Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

Cədvəl 1 
Kiçik Qafqazın şimal-şərq hissəsi dağ boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlarının diaqnostik 
göstəricilərinə kölgəli və günəşli yamacların təsiri 
 
Kəsim 
№-si 
Genetik 
qatlar və 
dərinlik, sm 
Humus,% 
Azot,% 
C:N 
CaCO
3
 
pH su məhlu-
lunda 
Quru 
qalıq 
Udulmuş əsaslar 100q torpaqda 
mq-ekv 
Qranulometrik tərkib,% 
Cəmi 
Ca" 
Mg" 
< 0,001mm < 0,01 mm 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
Kölgəli baxarlı yamaclar 
30 
AUv 0-22 
3,52 
0,25 
7,5 
Yox 
7,3 
0,106 
37,6 
28,9 
9,3 
13,80 
40,60 
AUz 22-43 
2,09 
0,18 
7,1 
3,4 
7,9 
0,103 
29,4 
21,3 
8,1 
12,16 
43,92 
B 43-75 
0,85 
t.olm 
- 
6,4 
8,1 
0,134 
26,6 
19,7 
6,9 
17,52 
48,32 
BC 75-108 
0,56 
- 
- 
8,5 
8,2 
0,250 
24,0 
18,3 
5,7 
12,48 
48,68 
C 108-136 
0,32 
- 
- 
7,7 
8,0 
0,493 
22,7 
17,5 
5,2 
9,36 
22,68 
34 
AUv 0-20 
2,82 
0,23 
6,1 
Yox 
7,5 
0,128 
34,1 
27,3 
6,8 
18,88 
47,92 
AUz 20-38 
2,25 
0,18 
7,2 
2,3 
8,0 
0,135 
30,2 
23,8 
6,4 
22,60 
56,48 
B 38-73 
1,46 
0,11 
7,4 
4,2 
8,2 
0,148 
26,5 
21,0 
5,5 
28,04 
60,12 
BC 73-105 
0,83 
t.olm 
- 
9,0 
8,3 
0,224 
25,0 
20,6 
4,4 
27,76 
54,28 
C 105-140 
0,45 
- 
- 
8,2 
8,2 
0,346 
21,8 
18,4 
3,4 
12,68 
34,28 
Günəşli baxarlı yamaclar 
27 
AY 0-13 
1,88 
0,19 
5,6 
6,4 
7,9 
0,383 
24,3 
20,2 
4,1 
16,92 
38,08 
A/B 13-34 
1,15 
0,10 
5,8 
8,6 
8,2 
0,865 
23,4 
19,2 
4,2 
17,24 
44,60 
B/C 34-62 
0,73 
t.olm 
- 
9,4 
8,5 
1,307 
20,9 
16,8 
4,1 
18,04 
55,12 
Cca 62-85 
0,40 
- 
- 
7,7 
8,2 
1,188 
18,5 
15,1 
3,5 
12,68 
34,28 
45 
AY 0-20 
2,25 
0,18 
7,1 
6,5 
8,0 
0,115 
26,0 
21,4 
4,6 
15,68 
47,92 
A/B 20-36 
1,43 
0,11 
7,4 
14,9 
8,3 
0,122 
25,3 
19,3 
6,0 
12,60 
46,48 
B 36-75 
0,75 
0,07 
5,9 
17,1 
8,5 
1,123 
23,8 
17,5 
6,3 
18,04 
45,12 
B/C 36-75 
t.olm 
t.olm 
- 
11,5 
8,4 
0,328 
20,0 
16,2 
3,8 
17,76 
34,18 
Cca 92-130 
- 
- 
- 
9,0 
8,4 
0,392 
19,5 
14,1 
5,4 
10,68 
32,28 

---

514 
Cədvəl 1.1-in davamı 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
Mikroçökəklik 
29 
AUv 0-20 
3,32 
0,25 
7,2 
7,2 
7,9 
0,168 
26,2 
21,3 
4,9 
15,44 
45,64 
AUz 20-42 
2,23 
0,20 
5,7 
9,3 
8,1 
0,154 
29,3 
24,1 
5,2 
22,96 
60,52 
B 42-73 
1,83 
0,15 
7,0 
9,5 
8,2 
0,172 
27,9 
23,2 
4,7 
22,28 
62,88 
BC 73-115 
1,10 
t.olm 
- 
9,7 
8,3 
0,164 
26,2 
21,1 
5,1 
26,44 
54,16 
C 115-140 
1,15 
- 
- 
8,6 
8,2 
0,186 
26,8 
22,5 
4,3 
26,64 
50,96 
25 
AUv 0-24 
2,74 
0,27 
6,5 
6,8 
7,8 
0,152 
29,6 
22,8 
6,8 
19,36 
41,16 
AUz 24-43 
2,30 
0,20 
6,6 
8,5 
7,9 
0,146 
30,4 
26,2 
4,2 
22,12 
52,88 
A/B 43-75 
1,84 
0,15 
7,0 
10,7 
8,1 
0,151 
32,2 
26,7 
5,5 
24,88 
52,56 
B 75-106 
1,12 
t.olm 
- 
9,8 
8,0 
0,152 
27,6 
22,8 
4,8 
22,60 
44,48 
BC 106-138 
1,24 
- 
- 
8,5 
8,1 
0,168 
27,0 
21,9 
5,1 
22,54 
44,42 
C 138-185 
0,75 
- 
- 
8,6 
8,2 
0,152 
28,0 
22,8 
5,2 
20,72 
42,36 

---

515 
Tədqiqat sahəsində qoyulmuş torpaq kəsimlərinin morfoloji təsvirindən aydın 
olur ki, eyni hündürlüyə və meylliyə malik ərazilərin kölgəli və günəşli 
yamaclarında humus qatının (AU) qalınlığı, illüvial-karbonatlı qatın (Bca) 
formalaşmasına dərinliyi və bərkiməsi, onların struktur aqreqatları, qranulometrik 
tərkibi, nəmliyi, duzluluğu, xüsusən eroziyaya uğrama dərəcəsi vəs. diaqnostik 
əlamətləri xeyli fərqlənir. 
Kölgəli yamaclarda formalaşan dağ boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqların genetik 
profili üçün yumşaq çimli, nisbətən qalın humus qatı (AU=38-45 sm), xırda 
kəltənvari-dənəvari struktura, gilli-ağır gillicəli qranulometrik tərkib, aydın bioloji 
işləmə, yaz-payız mövsümləri üzrə optimal nəmlənmə və s. səciyyəvi 
morfogenetik əlamətlərdir. İllüvial-karbonatlı qat (Bca=50-80 sm) nisbətən dərində 
olub aydın bərkiməsi, kəltənli-topavari strukturası, yumşaq xırda ağgözcüklü, 
bəzən mitsella formalı zəif karbonat birləşməsi, 10 %-li HCl təsirindən yüksək 
dərəcədə qaynaması ilə seçilir. Torpaqəmələgətirən süxurlar (Cca) lössəbənzər 
delüvial karbonatlı gillicələrdən ibarətdir. Bitki örtüyü qalın, yaxşı inkişaf etmiş 
sıx ot örtüyündən və seyrək alçaq boylu kolluqlardan təşkil olunmuşdur. 
Kölgəli yamaclarda yayılmış dağ boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqların üst 
qatında (AU=20-25 humusun miqdarı xeyli üstün olub (2,8-3,5%), 45-50 sm 
dərinliyə qədər hərəkəti (1,0-1,5%) aydın nəzərə çarpır. Humusun ehtiyatı 0-20 
sm-də 58-82 t/ha, 0-50 sm-də isə 106-130 t/ha qədər artır. Ümumi azotun miqdarı 
da xeyli yüksəkdir (0,20-0,25%) və ehtiyatı 0-20 sm-də 3,9-5,7 t/ha, yarımmetrlik 
qatda isə 7,5-9,8 t/ha təşkil edir. Torpaq profilinin üst qatı (AU=20-25sm) 
karbonatlardan tam yuyulmuşdur və orta-dərin qatlarda (0,7-1,5 m) toplanması 
(CaCО
3
= 6,4-9,0%) ilə səciyyələnir. Bu torpaq udulmuş əsaslarla da yüksək 
dərəcədə təmin olunmuşdur (AU=34,2-38,5 mq-ekv). Udma tutumunda ca kationu 
üstünlük təşkil edir və Ca:Mg olan nisbəti 1,6-2,3 arasında dəyişir. Torpaq profili 
zəif qələvi mühitə malikdir və pH su məhlulunda 7,3-8,3 arasında tərəddüd edir. 
Dağ boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqların kölgəli yamaclarda formalaşan növləri 
şorlaşmışdır və üst qatlarda (AU+A/B) quru qalığın miqdarı 0,11-0,15 % təşkil 
edir. Bəzən dərin qatlarda (1,0-1,5m) olan torpaqəmələgətirən gipsli lössəbənzər 
gillicələrdə (Cce) quru qalığın miqdarı 0,37-0,49% -ə qədər artır. Analiz nəticələri 
göstərir ki, bu torpaqlar nisbətən ağır qranulometrik tərkibə malikdir.
Üst qatlarda (AU+A/B) fiziki gilin miqdarı (<0,01mm) 40,6-48,9%, lil 
hissəcikləri (<0,001 mm) 13,9-18,7% olduğu halda, orta qatlarda müvafiq olaraq 
onların kəmiyyəti 48,3-60,7; 17,5-28,0 %-ə qədər yüksəlir. Bu da Həmin torpaqları 
meşədən sonra bozqırlaşma prosesinə məruz qaldığını və gil hissəciklərinin 
mövsümi yuyulma prosesini göstərir [19; 20].

---

516 
Cədvəl 2 
Kiçik Qafqazın şimal-şərq hissəsi dağ boz-qəhvəyi torpaqların fiziki-kimyəvi
göstəricilərinə müxtəlif baxarlı yamacların təsiri 
 
Diaqnostik göstəricilər 
Kölgəli yamaclar 
Günəşli yamaclar 
Mikroçökəklik 
Genetik qatların 
qalınlığı, sm 
AU'vz - 23 
AU''z - 18 
Bt - 32
B/C - 23 
C - 30 
AYvz - 18 
A/B - 15 
Bt - 28
B/C - 20 
C - 25 
AU'vz - 25 
AU''z - 20 
Bt - 35 
B/C - 28 
C - 30 
Torpaq əmələgətirən suxurlar 
karbonatlı gilli- 
gillicəli çöküntülər 
lössəbənzər gillicəli 
çöküntülər 
gipsli-duzlu gillicəli
çöküntülər 
Karbonatların forması B 
mitsella, xırda 
ağgözcüklər 
ağgözcük yumşaq 
noxudvari 
zəif ləkəli-mitsella 
CaCO3 , % AU-AY
Bt
Yox 
3,4 - 4,2 
6,4 - 8,6 
9,7 - 14,9 
6,8 - 9,3 
9,8 - 10,7 
Humusun miqdarı, (% ) – AU-AY 
və ehtiyatı, t/ha 0-20 sm 
0-50 sm
2,95 - 3,52 
73 - 95 
118 - 123 
1,88 - 2,25 
32 - 45 
48 - 61 
2,74 - 3,32 
63 - 87 
127 - 142 
Azotun miqdarı, % AU-AY
və ehtiyatı, t/ha 0-20 sm 
0-50 sm
0,23 - 0,25 
3,7 - 5,4 
7,3 - 9,1 
0,17 - 0,19 
2,1 - 2,7 
4,3 - 4,5 
0,25 - 0,27 
3,4 - 5,1 
7,9 - 10,0 
C : N 
7,1 - 7,5 
5,6 - 6,8 
6,5 - 7,2 
UƏC (mq-ekv) AU+B 
29,5 - 37,6 
24,3 - 26,0 
27,6 - 29,6 
Qranulometrik <0,01 AU-AY 
tərkib (mm, %-lə) Bt
<0,001 AU-AY 
Bt
 
46,6 - 47,9 
48,9 - 60,1 
38,1 - 43,5 
46,5 - 55,1 
41,2 - 45,6 
52,8 - 62,9 
16,9 - 18,3 
17,5 - 21,7 
12,8 - 14,0 
15,7 - 17,2 
15,4 - 19,4 
22,4 - 24,9 
Sıxlıq, q/sm3 AU 
B 
1,08 - 1,15 
1,22 - 1,30 
1,12 - 1,18 
1,35 - 1,42 
1,22 - 1,35 
1,45 - 1,48 
Quru qalıq ( % ) AU-AY 
Bt 
C 
0,11 - 0,13 
0,15 - 0,23 
0,25 - 0 ,49 
0,18 - 0,25 
0,38 - 0,86 
1,19 - 1,31 
0,11 - 0,13 
0,13 - 0,15 
0,15 - 0,17 
Təbii nəmlik, % AU-AY 
Bt 
15,6 - 18,1 
16,6 - 18,9 
6,7-9,5 
9,6-12,4 
16,7 - 19,0 
18,8 - 21,0 
Bitkilərin yerüstübiokütləsi,s/ha
kök 0-20 sm 
20,6 - 23,4 
70,5 - 85,2 
9,3 - 10,7 
31,5 - 35,3 
25,6 - 28,2 
85,4 - 92,6 
 
Günəşli yamaclarda dağ boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqların orta və şiddətli 
dərəcədə eroziyaya uğraması, humus qatının xeyli azalması (AU=15-20sm), 
strukturanın pozulması və tozlu-kəltənvari xarakter alması, qranulometrik tərkibin 
nisbətən 
yüngülləşməsi 
(<0,01mm=38,1-47,9%; 
<0,001mm=16,9-18,7%), 
karbonatlı illüvial qatın (Bca) yaxşı formalaşması, iri yumşaq karbonat ağgözcük-
lərinin aydın nəzərə çarpması və nisbətən torpaq səthinə yaxın yerləşməsi (35-
40sm) və s. morfoloji əlamətlər xarakteridir. Üst yuxa qatlarda (AU=15-20sm) 
humusun miqdarı 1,3-1,8%, alt qatlarda isə kəskin azalır (0,4-0,7%). Humusun 
ehtiyatı da azlıq təşkil edir və 0-20 sm-də 28-32 t/ha; 0-5- sm-də isə 40-56 t/ha 
arasında dəyişir. Bu torpaqlar ümumi azotla da zəif (0,08-0,11%) təmin 
olunmuşdur və 0-20 sm-lik qatda ehtiyatı 1,8-2,1 t/ha təşkil edir. Lakin, günəşli 
yamaclarda formalaşan dağ boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqların profili səthdən 

---

517 
başlayaraq karbonatlılığı (CaCО
3
=6,4-8,5%)
il
ə fərqlənir. Orta qatlarda 
karbonatların maksimum miqdarı (CaCО
3
=9,5-17,1 %) qeyd olunur. Üst qatlarda 
(Bca+ Cca) 10,3-15,2 m-ekv
q
ədər azalır. pH-ın su məhlulunda göstərici nisbətən 
artır (7,9-8,5). Cənub baxarlı ya-macların yuxa və şiddətli dərəcədə eroziyaya 
uğramış torpaqların səthidən şorlaşması aydın nəzərə çarpır. Quru qalığın miqdarı 
üst qat-larda (AU=15-20sm) 0,86%; 60-85 sm dərinlikdə isə 1,31%-ə qədər 
yüksəlir. Şorlaşmaya yəqin ki, şiddətli dərəcədə eroziyaya prosesi nəticəsində 
duzlu-gipsli torpaqəmələgətirən süxurlar (xüsusən gips Ca
2
SО
4
*2H
2
О) təsir 
göstərir. Su çəkimi analizinin nəticələrində Ca
2
SО
4 
birləşmələrinin əksəriyyəti xlor 
(0,003-0,009%) və bikarbonat (0,029-0,046%) isə azlıq təşkil edir.
Dərələrin mikroçökəkliklərində yayılmış dağ boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar 
yuxarıda göstərilən kölgəli və günəşli baxarlı yamacların torpaq növlərindən 
torpaqəmələgəlmə prosesinin xarakterinə və morfogenetik xüsusiyyətlərinə görə 
fərqlənir. Bu torpaqlar əsasən müxtəlif baxarlı yamacların üst qatlarından yuyulub 
toplanmış çürüntülü-humuslu torpaq hissəciklərindən təşkil olunmuşdur. Məhz bu 
səbəbdən torpaq profili monoton xarakterli olub, genetik qatların zəif formalaşması 
ilə səciyyələnir. Üst qatlarda (AUv=20-25sm) humusun miqdarı 2,7-3,3% arasında 
dəyişməklə 1,0-1,5 m dərinliyə qədər hərəkəti (1,0-1,3%) aydın nəzərə çarpır. 
Karbonatların miqdarı səthdən başlayaraq dərin qatlara doğru 6,8-10,7 % arasında 
dəyişməklə zəif yuyulma qeyd edilir. Udulmuş Ca+Mg miqdarının genetik qatlar 
üzrə paylanmasında da monotonluq hiss olunur. Bəzən hətta üst qatlarda (AUv= 
26-29m-ekv) nisbətən, orta və dərin qatlarda (B+C=28-32m-ekv) onun miqdarı 
xeyli artır. pH-ın su məhlulunda göstəricisi 7,9-8,2 təşkil edir. Qranulometrik 
tərkibin torpaq profili üzrə dəyişməsi də lil hissəciklərinin (< 0,001 mm)üst 
qatlardan yuyulması nəzərə çarpır. Belə ki, çimləşmiş üst qatlarda (AUv=20-25sm) 
fiziki gilin (< 0,01 mm) miqdarı 41,2-45,6 %, lil hissəcikləri (< 0,001 mm)
is
ə 
15,5-19,4 % arasında dəyişdiyi halda, orta qatlarda (B=40-75sm) onların kəmiyyəti 
müvafiq olaraq 52,6-62,9 %; 22,3-24,9 %-ə qədər yüksəlir. Bu torpaqlarda quru 
qalığın miqdarı0,152-0,168 % təşkil edir və şorlaşma əlamətləri nəzərə çarpmır.