Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ
Yüklə 9,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Açar sözlər : buğda, quraqlıq, istilik, duzluluq, toxum, cücərmə Ключевые слова: пшеница, засуха, жара, засоление, семена, всхожесть Key words: wheat, drought, hot, salinity, seed, germination Bitkilərin böyüməsinə və məhsuldarlığına mənfi təsir göstərən ən geniş yayılmış ətraf mühit amillərindən biri də quraqlıqdır. Bu ekoloji amilin təsirindən bitki hüceyrələrinin böyüməsi və bölünməsi önəmli ölçüdə zəifləyir, yarpaqlarda ağızcıqların açılıb-bağlanması və fotosintez kimi bir çox əhəmiyyətli fizioloji hadisələrdə bitkilərin normal həyat fəaliyyətinin pozulması ilə nəticələnən ciddi dəyişmələr baş verir. Təbii şəraitdə bitən və tarla şəraitində becərilən bitkilər hər zaman stres amillərin təsiri altında ola bilər. Bəzi ətraf mühit amilləri (havanın kəskin dəyişməsi) bir neçə dəqiqə ərzində stres əmələ gətirdiyi halda, digər amillər üçün bu müddət daha uzun ola bilər. Hətta mineral qida maddələri kimi bəzi amillər aylardan, illərdən sonra da stres əmələ gətirmək qabiliyyətinə malikdirlər. Bitkilərin quraqlıq stresinə davamlılığı onların növündən, genotipindən, su itkisinin dərəcə və müddətindən, inkişaf fazasından, yaşından, orqan və hüceyrə tipindən aslı olaraq dəyişir. Bəzi bitkilər su stresinə qarşı olduqca həssas olduqları halda, digərləri bu stresə qarşı tolerantdır. Daha çox su əldə etmək qabiliyyətinə malik olan və sudan daha səmərəli istifadə edən bitkilər quraqlığa qarşı daha çox müqavimət göstərə bilirlər. Müəyyən edilmişdir ki, quraqlıq stresinin təsiri nəticəsində bitkilərdə yağların, nişasta və karbohidratların, müxtəlif aşı, efir və s. növ spesifik maddələrin sintezi və toplanması zəifləyir, proteolitik fermentlərin aktivliyi aşağı düşür. Bunun əksinə olaraq zülalların miqdarı artır. Məsələn, buğda üzərindəki 219 tədqiqatlar göstərilmişdir ki, quraqlıq bölgələrdə becərilən sortlar daha yüksək zülal, yaxşı suvarılan və ya rütübətli bölgələrdə becərilən sortar isə yüksək nişasta faizi ilə fərqlənir. Oxşar nəticələr paxlalı bitkilərdə də əldə olunmuşdur. Alınan nəticələr əsasında belə fikir irəli sürmək olar ki, quraq zonalarda bitkilərdə zülalların miqdarının artması həm bitkinin enerji təlabatını ödəmək, həm də zülalların yüksək hidrofillik xüsusiyyəti hesabına su itkisini azaltmaq məqsədi daşıyır [1]. Tədqiqat bərk buğdanın 14 növmüxtəlifliklərini əhatə edən 50 nümunəsi üzərində aparılmışdır. Tədqiqatın məqsədi bərk buğdanın müxtəlif genotiplərinin quraqlığa, duza və yüksək hərarətə davamlılığının təyini və streslərin meydana gətirdiyi dəyişmələrin öyrənilməsidir. Müxtəlif səpkidə metodlarla-toxumların suda, şəkər məhlulunda [1], istilik faktorundan sonra, duzlu mühitdə cücərmə qabiliyyətinə görə öyrənilən buğda nümunələrinin quraqlıq, istilik və duzluluq streslərinə davamlılıq dərəcələri təyin edilmiş, quraqlığa və duza yüksə davamlı, orta və az davamlı nümunələr seçilmişdir [2; 3; 4]. Rüşeymin istiliyə davamlılığı, toxumların 55 0 C-temperaturda ultra termostatda (su içərisində) 25 dəqiqə saxaldıqdan sonra onların nəzarətə nisbətən cücərmə qabiliyyətinə görə təyin edilmişdir. Ümumi quraqlığa davamlılıq indeksi L=2a+b formulu əsasında hesablanmışdır: L- ümumi quraqlığa davamlılıq indeksi, a-saxaroza məhlulunda toxumların cücərmə faizi, b- toxumların istilik faktorundan sonra cücərmə faizidir [4]. Alınmış nəticələr cədvəl 1-də öz əksini tapmışdır. Cədvəldə təqdim olunmuş nəticələr şərti işarələrlə: -davamlı; = orta davamlı; ≡ davamsız kimi seçilmişlər. Cədvəldə göstərilən tədqiqat nəticəsinə baxdıqda bərk buğdaların bəzi növmüxtəlifliyi həm quraqlığa, həm də istiliyə davamlı kimi seçilərək 1-ci qrupa aid edilmişdir. Bunlardan 2 standart formanı və 14 hibridi (10K-1 nömrəli kataloqda göstərilən v. leucurum -u; 09K-56-da v. hordeiforme -ni; 13K-56-da v. mutico- leucurum -u; 5 v. leucomelan hibridlərini (09K-42; 09K-44; 09K-45; 09K-47; 10K- 57) və 13K-74-də olan v. leucurum -u; 09K-186-da v. murciense -ni; 09K-78-də v. boeuffi -Abşeron-u; 13K-191-də v. obscurum -u) göstərmək olar. Həmin növmüxtəlifliklərin davamlılıq indekslərinin dəyişməsi 207-161 arası olmuşdur. Cədvəldə göstərilən buğda növmüxtəlifliklərindən 22-sinin quraqlıq və istilik streslərinə davamlılığı müxtəlif olduğundan (bəziləri quraqlığa, bəziləri isə istilik stresinə davamlı) onlar 2-ci qrupa aid edilmişlər ki, həmin qrupda indeksin intensivliyinin dəyişməsi 153-139 arası olmuşdur. 9 növmüxtəlifliyi isə davamsız kimi ayrılmışdır. Öyrənilən 50 bərk buğda növmüxtəlifliyin duz stresinə davamlılıqlarına nəzər salsaq onardan 22- si davamlı, 5-i davamsız, 25-i isə orta davamlılar qrupuna aid edilmişlər. Beəliklə, toxumların quraqlıq, istilik, duz streslərindən sonra cücərmə qabiliyyətinə görə qiymətləndirilmə metoduna əsasən hər 3 stresə davamlı 6 hibrid seçilmişdir ki, onlar: 10 K-57 v. leucomelan Abşeron; 13K-66 v. leucomelan , 13K-74 leucurum ; 13K- 107 v. affine; 09K-78 v. boeuffi Abşeron; 13K-191 v. obscurum hibridləridir. |