Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

“Xəlvətə çəkilmək, Tanrıdan başqa hər hansı bir varlığın – istər mələk olsun, istərsə də 
insan olsun – kimsənin olmadığı yerdə və zamanda ruhən Tanrı ilə söhbət etməkdi
”. İslam 
təsəvvüfünün ilk qurucularından olan Zinnun Misri isə xəlvətə çəkilməyi belə 
mənalandırır: 
“Mən insanı Tanrı sevgisinə xəlvətdən daha gözəl qovuşduran bir şey 
görmədim. Kim xəlvəti sevərsə ixlasın sütunlarından yaxşıca yapışmış və doğruluq 
rüknlərindən birində zəfərə yetişmişdir deməkdir”.
 
Xəlvətə çəkilmək bəzən 40 gün davam 
edərdi. Qırx gün müddətinə xəlvətə çəkilməyə 
ərbəin
də deyilirdi. Ərbəin ərəbcə qırx 
deməkdir. Xəlvətə çəkilmə müddətinin 40 gün davam etməsi Məhəmməd peyğəmbərin 
söyləmiş olduğu bir hədisə əsaslanırdı: 
“Qırx gün bütün əməllərini səmimi sevgi ilə Allah 
üçün edən kimsənin ürəyindən dilinə doğru hikmət bulağı axar”.
Bəzi qaynaqlar xəlvətə 
çəkilmənin tarixinin Musa peyğəmbərlə başladığını yazır. Musa peyğəmbər Tanrı ilə 
danışmazdan öncə qırx gün oruc tutmuş və Sina dağına xəlvətə çəkilərək ibadət etmişdi. Qırx 
gün xəlvətə çəkilməyə çilə də deyilmişdir. Lakin çilə sözü sonralar işlənmişdir. 
Çilə 
sözü 
farsca çehel sözündəndir və bu sözün də anlamı qırx deməkdir. Xəlvətə çəkilən mürid sufi və 
ya dərviş öz istəyi ilə deyil, mürşidin göstərişi ilə xəlvətə çəkilirdi. Bəzən mürşidin göstərişi ilə 
eyni vaxtda bir neçə mürid xəlvətə çəkilərdi. Bu zaman xəlvətə çəkilən mürid haqqında 
“ərbəinə girdi” – deyilirdi. Bu da “qırx gün müddətinə xəlvətə çəkildi” – anlamını verirdi. 
Adətən Ramazan ayı başlamazdan on gün öncə xəlvətə çəkilirdilər. Həm Ramazandan öncə on 
günü, həm də Ramazan ayı boyunca ərbəini oruc tutmaqla keçirərdilər. Bu müddətdə dərviş 
dünyanı və dünya malını düşünməkdən tamamilə vaz keçər, yalnız Yaradanı düşünər və bütün 
gününü ibadətlə keçirərdi. Qırx gün xəlvətə çəkilən mürid bu müddətdə həm də özünü 
tanımağa, iç imkanlarını və mənəvi gücünü ortaya çıxarmağa çalışardı. Beləcə qırx günü 
tamam edərdi. Ərbəini uğurla tamamlayan müridlər mürşidin qarşısına çıxarılar və xəlvətin 
bitməsi xüsusi törənlə qeyd edilərdi. Xəlvət, xəlvətə çəkilmək Xəlvətiliyin bir təriqət kimi 
meydana çıxmasından min illər öncə və təriqət yaranandan sonra da bir çox təriqət mənsubları 
olan sufilər – təmizlənmək, saflaşmaq, kamilləşmək və Tanrıya yaxın olmaq istəyən insanlar - 
tərəfindən sıx-sıx işlənən və həyata keçirilən anlayış və metod idi. Qaynaqlarda İmam 
Qəzalinin on il insanlardan uzaq xəlvət həyatı yaşadığı, Mövlanə Cəmaləddin Ruminin 
dəfələrlə ərbəinə girdiyi, Əhməd Yəsəvinin 63 yaşında yer qazıb xəlvətə çəkildiyi qeyd olunur. 
Bizim eradan doqquz yüz il əvvəl yaşamış Zərdüştün də - Tanrı ilə baş-başa qalması üçün - on 
il müddətinə mağaraya-xəlvətə çəkilməsi haqqında bilgilər var. Göründüyü kimi xəlvətdə 
olmaq, xəlvətə çəkilmək adəti Xəlvətiliyin ayrıca bir cərəyan kimi meydana çıxmasından xeyli 
əvvəllər də mövcud olmuşdur. Məhz dini düşüncənin bu özəlliyinə əsaslanaraq 14-cü 
yüzillikdə Xəlvətilik İslamda xüsusi bir cərəyan kimi meydana çıxdı. 

---

25 
Xəlvətiliyin ən böyük özəlliyi bu təriqətin bütünlüklə Azərbaycan türkləri tərəfindən 
yaradılması, inkişaf etdirilməsi və yayılmasıdır. Bu təriqətin Azərbaycan hüdudlarını aşaraq bir 
çox ölkələrdə tanınması və yayılması da ünlü Azərbaycan sufisi