Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 
 
УОТ 631.47. 48 
 
KİÇİK QAFQAZIN DAĞ BOZ-QƏHVƏYİ (ŞABALIDI) TORPAQLARIN 
MORFOGENETİK DİAQNOSTİKASINA MÜXTƏLİF BAXARLI 
YAMACLARIN TƏSİRİ VƏ TORPAQ ÖRTÜYÜ STRUKTURLARININ 
XƏRİTƏLƏŞDİRİLMƏSİ 
 
V.H.HƏSƏNOV, B.N.İSMAYILOV, R.H.ASLANOVA, Ə.M.QASIMOV
AMEA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu AZ 1073, Azərbaycan
Bakı ş., M.Arif küçəsi 5 E mail: 
[e-mail]
 
Aparılmış tədqiqatlar əsasında Kiçik Qafqazın dağ boz-qəhvəyi torpaqlarının 
morfogenetik göstəricilərinə müxtəlif baxarlı yamacların təsiri öyrənilmişdir. 
Kölgəli (şimal-qərb) baxarlı yamaclarına nisbətən, günəşli (cənub-şərq) 
yamaclarda – narın torpaq layının, akkumulyativ-çürüntü qatının, humusun, 
azotun və udma tutumunun azalması, qranulometrik tərkibin yüngülləşməsi 
müəyyən edilmişdir. Relyefin plastikası metodu əsasında Qazax rayonu Dağ-
Kəsəmən tədqiqat sahəsinin (M1:10 000) torpaq xəritəsi hazırlanmış və TÖS 
tipləri müəyən edilmişdir.
 
 
Açar sözlər: 
torpaq profili, morfogenetik diaqnostika, humus, relyefin plas-
tikası, torpaq xəritəsi, torpaq örtüyünün strukturu 
Ключевые слова: 
Key words:
 
Son illərdə təbii obyektlər ilə onların struktur xassələri arasında əlaqələrin 
öyrənilməsi əksər elm sahələrinin aktual problemləri olub, torpaqların relyefinin 
plastikası metodu əsasında xəritələşdirilməsində və TÖS-nin ekoloji 
xüsusiyyətlərinin 
müəyyən 
edilməsində 
dəyərli 
əhəmiyyətə 
malikdir. 
Respublikanın ayrı-ayrı regionları və təsərrüfatları üçün əvvəllər hazırlanmış 
torpaq xəritələrində TÖS-nin elementar torpaq arealları ilə xüsusiyyətlərini ifadə 

---

509 
edən əsas əlamətlər lazımınca nəzərə çarpmır. Lakin bu əlaqələr əkin sahələrinin 
kənd təsərrüfatı istifadəsinə yaralılığını müəyyən edən mühüm göstəricidir.
Relyefin plastikası əsasında hazırlanmış iri miqyaslı dəqiq torpaq 
xəritələlərindən k/t mütəxəssisləri, xüsusən fermer, bələdiyyə və fərdi torpaq 
sahiblərinin torpaqlardan daha səmərəli istifadəsi üçün faydalı imkanlar yaradır. 
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi zonalarında torpaqların morfogenetik 
diaqnostikası və torpaq örtüyünün strukturası özünün mürəkkəbliyi ilə 
səciyyələnir. Hələ XX əsrin əvvəllərində Rusiya torpaqşünaslıq məktəbinin 
klassikləri V.V.Dokuçayev [15], M.M. Sibirtsev [21], L.İ.Prosulovinin [18] 
göstərdiyi kimi və sonralar V.A. Kovda [16], V.M.Fridland [24], İ.N.Stepanov 
[22,23] və Azərbaycanda V.R.Volobuyev [10], M.E.Salayev [19; 20], Ş.G. 
Q.S.Məmmədov [5; 7; 11; 13; 14]H.M.Hacıyev [12], V.H.Həsənov [2; 3; 4; 17] 
R.H.Aslanova [1], S.Z. Məmmədova, V.H.Həsənova, E.R.Nuriyev [8; 9; 17], və b. 
əsərlərində dağlıq ərazilərdə torpaq örtüyünün strukturalarının (TÖS) 
formalaşmasına və torpaq profilinin morfogenetik diaqnostikasına relyefin 
hündürlüyü ilə bərabər xüsusən kölgəli və günəşli baxarlı yasmacların böyük təsirə 
malik olduğu göstərilir. 
Lakin, bu mühüm göstəricilər dağlıq və dağətəyi ərazilərin torpaqlarının 
diaqnostik göstəricilərinin müəyyən edilməsində, torpaq xəritələrinin tərtib 
olunmasında və torpaqların obyektiv qiymətləndirilməsində lazımınca nəzərə 
alınmır. 
Dağlıq relyefin kölgəli (şimal-qərb) baxarlı yamaclarına nisbətən günəşli 
(cənub-şərq) baxarlı yamaclarda günəş şüalarının daha çox düşməsi nəticəsində 
torpaqlarda temperatur rejiminin xeyli üstün olması, əksinə buxarlanmanın artması 
və nəmliyin isə azalması, torpaqəmələgəlmə prosesinə, torpaqların morfogenetik 
diaqnostikasına, eroziyaya prosesinə, xüsusən TÖS-nın formalaşmasına köklü təsir 
göstərir. 
Tədqiqat obyekti Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacına daxil olan Ağstafaçay 
hövzəsinin alçaq dağlıq və dağətəyi hissəsini əhatə edir. Ərazi dəniz səviyyəsindən 
400-1000 m hündürlükdə yerləşməklə çay yataqları, tirə və dağ yamacları ilə 
kəskin parçalanmış, TÖS müxtəlifliyi ilə səciyyələnir.
Tədqiqat işində V.R.Volobuyevin [10] təklif etdiyi metoddan və sonralar 
V.M.Fridland 
[24], 
İ.N.Stepanov [22], Q.Ş.Məmmədov, H.M.Hacıyev, 
A.B.Cəfərov [7] tərəfindən hazırlanmış “metodiki tövsiyyə”lərdən istifadə 
edilmişdir.
Torpaq örtüyü strukturlarının kölgəli və günəşli baxarlı yamaclarında formala-
şan elementar torpaq areallarının dəqiq xəritələşdirilməsi məqsədi ilə tədqiqat mən-
təqəsi (klyuçevaya ploşadka) metodundan istifadə edilmişdir. Bu məqsədlə Kiçik 
qafqazın şimal-şərq yamacında Qazax rayonu “Dağ Kəsəmən” ərazisində xarakter 
tədqiqat obyekti seçilmişdir. Tədqiqat obyekti dəniz səviyyəsindən 400-600 m 
hündürlükdə yerləşməklə müxtəlif baxarlı dağ yamacları və dərələrlə kəskin parça-
lanmışdır. Ərazidə iri miqyaslı (M 1:10 000) çöl-torpaq və qəbul olunmuş metod-
larla kameral laboratoriya tədqiqatları aparılmışdır.

---

510 
İlk dəfə olaraq V.R.Volobuyev [10] relyefin plastika metodu əsasımnda Mil 
düzünün torpaq xəritəsini tərtib etmişdir. Son illərdə V.M.Fridland [24] və İ.N. 
Stepanov [22; 23] tərəfindən relyefin plastika metodu əsasında torpaq örtüyünün 
xəritələşdirilməsi və torpaq örtüyü strukturlarının elmi-nəzəri və təcrübi öyrənil-
məsi sahəsində geniş həcmli tədqiqat işləri aparılmışdır. Bu tədqiqatların nəticəsi 
olaraq İ.N.Stepanov [22; 23], sonralar Q.Ş.Məmmədov, H.M.Hacıyev və A.B.Cə-
fərov [7] tərəfindən “Relyef nəzərə alınmaqla torpaq xəritəsinin tərtibi” üzrə 
metodik tövsiyyə çap olunmuşdur. 
Relyef xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla müəlliflər tərəfindən “torpaq 
xəritələrinin tərtibi” üzrə dağlıq ərazilərdə müxtəlif baxarlı yamacların 
torpaqəmələgəlmə prosesində bu və ya digər dərəcədə rolunun nəzərə alınması və 
sektorlara bölünməsi təklif olunur. 
Yamaclar 2 yerə: kölgəli-şimal (0
0
), şimal-qərb (270-360
0
), qərb (270
0
), 
şimal-şərq (0-90
0
); günəşli-cənub (80
0
), cənub-qərb (180-270
0
), cənub-şərq (90-
180
0
), şərq (90
0
) bölünür. 
Mövcud metodikalar əsasında qazax rayonu “Dağ Kəsəmən” tədqiqat 
sahəsinin 1:10 000 miqyasında relyefin plastikası xəritəsi tərtib edilmişdir. 
Geomorfoloji cəhətdən ərazinin dağ yamacları və dərələrlə mürəkkəbləşən relyefin 
plastikası xəritəsində (şəkil ) aşağıdakı relyef komponentləri ayrılmışdır.