Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda XX əsrdə naxçivanda əDƏBİ TƏNQİDİN İNKİŞaf yolu
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“Ana Vətənə və
şəxsiyyətə aid olan bütövlük amilini hər iki məqamda örnək səviyyəsində bütün ucalığı ilə yaşatmağı bacarmaq Məmməd Arazın həyatda da, sənətdə də çox mühüm nailiyyətidir. Azərbaycan ədəbiyyatında Əhməd Cavaddan və Səməd Vurğundan sonra müqəddəs Azərbaycan vətənimiz haqqında ən sanballı, yaddaqalan, ilhamlı və təsirli şeirləri Məmməd Araz yaratmışdır” [92, s.305]. Şairin “Azərbaycan-dünyam 143 mənim”, “Vətən mənə oğul desə”, “Mənim Naxçıvanım”, ”Oxuyan Təbriz”, “Ata ocağı” və digər şeirlərinin bu kontekstdə təhlili elmi ümumiləşdirmələrin bədii əsası kimi yerinə düşmüşdür. İ.Həbibbəyli məxsusi nəzərə çatdırır ki, milli birlik, daxili saflıq və bütövlük, mənəvi və ictimai azadlıq M.Araz yaradıcılığında mühüm yer tutur. Şairin “müxtəlif dövrlərin Azərbaycan gerçəkliyini mənalı və münasib şəkildə əks etdirən” çoxsaylı şeirləri timsalında fikrini izah edən alim onu da vurğulayır ki, Məmməd Arazın yaradıcılığında milliliklə bəşərilik vəhdətdədir. “Onun poetik rübabında dünya məsələlərinə, bəşəriyyəti düşündürən vacib problemlərə dair fikir və qayğılar da sıxsıx öz əksini tapır.Lakin bütün məqamlarda Məmməd Araz, özünün elan etdiyi kimi, “Azərbaycan dünyasından baxar dünyaya” [92, s.309]. İstedadlı şairin 1990-cı illərdə yazdığı şeirlərdə milli istiqlal duyğusunun təsirli və qabarıq təzahürü, hamının vətən naminə birliyə çağırılması, düşmən önündə ağlayıb-sızlamaq yox, qətiyyətlə dayanmaq ideyasının önə çəkilməsi kimi məsələlər də İsa Həbibbəylinin elmi təhlilləri ilə aydınlaşdırılmışdır. “Ayağa dur, Azərbaycan!” şeirini “İstiqlal şairinin yeni dövrdəki qüvvətli səfərbərlik marşı” sayan alim [92, s.306] onun müstəqillik dövrü Azərbaycan poeziyasının qiymətli nümunələri sırasında yer alan digər şeirlərinin də əsas məziyyətlərini araşdırmışdır. 1992-ci ilin dəhşətli Xocalı faciəsi günlərində yazılmış məşhur “Ağlama” şeirinin “ümidsizlikdən, bədbinlikdən xilas olmağa, mənəvi dirçəlişə, böyük qələbəyə çağırış himni” kimi qiymətləndirilməsi də [92, s.310] əsərin ideya-bədii mündəricəsinə əsaslanır. İ.Həbibbəyli yazır ki, doxsanıncı illərdə M.Arazın yaradıcılığında yeni mərhələ başlanmışdır. Şairin bu dövrdə oxuculara təqdim edilmiş “Daş harayı” (1992), “Dünya düzəlmir” (1992), “Qayalara yazılan səs” (1994), “Yol ayrıcında söhbət” (1997) kitablarında və son dövrlərdə yazılmış şeirlərində lirik-fəlsəfi ovqat daha da dərinləşmiş, fədakarlığa, səfərbərliyə, vətəndaşlıq fəallığına, milli-mənəvi özünüdərkə, milli mücadiləyə çağırış qüvvətlənmişdir. Akademik İ.Həbibbəylinin 1999-cu ildə yazdığı bu əsərdə M.Arazın müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiy- yatının ideya-bədii yüksəlişindəki əvəzsiz mövqeyi özünün elmi ümumiləşdirilməsini belə tapmışdır : “Xalq şairi Məmməd Araz indiki müstəqillik mərhələsində də millət 144 və milli dövlət yolunda mübariz keşikdədir… Təkcə şeirimizin yox, sözün geniş mənasında ədəbiyyatımızın və mədəniyyətimizin layiqli ağsaqqalıdır” [92, s.318]. Məmməd Arazın poemaları barədə aparılan təhlillər, hasil olunan elmi qənaətlər də milli ədəbi fikrimiz üçün yeni və orijinal müddəalardır. İ.Həbibbəylinin dəqiq müəyyənləşdirdiyi kimi, M.Arazın “Üç oğul anası” poeması xalq yazıçısı İsa Hüseynovun psixoloji nəsrinin milli poeziyadakı yol yoldaşıdır [92, s.312]. İkinci cahan müharibəsində üç oğlunu itirmiş ananın faciəsini, sarsıntılarını əks etdirən bu poemada lirik ricət, bədii haşiyə və monoloqlardan məharətlə istifadə ayrıca vurğulanmışdır. “Araz axır” poemasında isə müharibə dövründə və sonrakı illərdə Arazın hər iki sahilində baş vermiş hadisələr təsvir olunsa da, müəllifin yaratdığı Ayrıgül obrazının “bütövlük həsrəti, vüsalın daşıyıcısı” olması barədə tənqidçinin qənaətləri maraq doğurur. Şairin sosial-mənəvi problemləri məişət və cəmiyyət kontekstində ədəbi müstəviyə gətirən “Paslı qılınc” poemasının “yeni dövrün”Aygün”ü kimi qiymətləndirilməsi də elmi həqiqəti ifadə edir. Böyük satirik M.Ə.Sabirə həsr olunmuş “Mən də insan oldum” poeması isə “qüdrətli ustad qarşısında ciddi poetik hesabat” [92, s.314] səviyyəsində nəzərdən keçirilmişdir. Tənqidçinin M.Araz poeziyasında xüsusi yeri olan məşhur “Atamın kitabı” poeması barədəki aşağıdakı fikri də elmi-ədəbi düşüncənin məntiqi, konseptual qənaəti kimi üzə çıxmışdır: Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|