm edir. 7 rəqəmi insan sifətinin əsas 
hissələrinə, 
Fatihə surəsinin
 ayələrinə və inamın əsas şərtlərinə müvafiq olan əsas rəqəmdir. 
Bu ideyalarına görə Nəimi həbs edilərək, sonralar edam olunmuşdur. Fəzullah 
həbsxanada məşhur “Cavidannamə” əsərini yazmışdır. Sözlərin müqəddəsliyini irəli sürən 
həmin əsərdə hürufiliyin başlıca prinsipləri öz əksini tapmışdır. Bəzi filosoflar bu cərəyanı 
idealist, bəziləri isə materialist istiqamətə aid edirlər. Əslində isə təlim mistik dini cərəyan 
hesab olunmalıdır. Ayrı–ayrı materialist müddəalar bu cərəyanı materialist cərəyan hesab 
etmək üçün kifayət deyildir. “Allah mənəm”, “Allah mənim özümdədir” fikri də allahın tam 
inkarı deyil, onun insanda təcəlla tapmasının təsdiqidir. Hürufizm tərəfdarları müsəlmançılığın 
müqəddəs kitabı olan Quranın bütün şeylərin məcmusu olduğunu göstərirlər. Allah isə ilkin 
əsas olmaq funksiyasını itirmir.
Hürufiliyin ən böyük nümayəndəsi