Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 
 
UOT
630*164.8;
633.162 
SÜNBÜLDƏ FORMALAŞMA YERİNDƏN ASILI OLARAQ 
OZONLAŞDIRMANIN PAYIZLIQ ARPA TOXUMLARININ CÜCƏRMƏ 
PROSESİNƏ TƏSİRİ 
S.M.MƏMMƏDOVA
1-2 
 
1-AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, AZ1106, Azadlıq pr. 155, Bakı; 2-KTN 
Əkinçilik Elmi Tədqiqat İnstitutu, AZ1098, Pirşağı qəs., Sovxoz № 2, Bakı. е-
mail: 
[e-mail]
 
 
Məqalədə ozonun maksimal stimullaşdırıcı dozasının Qarabağ 7 və Qarabağ 
33 payızlıq arpa sortlarında sünbüldə formalaşma yerindən asılı olaraq toxumların 
cücərmə prosesinə təsirinin müəyyən edilməsi istiqamətində aparılmış laborator 
tədqiqatlarının nəticələri verilmişdir. 
Sünbülün yuxarı, orta və aşağı hissəsindən olan 
toxumların səpinqabağı
1400 ppm х 20 dəq.
dozada
ozonla işlənilməsinin cücərməni stimullaşdırması
 
müəyyən olunmuşdur.
 
Açar sözlər:
 
ozon, arpa, sünbül, toxum, doza, stimullaşdırma, cücərmə, 
səpinqabağı işlənilmə 
Ключевые слова:
озон, ячмень, колос, семена, доза, стимуляция, 
всхожесть, предпосевная обработка 
Key words:
ozone, barley, spike, seeds, doze, stimulation, germination, pre 
sowing treatment 
 
K/t istehsalında toxumçuluq kimi bəzi texnoloji proseslərin effektliliyinin 
artırılması üsullarından biri ozon-hava qarışığından istifadədir. Bu ozonun kənd 
təsərrüfatı bioloji obyektlərində maddələr və enerji mübadiləsinin əsası olan əksər 
biokimyəvi peoseslərdə iştirakı ilə şərtlənir 
[1; 2]
. Ozon təsiri ilə toxumların 
cücərməsi, bitkilərin böyüməsi və rizogenez proseslərinin aktivləşməsi ilə 
stimullaşma inkişafın ilkin mərhələlərindən müşahidə edilir. 
Toxumların cücərməsi bitki orqanizmləri həyatında yalnız bu və ya digər
növün mövcudluğunu deyil, həmçinin k/t bitkiləri məhsulunun miqdarını da təmin 
edən ilk kritik mərhələdir. Cücərmə dənin sükunət halından aktiv fəaliyyətə keçməsi 
prosesində baş verən fiziki və bioloji dəyişikliklərin cəmi olaraq, yalnız morfologiya 
və biokimyaya görə mürəkkəb olmayıb ətraf mühitdən güclü dərəcədə asılıdr
[3]. 
Hər bir toxum onun cücərməsi dövründə meydana çıxan morfoloji və fizioloji 
fərqliliyə, individuallığa (fərdiliyə) malikdir. Hətta öz-özünə tozlanan bitkilərin 
yüksək dərəcədə eyniləşmiş sortu həddində hər bir toxum bu sortun əsas əlamətləri 
və maddələr mübadiləsi xüsusiyyətlərini qoruyub saxlasa belə ümumilikdə, bioloji 

---

60 
cəhətdən digərlərindən fərqlənir. Bu fərqliliklərin çətinliklə nəzərə çarpmasına 
baxmayaraq, onlar yeni davamlı sortların yaradılmasının əsasını təşkil edə bilər. 
K/t bitkiləri əkinlərində yüksək məhsulun formalaşması üçün zəruri şərtlərdən 
biri səpin üçün yüksək keyfiyyətli toxumların istifadəsidir. Toxum materialının 
keyfiyyəti toxumların sahə cücərməsi, ilkin inkişaf, bitkilərin sağ qalması və son 
nəticədə bitki sıxlığını şərtləndirir. Bundan başqa k/t bitkilərinin becərilməsinin digər 
texnoloji əməliyyatlarının effektivliyi də əsasən səpilmiş toxumun keyfiyyətindən 
asılıdır [4]. 
Bu baxımdan toxumların səpin qabağı işlənilməsi bitkinin maksimal 
potensialının reallaşmasında ilkin addım olub, toxumların cücərməsi, birkilərin 
böyüməsinin stimullaşması, böyümə enerjisinin artması və məhsuldarlığın 
yüksəlməsi məqsədi ilə aparılır.
Toxum materialının eyni tayı (partiyası) adətən müxtəlif keyfiyyətli toxumlarla 
təmsil edilir. Toxumlar bir birindən fiziki parametrləri, fizioloji xüsusiyyətləri və 
kimyəvi tərkibləri ilə fərqlənir [5]. 
Toxumların müxtəlif keyfiyyətliliyinin üç növü ayırd edilir - ekoloji, genetik 
və matrikal. Ekoloji müxtəlif keyfiyyətlilik ana bitkinin böyümə və inkişaf mühitinin 
dəyişkənliyi nəticəsində baş verir. Ekoloji amillərlə şərtlənən toxum keyfiyyəti 
dəyişkənliyi fenotyipik dəyişkənlik də adlanır. Genetik müxtəlif keyfiyyətliliyə ayrı-
ayrı tozcuq dənələrinin, yumurtalıq və rüşeym kisələrinin tərkib və 
xüsusiyyətlərindəki fərq səbəb olur. Genetik müxtəlif keyfiyyətlilik bir qayda olaraq 
irsidir. 
Toxumların daha güclü ifadə olunan müxtəlif keyfiyyətliliyi matrikal müxtəlif 
keyfiyyətlilikdir. Toxumların müxtəlif keyfiyyətliliyinin bu növü toxumun ana 
bitkidə müxtılif yerdə yerləşməsi nəticəsində baş verir ki, bu da fərqli qidalanma 
rejimi və toxmun digər fomalaşma şərtlərinə səbəb olur [3; 5; 6; 7]. 
Muxtəlif keyfiyyətliliyin bu 3 forması bir-birilə əlaqədardır. Bunların aradan 
qaldırılması və yaxud azalması ucun seleksiya, toxumculuq və aqrotexniki usul və 
metodlardan istifadə olunur. 
Toxumların müxtəlif keyfiyyətliliyi bütov populyasiyada bitkilərin 
polimorfizminə – cücərtilərin müxtəlif vaxtlarda əmələ gəlməsi, qeyri-bərabər 
böyümə və inkişafı, fərqli məhsuldarlığa səbəb olur. Toxum tayının (partiyasının) 
düzgün qiymətləndirilməsi və bioloji olaraq daha çox yararlı toxumların seçilməsi 
üçün toxumların keyfiyyətinin dəyişkənliyi, onun bitkilərin böyümə və inkişafının 
intensivliyinə təsiri haqda elmi informasiyanın olması zəruridir. 
Bəzən eyni laborator cücərməsi olan toxumlar səpindən sonra müxtəlif sahə 
cücərməsinə malik olur. Xüsusilə bu müxtəlif toxum fraksiyasının səpilməsi zamanı 
müşahidə edilir. Bu onunla izah olunur ki, fraksiyalar bir çox digər göstəricilərə görə 
(kütlə, zədələnmə, irilik, sıxlıq və s.) fərqlənir.
Toxumların ozonla işlənilməsinin cücərmə enerjisinin artırılması hesabına 
toxumların cücərməsini sürətləndirməsinə, tez cücərən toxumların sayını artırmasına, 
bütün inkişaf mərhələlərinin daha tez başlaması və davametməsinin qısalmasına 
səbəb olması, toxumların müxtəlif keyfiyyətliliyinin öyrənilməsinin, onların fərdi 

---

61 
dəyişkənliyini səciyyələndirdiyi əsas qanunauyğunluqların aydınlaşdırılmasının 
nəzəri və praktiki əhəmiyyətini nəzərə alaraq tədqiqat işi aparılmışdır. 
Təcrübələr AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutunun “Rüşeym plazması” və 
KTN Əkinçilik Elmi Tədqiqat İnstitutunun “Toxumçuluq” laboratoriyalarında 
aparılmışdır.
Təcrübələrdə Milli Aviasiya Akademiyasında (MAA) düzəldilmiş laborator 
ozonatorundan istifadə edilmişdir. 
Tədqiqat materialı kimi 2015-ci ildə Əkinçilik ET İnstitutunun Tərtər Bölgə 
Təcrübə Stansiyasında (BTS) becərilən Qarabağ-7 və Qarabağ-33 payızlıq arpa 
sortları götürülmüşdür. Ozonlaşmanın toxumların sünbüldə formalaşma yerindən asılı 
olaraq cücərməyə təsirini daha ətraflıöyrənmək üçün hər sortdanbərabər sayda 
sünbülcüklərə malik 50 oxşar sünbül götürülərək 3 bərabər hissəyə bölünmüşdür (Y, 
O, A). Sünbüllərin hər hissəsi ayrılıqda döyülmüşdür. Sünbüllərin alt hissəsinin 
toxumları -A, orta hissəsininkilər -O, yuxarı hissəsinin toxumları isə -Y hərfi ilə 
işarələnmişdir.
Təcrübə variantlarında toxumlar 
1400ppm х 20dəq. dozada ozonla işlənilmiş və 
sünbüldə formalaşma yerindən asılı olaraq səpin keyfiyyətləri təyin edilmişdir. 
Toxumlar Petri kasalarında 3 təkrarda, təcrübə - ozonla işlənilmiş və nəzarət - 
işlənilməmiş olmaqla cücərdilmişlər
. Toxumların əkin keyfiyyəti (cücərmə enerjisi və 
cücərmə faizi) DÜİST-ə uyğun olaraq təyin edilmişdir. Toxumların cücərməsi iki 
müddət ərzində (cücərmə enerjisi və cücərmə faizi qeyd edilərək) normal cücərən 
dənlərin sayının cəmlənməsi ilə hesablanmış və onların ümumi qiyməti üç təkrarın 
analiz nəticələrinin orta qiyməti kimi faizlə ifadə edilmişdir [8].
Böyümə gücü cücərtilərin morfofizioloji qiymətləndirmə metoduna əsasən 10 
sutkada sağlam cücərtilərin sayı (%) və ya 100 zoğa görə yaşıl cücərtilərin kütləsi 
(qram) ilə təyin edilmişdir[9]. 
Toxumların ozonla işlənilməsi zamanı cücərmə prosesinin və xüsusilə kök 
sisteminin inkişafının stimullaşmasını nəzərə alaraq, toxumun cücərmə 
mərhələlərinin xüsusilə rüşeym kök sisteminin formalaşmasının identifikasiyasının 
dəqiq morfoloji meyarları, vizual olaraq görünən fizioloji və biokimyəvi proseslərin 
dəyişkənliyinin başlanmasının qeyd edilməsi üçün laboratoriya şəraitində sutka 
ərzində hər 2 saatdan bir hər toxuma baxılaraq onların cücərməsinin Mikrofenoloji 
Mərhələlərinin (MFM) başlanma vaxtı qeyd edilmişdir.
Payızlıq arpa sortları toxumlarının cücərməsi zamanı baş verən morfoloji
dəyişikliklərin tədqiqi nəticəsində morfoloji cəhətdən vizual olaraq asanlıqla 
fərqləndirilən sağlam, normal arpa toxumları üçün xarakterik olan cücərmənin 8 
mikrofenoloji mərhələsi qeyd edilmişdir. Arpada cücərmə zamanı 5-7 kök əmələ 
gəldiyinə görə belə güclü rüşeym kökü sisteminin inkişafını təsvir etmək üçün kökün 
inkişafının üç və həmçinin sərbəst “cücərti” mərhələləri qeyd edilmişdir: 
1.