Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 
H.M.ŞIXLİNSKİ, N.X.MƏMMƏDOVA, A.Ə.HÜSEYNLİ, T.Ə.AŞUROVA 
AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, Bakı AZ1106, Azadlıq prospekti 155, Azərbaycan, 
e-mail: 
[e-mail]
 
Məqalədə Abşeron şəraitində üzüm bitkisində parazitlik edən göbələk 
xəstəliklərindən biri olan oidium xəstəliktörədicisinə qarşı kimyəvi mübarizədə topaz 
preparatının xəstəliyin vurduğu ziyanı minimuma endirmək üçün istifadəsindən bəhs 
edilir. Üzüm kolleksiya bağında (200-dən çox sort və forma) xəstəliyə qarşı topaz 
preparatının vurulma vaxtı, intervallar və preparatın dozası tədqiq edilmişdir. 
Açar sözlər:
üzüm bitkisi, göbələk, 
Uncinula necator Burrill
, topaz, kimyəvi 
mübarizə 
Ключевые слова: 
виноград, грибы, 
Uncinula necator Burrill
, топаз, 
химическая борьба
 
 
Key words:
grape, fungi, 
Uncinula Necator Burrill
, topaz, chemical control 
Bitkilərin başlıca xəstəlik və zərərvericilərinə qarşı mübarizə tədbirlərinin 
hazırlanmasında müasir metodların tətbiqi və kompleks yanaşma tələb edilir. 
Torpağın, suvarma suyunun, iqlim amillərinin, sortun xüsusiyyətlərinin, ekoloji 
sabitliyin qorunmasının nəzərə alınması şərti ilə qabaqcıl metodların tətbiqi əsasında 
mübarizə tədbirləri uyğunlaşdırılmalıdır. Aqrotexniki tədbirlərin tətbiqi, fiziki-
mexaniki, fitosanitar tədbirlərə əməl olunması, ekoloji cəhətdən məhsulun 
pestisidlərlə çirklənməsi, aqrokimyəvi maddələrdən və mineral gübrələrdən istifadə 
edildikdə tələb olunan səviyyənin gözlənilməsi, bitkiyə tələbatına uyğun torpaq-iqlim 
şəraitinin yaradılması şərti ilə mübarizə tədbirlərinin optimal dövrü seçilməlidir. 
Ayrı-ayrı xəstəlik və zərərvericilərə qarşı istiqamətlənmiş tədbirlərin tətbiqindən 
uzaqlaşaraq, bitkinin fizioloji proseslərinin gücləndirilməsi və immunitetinin 
yüksəldilməsi tədbirlərinə daha çox üstünlük verilməlidir. Belə olduğu halda bitki 
sağlam və davamlı olur, patogenlərə qarşı mübarizədə daxili potensialından istifadə 
etməklə öz-özünü sağlamlaşdırır, pestisidlərin və aqrokimyəvi maddələrin ifrat 
istifadəsinə ehtiyac qalmır [1; 2; 3].
Azərbaycanın üzüm bağlarına göbələk xəstəliklərindən mildiu, oidium, boz 
çürümə və antraknoz xəstəliktörədiciləri daha böyük ziyan vurmaları ilə səciyyələnir 
və hər il məhsulun xeyli hissəsinin məhv olması ilə nəticələnir [4; 5; 6; 7; 8].
Aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, üzüm tənəklərinin 
məhsuldarlığına və məhsulun keyfiyyətinin həddindən artıq azalmasına və 
pisləşməsinə oidium (
Uncinula necator
Burrill.) xəstəliktörədicisi daha böyük ziyan 
vurur [9; 10].

---

252 
Oidium, unlu şeh və yaxud külləmə üzüm tənəklərinin ən təhlükəli və qorxulu 
göbələk xəstəliklərindən biridir. Bu xəstəliyin törədicisi 
Uncinula necator
Burrill 
(çanta mərhələsi) və yaxud 
Oidium Tuckeri
Berk. (konidi mərhələsi) göbələyidir. 
Xəstəliktörədici vegetasiyanın bütün dövrlərində üzüm tənəklərinin bütün yaşıl 
orqanlarını sirayətləndirir. Patogen üzüm tənəklərinin, ancaq canlı toxumalarında 
parazitlik edərək, obliqat xarakterli göbələkdir. Göbələk mitseli halında zədələnmiş 
tumurcuqlarda, zoğlarda və gövdə yarıqlarında qışlayır. Abşeron yarımadasında 
becərilən üzüm bağlarında xəstəliyin ilk əlamətləri özünü daha tez göstərir. 
Tumurcuğu zədələnmiş zoğların üzəri göbələk mitselilərinin ağ örtüyü ilə örtülərək, 
onların inkişafdan qalmasına səbəb olur. Temperaturu nisbətən aşağı olan bölgələrdə 
xəstəliyin ilk nişanələri (simptomları) gec müşahidə olunur, ona görə də yarpaq və 
salxımlarda zəif ağ ləkəli örtük əmələ gəlir. Patogenin aktiv inkişafı üçün optimal 
temperatur 20-25
0
C, nisbi rütubət isə 70-80% olmalıdır. Bu optimal şəraitdə 
yarpaqların alt və üst tərəfini örtən örtük intensiv əmələ gəlir və daha parlaq olur. 
Göbələk çoxlu miqdarda konididaşıyanlarda oval zəncirşəkilli sporlar əmələ gətirir və 
sporlar bütün vegetasiya dövründə külək vasitəsilə yayılaraq, daim yeni-yeni 
sirayətlənmə təhlükəsi yaradır. İnfeksiyanın erkən inkişafı zamanı çiçəklər və cavan 
salxımlar zədələnərək quruyur. Üzünm tənəklərinin çox şiddətli şəkildə 
sirayətlənməsi zamanı yarpaqlarda, bəzi hallarda “iylənmiş balıq” qoxusu müşahidə 
olunur. Yağışlı havalar xəstəliktörədicinin inkişafını ləngidir. Unlu şeh xəstəliyi ilə 
sirayətlənmiş üzüm tənəklərinin keyfiyyət və kəmiyyət göstəriciləri aşağı düşür, 
tənəklərin inkişafı zəifləyir və qışlama halını pisləşdirir [11; 12; 13; 14; 15].
Bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən Abşeron şəraitində oidium xəstəliyinə qarşı 
aparılacaq mübarizənin daha da təkmilləşdirilməsi və səmərəsinin artırılması
məqsədi ilə konkret şəraitdə xəstəliktörədicisinin bəzi bioloji xüsusiyyətləri tədqiq 
edilmişdir [16]. 
Bəzi müəlliflər tədqiqatlar nəticəsində Abşeron şəraitində oidium xəstəliyinə 
qarşı kimyəvi mübarizə zamanı bayleton və fundazol fungisidlərindən istifadə 
etməklə müsbət nəticələr və yüksək səmərə əldə edildiyini qeyd edirlər [17].
Eyni zamanda tədqiqatlarla Abşeron şəraitində vegetasiya dövründə oidium 
xəstəliyinə qarşı topaz, dinokal, trifmin və triadementol fungisidlərinin müxtəlif 
dozaları sınaqdan keçirilmiş və onların optimal normaları müəyyənləşdirilmişdir. 
Aparılan tədqiqat zamanı sınaqdan keçirilən preparatlar içərisində ən yüksək 
səmərəliliyin (985-88%) topaz fungisidinin göstərdiyi aşkar edilmişdir [18]. 
Bəzi tədqiqatçılar mildiu və oidium xəstəliklərinə qarşı mübarizə məqsədi ilə 
müxtəlif fungisidlərdən mikal, skor, topaz, ridomil, saprol, impakt və bayletondan 
istifadə etməklə, üzüm bağlarında yüksək texniki səmərə əldə edildiyini göstərirlər 
[19]. 
Bir sıra tədqiqatçılar isə Abşeron şəraitində unlu şeh xəstəliyinə qarşı 
miklotane və topaz fungisidlərindən istifadə etməklə, yüksək səmərə əldə olunduğunu 
qeyd etmişlər. Eyni zamanda göstərilən preparatlardan Abşeron şəraitində üzüm 
tənəklərini oidium xəstəliyindən mühafizə etmək üçün istifadəsini tövsiyə edirlər 
[10].

---

253 
Həmçinin bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən Abşeron şəraitində oidium 
xəstəliyinə qarşı mübarizə məqsədi ilə balkaton fungisidi sınaqdan keçirmişdir. 
Aparılan tədqiqat nəticəsində preparatın ən səmərəli istifadə norması (dozası) və 
texniki səmərəliliyi müəyyən edilmişdir [20]. 
Genetik Ehtiyatlar İnstitutunun Abşeron Elmi-Tədqiqat Bazasında üzüm 
bağında aborigen və introduksiya olunmuş üzüm sort və formalarının genofondunun 
yaradılması, yeni sortlarla zənginləşdirilməsi, yaxşılaşdırılması, onların beynəlxalq 
deskriptorlar əsasında müxtəlif xəstəlik və zərərvericilərlə sirayətlənməsinin 
fitopatoloji və immunoloji qiymətləndirilməsinin aparılması və mühafizəsi 
istiqamətində elmi araşdırmaların tədqiqi həyata keçirilir. Aparılan fitopatoloji və 
immunoloji qiymətləndirilmələr nəticəsində özünü tolerant və davamlı göstərən üzüm 
sort və formaları seçilərək, onlardan seleksiya proqramlarında əsas göbələk 
xəstəliklərinə (mildiu, oidium, boz çürümə, antraknoz) və zərərvericilərə (kök 
fillokserası) qarşı tolerant reaksiya göstərən üzüm sortlarının yaradılmasında 
davamlılıq donoru kimi istifadə olunması nəzərdə tutulur. 
Hal-hazırda AETB-nin üzüm genofond bağında Azərbaycanın müxtəlif 
bölgələrindən və digər xarici ölkələrdən toplanmış 200-dən çox yerli və intoduksiya 
olunmuş üzüm sort və formaları becərilir. Üzüm tənəklərini xəstəlik və 
zərərvericilərdən mühafizə etmək üçün müxtəlif mübarizə tədbirlərindən istifadə 
olunur. Unlu şeh xəstəliyidir Abşeron şəraitində üzüm bağlarına daha böyük ziyan 
vurduğundan patogen konkret olaraq bu şərait üçün daha xarakterik səciyyə daşıyır. 
Tədqiqat zamanı üzüm tənəklərini unlu şeh xəstəliyindən mühafizə etmək üçün topaz 
fungisidindən istifadə olunmuşdur. 
2015-ci ildə Abşeronda vegetasiya dövrünün həddindən artıq isti və quraq 
keçməsi ilə əlaqədar olaraq, üzüm bağında patogenin güclü inkişafı və şiddətli 
yayılması üçün əlverişli hava şəraiti yaranmışdır, lakin erkən yazda havaların bir 
qədər yağışlı keçməsi digər bir göbələk xəstəliyinin mildiunun inkişafı üçün əlverişli 
şərait yaranmışdır, sonra isə havaların isti və quraq keçməsi mildiu xəstəliyinin 
inkişafının və yayılmasının qarşısını almışdır. Bu zaman oidium xəstəliyi inkişaf 
etmiş və yayılmağa başlamışdır. May ayının üçüncü ongünlüyündə üzüm 
tənəklərində oidium xəstəliyinin nişanələri təzahür etməyə başlamışdır. Üzüm 
bağında topaz preparatı ilə (0,02%-li məhlulu ilə) birinci çiləmə may ayının 25-də 
həyata keçirilmişdir. 2-ci çiləmə yenə də topaz fungisidi ilə, oidium xəstəliyinə qarşı 
həmin dozada iyun ayının 15-də həyata keçirilmişdir. Üzüm bağında üçüncü çiləmə 
unlu şeh xəstəliyinə qarşı mübarizə tədbiri kimi avqust ayının 5-də topaz 
fungisidindən (0,02%-li məhlulu ilə) istifadə etməklə yerinə yetirilmişdir.
Hal-hazırda kənd təsərrüfatı bitkilərindən sağlam, yüksək əmtəəlik görünüşünə 
malik və beynəlxalq standartlara cavab verən məhsul əldə edilməsi üçün kimyəvi 
mübarizədən birdəfəlik əl çəkmək mümkün deyildir. Ona görə də üzüm bağlarından 
yüksəkkeyfiyyətli məhsul əldə edilməsi məqsədi ilə Azərbaycanda, o cümlədən 
Abşeron şəraitində oidium xəstəliyinə qarşı kimyəvi mübarizədə topaz fungisidindən 
istifadə olunmasını məqsədəuyğundur. Bütün vegetasiya dövründə cəmi 3 dəfə 
çiləmə aparmaqla yüksək məhsul əldə etmək olar.

---

254 
Aparılan tədqiqat nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Abşeron şəraitində üzüm 
tənəklərini unlu şeh xəstəliyindən mühafizə etməklə topaz preparatından vegetasiya 
dövründə 3 dəfə çiləmə aparmaqla xəstəliyin vurduğu ziyanı minimuma endirmək 
olar. Bu cür kimyəvi mübarizə aparmaqla üzüm bağlarından yüksəkkeyfiyyətli və bol 
məhsul götürülməsi mümkündür.