Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

VI. TORPAQŞÜNASLIQ VƏ AQROKİMYA 
 
UOT 631.4 
 
TORPAQ ÖRTÜYÜNÜN AQROFİZİKİ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ 
 
N.Q.HÜMMƏTOV
Biologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, AZ1098 Bakı şəhəri, Pirşağı qəs., 2№-li Sovxoz 
[e-mail]
 
Məqalədə torpaq münbitliyinin fiziki parametrlərinin, kənd təsərrüfatı 
ekosistemində onun aqrofiziki və struktur-aqreqat vəziyyətinin qiymətləndirilmə 
üsulları şərh edilmişdir. Respublikanın Dağlıq Şirvan bölgəsinin Qobustan rayonu 
ərazisində taxıl aqrosenozunda açıq-şabalıdı torpağın şum və şumaltı qatlarının fiziki 
vəziyyəti aqrofiziki baxımdan qiymətləndirilmişdir. Qiymətləndirmə torpağın fiziki 
xassələrini və struktur-aqreqat tərkibini nəzərə alan aqrofiziki vəziyyət indeksinə 
(AFİ) və normallaşdırılmış nisbi aqrofiziki indeksə (NAFİ) əsasən aparılmışdır. 
İstehsalat şəraitində açıq-şabalıdı torpağın zəif və orta fiziki vəziyyətə malik olduğu 
müəyyən edilmişdir.
 
Açar sözlər: 
torpağın fiziki xassələri, torpağın aqrofiziki vəziyyəti, torpaq 
strukturu, torpağın sıxlığı və məsaməliyi, aqrofiziki qiymətləndirmə, torpaq örtüyü 
 
Ключевые слова: 
физические свойства почвы, агрофизическое состояние 
почвы, структура почвы, плотность сложения и пористость почвы, 
агрофизическая оценка, почвенный покров
 
Key words: 
soil physical properties, soil agrophysical quality, soil structure, 
soil bulk density and porosity, agrophysical assessment, soil cover
 
Torpağın keyfiyyəti ətraf ekoloji mühitin dayanıqlıq göstəricisidir. Biosferə 
təbii və antropogen amillərin təsirinin güclənməsi şəraitində deqradasiya prosesinin 
intensivləşməsi müşahidə olunmaqdadır. Pedosfer biosferin başlıca komponenti 
olaraq qaz (hava), su, qida və istilik rejimlərini, fotosintez prosesinin intensivliyini, 
ekosistemlərin məhsuldarlığını və inkişafını şərtləndirir. Torpaqların bonitrovkası, 
torpaq ekoloji mühitin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi, torpaqların deqradasiya 
səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi, mütərəqqi əkinçilik texnologiyalarının tətbiqi və s. 
torpağın keyfiyyəti haqqında informasiya tələb edir. “Torpağın keyfiyyəti” (soil 
quality) anlayışı 1991-ci ildə təklif edilmişdir [14] və torpağın münbitlik səviyyəsini 
əks etdirməklə onun mövcud keyfiyyətinin optimala nisbətən təyin edilməsindən 
ibarətdir.
ABŞ torpaqşünasları torpağın keyfiyyəti dedikdə üç əsas ekoloji funksiyanın 
balansını nəzərdə tuturlar: dayanıqlı bioloji məhsul, ətraf ekoloji mühitin keyfiyyəti, 
flora və faunanın sağlamlığı [17]. Doran və Parkin [11] aqroekoloji baxımdan 
torpağın keyfiyyətinin təbii və ya aqroekosistemin sərhədləri daxilində dayanıqlı 

---

473 
bioloji məhsuldarlığın təmin edilməsindən, ətraf mühitin keyfiyyətinin qorumasından, 
flora və faunanın sağlam inkişafından ibarət olduğunu qeyd edirlər. Torpağın 
keyfiyyəti onun deqradasiya səviyyəsinin və elastikliyinin (tez bərpa olunmasının) 
balansı və ekosistem çərçivəsində müxtəlif torpaq xassələrinin birgə təsiri ilə 
müəyyən edilən ekoloji funksiyaları həyata keçirmək qabiliyyəti kimi də təyin edilir 
[12; 13].
Torpağın keyfiyyəti adətən üç aspektdən öyrənilir: fiziki, kimyəvi və bioloji.
Torpaqda baş verən kimyəvi və bioloji proseslər onun fiziki xassələrindən asılıdır. 
Odur ki, torpaq keyfiyyəti tədqiqatlarında onun nəmliyini, sıxlığını, məsaməliyini, 
strukturunu, suyadavamlılığını və digər fiziki xassələrini qiymətləndirmədən 
torpaqda baş verən prosesləri dərk etmək mümkün deyildir. Torpağın fiziki xassələri 
bitki-mikrobioloji sistemin yaşayış mühitinin fiziki amilini formalaşdırır. Torpaqların 
fiziki vəziyyəti bilavasitə ətraf mühitin keyfiyyətinə və bitkilərin məhsuldarlığına 
təsir edir. Yaxşı fiziki şəraitli aqreqatlaşmış torpaqların məsamə fəzasında hava və 
suyun optimal balansı təmin olunur [16].
Son zamanlar aqrolandşaftda enerji və maddə daşınmasının istiqamətinin və 
intensivliyinin məhz torpağın fiziki xassələrinin müəyyən etməsi aydın şəkildə dərk 
edilməkdədir. Aqroekosistemin mühüm tərkib hissələrindən biri olaraq torpağın fiziki 
xassələri bitkinin böyüməsini, inkişafını və məhsuldarlığını nəzərəçarpacaq dərəcədə 
məhdudlaşdıra 
bilər 
və 
nəticədə 
istehsalatda 
aqroekosistemdən, 
onun 
komponentlərindən effektiv istifadəni azaldar. 
Bitkilər üçün optimal şəraitin tədqiqi zamanı adətən torpağın fundamental və 
idarə olunan fiziki xassələri nəzərə alınır. Bu xassələrin spektri çox genişdir: 
qranulometrik tərkib və üzvi maddənin miqdarı, hidrofiziki xarakteristikalar və 
hidroloji sabitlər, sıxlıq və məsaməlik, strukturluq və suyadavamlılıq göstəriciləri və 
s. Adətən minimum sayda göstəricinin istifadəsindən maksimum infornasiyanın əldə 
edilməsi prinsipi əsas götürülür. Bu baxımdan bitkilər üçün optimal şəraitin ümumi 
şəkildə 
qiymətləndirilməsində 
kompleks 
göstəricidən 
istifadə 
olunması 
məqsədəuyğundur. Belə ümumi göstəriciyə orta çəkili “aqrofiziki indeks” [8] və orta 
həndəsi “aqrofiziki vəziyyət indeksi” [4] misal ola bilər. Qeyd edilən göstəricilər 
torpağın hər hansı xassəsini deyil, bütövlükdə torpağın aqrofiziki vəziyyətini 
xarakterizə etməyə imkan verir.
Torpağın fiziki vəziyyətinin aqrofiziki qiymətləndirilməsi yekun aqrofiziki 
vəziyyət indeksinin (AFİ) hesablanması ilə aparılır. AFİ torpağın təcrübi təyin 
edilmiş (faktiki) fiziki xassələrinin qiymətlərinin (
)
,
1
(
,