Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

E.R.İBRAHİMOV, V.F.İBADOV, Ə.C.MUSAYEV
Əkinçilik Elmi Tədqiqat İnstitutu, Az1098, Sovxoz 2, Pirşağı qəs., Bakı ş. 
e-mail: 
[e-mail] 
Tətrər BTS-də, suvarma şəraitində 61 bərk və yumşaq buğda 
sortnümunələrinin aqrobioloji xüsusiyyətləri və dənin keyfiyyət göstəriciləri 
öyrənilmişdir. Qış fəslinin qısa, mülayim olması, yaz fəslinin uzunmüddətli, 
nisbətən soyuq və rütubətli olması nəticəsində pas xəstəliklərinin epifitotiyası və 
bitkilərdə potensial boy göstəriciləri və yatma müşahidə edilmişdir. Dən dolma 
dövründə yüksək hərarət nəticəsində buğdalarda süd-mum yetişmə fazalarının 
kəskin qısalması müşahidə edilsə də yüksək məhsuldarlığa və dən keyfiyyətinə 
malik sortnümunələri seçilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, meteoroloji şəraitinin 
öyrənilən genotiplərin çörək keyfiyyətinə təsiri minimum, kleykovina və zülalın 
miqdarına maksimum olmuşdur. Bərk buğdanın yeni Zəngəzur və yumşaq 
buğdanın Əsgəran sortları Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə 
Dövlət Komissiyasına təqdim edilmişdir. 
Açar sözlər:
bərk buğda, yumşaq buğda, epifitotiya, dən dolma, dənin 
keyfiyyət göstəriciləri 
Ключевые слова:
пшеница твердая, пшеница мягкая, эпифитотия, 
налив зерна, показатели качества зерна 
Key words:
durum wheat, bread wheat, epiphytotic, grain filling, grain 
quality indicators 
Qırtıckimilər, o cümlədən buğdalar əhalinin çörək və digər məmulatlarla 
təmin edilməsində, heyvandarlığın və quşçuluğun yem bazasının mökəmlənəsində 
önəmli yer tutur – ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin əsasını təşkil edir. Bundan 
başqa, taxıllar növbəli əkinlərdə əvəzsiz yer tutmaqla torpaqların münbitliyinin 
qorunub saxlanılmasında, alaq otları ilə mübarizədə, külək və su eroziyasının 
qarşısının alınmasında əsas yeri tutur. Son illər Respublikamızda əhalinin ərzaqla 
təminatını və heyvandarlığın yem bazasını möhkəmləndirmək üçün bir sıra dövlət 
proqramları, qanun və qərarlar qəbul edilmişdir. Ona görə də, kəskin və anomal 
iqlim dəyişkənliyi ilə müşayət olunan müasir dövrdə yüksək stabil məhsuldarlığa 
və dən keyfiyyətinə malik sortların yaradılması və tətbiqi aktual və vacibdir [1; 2].
Son illərdə, qlobal iqlim dəyişkənliyi fonunda bölgənin iqlim şəraiti orta 
çoxillik göstəricilərdən kəskin fərqli olmuşdur [1; 2]. Sonuncu, 2015-ci ildə də 
iqlim göstəricilərindən kənarlaşmalar müşahidə olunmuşdur. Cari ildə qış fəslinin 
mülayim keçməsi, yazın uzunmüddətli olması və aşağı temperatur və yağıntıların 

---

349 
miqdarının nisbətən çox olması səbəbindən – yüksək rütubətlilik nəticəsində 
göbələk xəstəliklərinin, xüsusən də sarı pasın epifitotiyası müşahidə olunmuşdur.
Yüksək sirayətlənmə fonu struktur elementlərinə və dəndolma prosesinə 
mənfi təsir etməklə bioloji və aqronomik məhsuldarlığı kifayət qədər aşağı 
salmışdır. Anomal iqlim dəndolma prosesinə də mənfi təsir etmişdir. Dənin 
dolması kəskin hava və torpaq quraqlığı fonunda getdiyindən buğdaların 
vegetasiyası vaxtından əvvəl sona yetmişdir. İqlim göstəriciləri fenoloji fazaların 
müddəti, bitkilərin hündürlüyü və struktur elementlərinə təsir etməklə 
məhsuldarlığa və keyfiyyət-texnoloji göstəricilərinə mənfi təsir göstərmişdir.
Son illərdə ƏETİ-də seleksiya proseslərinin intensivləşməsi ilə yanaşı, 
CIMMIT və ICARDA kimi beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq nəticəsində 
genofondun potensial məhsuldarlıq, xəstəliklərə davamlılıq kimi çatışmayan 
əlamətlərin daşıyıcısı olan genotiplərlə zənginləşməsinə şərait yaratmışdır. 
Bölgədə payızlıq bərk buğdanın seleksiyası üzrə müxtəlif pitomniklərdə beş ninə 
qədər sortnümunə, hibrid xətti və pespektiv sort öyrənilsə də, seleksiyanın son 
mərhələlərindən olan müsabiqəli sort sınağı pitomnikində (MSS) öyrənilən 
materiallar daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Cari ildə MSS-də 61 sortnümunə, hərəsi 50 m
2 
olmaqla 4 təkrarda 
öyrənilmişdir. Onlardan 17 nümunə bərk, 44 nümunə isə yumşaq buğdalara aiddir. 
Vegetasiya dövründə fenoloji müşahidələr aparılmış, sünbülləmə və mum 
yetişkənliyinin başlanğıcında xəstəlik və zərərvericilərə davamlılıq, seçmə və 
yekun qiymətləndirilmələr müvafiq metodiki göstərişlər əsasında öyrənilmişdır [3].
Qeyd etdiyimiz kimi, cari ildə yaz fəsli uzunmüddətli və yağıntılı olmuşdur. 
Nəticədə, ötən illərə nisbətən nümunələr gec sünbülləmiş, normal suvarma və 
optimal iqlim şəraiti nəticəsində potensial boy göstəriciləri, pas xəstəliklərinin 
epifitotiyası müşahidə olunmuşdur. Gec sünbülləmə, hündürboyluluq səbəbindən 
yatma və xəstəliklərlə siyarətlənmə məhsuldarlığı limitləşdirən faktorlar olmuşdur. 
Ona görə də hesabat ilində ilk növbədə sünbülləmə müddəti, boy göstəriciləri, 
xəstəliklərə davamlılıq və vahid sahədən məhsuldarlığa görə seçmə aparılmışdır.
MSS-də öyrənilmiş bərk və yumşaq buğda genotipləri, əsasən intensiv tipli 
olmaqla, fenoloji fazaların başlanılma tarixi, xəstəliklərə davamlılıq, boy 
göstəriciləri və vahid sahədən məhsuldarlığa görə kəskin fərqlənirlər (Cədvəl 1).