Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

n
i
X
i

) optimal qiymətlərinə 
)
)
,
1
(
,
(
n
i
X
iopt

olan nisbətinin həndəsi orta qiyməti kimi təyin edilir:
n
n
i
iopt
i
X
X
AFİ
1
1











,
burada
n
– fiziki xassələrin sayı, 
X
i
, 
X
iopt
– uyğun olaraq torpağın müəyyən fiziki 
xassəsinin faktiki və optimal qiymətləridir. 
Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının torpağın aqrofiziki xassələrindən 
asılılığı adətən parabolik xarakterdə olur. Parabolanın kənar sağ və sol hissələri 
bitkilərin inkişafı üçün əlverişsiz kritik aqrofiziki vəziyyətlə xarakterizə olunur. 

---

474 
Maksimum məhsuldarlığı təmin edən optimum aqrofiziki vəziyyət çox dar diapazonu 
əhatə edir. Odur ki, torpağın fiziki vəziyyətinin qiymətləndirilməsində AFİ ilə yanaşı 
onun normallaşdırılmış qiymətinin (NAFİ) də hesablanması təklif olunur [5]. NAFİ 
aşağıdakı düsturla təyin edilir: 
n
n
i
inis
X
NAFİ
1
1
'









; 
min
min
'
i
iopt
i
i
inis
X
X
X
X
X



, 
burada 
min
i
X
)
,
1
(
n
i

torpağın fiziki xassələrinin minimum qiymətləridir. NAFİ kiçik 
qiymətlərlə xarakterizə olunur və bu kəmiyyətin sıfıra bərabər olması torpağın 
aqrofiziki vəziyyətinin pis olduğuna dəlalət edir. Bəzən torpağın fiziki xassələrinin 
faktiki və maksimum qiymətlərini (
max
i
X
) xarakterizə etmək üçün 








max
"
100
i
i
inis
X
X
X
nisbi kəmiyyətindən istifasdə olunur.
Torpağın fiziki vəziyyətinin qiymətləndirilməsində əcnəbi tədqiqatçılar fərqli 
aqrofiziki xassələr kompleksindən istifadə edirlər. Məsələn: torpağın susaxlama 
qabiliyyəti, penetrasiya müqaviməti, aerasiya məsaməliyi [15], tarla sututumu, 
soluxma nəmliyi, aerasiya məsaməliyinin minimum qiyməti (10%), penetrasiya 
müqavimətinin maksimum qiyməti (2 MPa) [9] və s. A.R. Dekster torpağın 
susaxlama əyrisinin (kapilyar-sorbsiya rütubət potensialının rütubətin miqdarından 
asılılıq funksiyası) mailliyi ilə təyin olunan fiziki vəziyyət indeksi (S) təklif edir [10] 
və s. kəmiyyətinin torpağın struktur-aqreqat vəziyyətinin meyyarı olduğunu göstərir. 
Tədqiqatın məqsədi taxıl aqrosenozunda torpağın aqrofiziki xassələrinə və 
struktur-aqreqat tərkibinə əsasən fiziki vəziyyətinin qiymətləndirilməsindən ibarət 
olmuşdur.
Tədqiqat 2015-ci ilin may ayında Dağlıq Şirvanın quraq dəmyə şəraitində 
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun Qobustan bölgə təcrübə stansiyasında (BTS) 
istehsalat şəraitində becərilən taxıl aqrosenozunda aparılmışdır. BTS-in ərazisi 
əsasən orta və ağır gillicəli açıq-şabalıdı (qəhvəyi) torpaq örtüyündən ibarətdir. Əkin 
qatında uyğun olaraq humusun və karbonatların miqdarı 1.9-2.2% və 7.5-8.5%, 
mühitin turşuluq göstəricisi pH 8.2-8.6, torpağın bərk fazasının sıxlığı (ρ
s
, q/sm
3
) 2.6-
2.7 diapazonunda dəyişir. Tədqiqat üçün Qobustan yumşaq buğda və Cəlilabad 19 
arpa sortlarından ibarət aqrosenozlardan hər birinin ölçüsü 100 x 100 m olan nisbətən 
bircins sahə seçilmişdir. Torpağın şüm (0-25 sm) və şumaltı (25-50 sm) qatlarından 
eyni sxemlə (aralarındakı məsafə ~10 m olmaqla kvadratın diaqonalları və yan orta 
xətləri üzrə) hər bir aqrofiziki xassə üçün 33 nümunə götürülmüş və standart 
aqrofiziki metodlarla tədqiq edilmişdir [2; 7].
Torpağın şum və şumaltı qatlarının struktur vəziyyəti onun münbitlik 
göstəricilərindən biridir. Torpaqda optimal su-hava və qida rejimlərinin 
formalaşmasında aqreqatların ölçülərinə görə paylanması mühüm rol oynayır. Belə 
ki, torpağın struktur vəziyyətinin pisləşməsi su-hava rejiminin dəyişməsinə, kapilyar 
və qeyri-kapilyar məsamələrin balansının pozulmasına, izafi su itkisinə səbəb olan 
dərin çat şəbəkəsinin yaranmasına, aqrofiziki qiymətli aqreqatların azalmasına, 
kəltənliyin artmasına, məhsuldarlığın azalmasına və s. səbəb olur. Bu nöqteyi-
nəzərdən torpağın gücdəndüşmə əmsalı (
K
gd
) aşağıdakı düsturla təyin edilmişdir: 

---

475 









s
t
gd
AQA
AQA
K
1
100
,
burada 
AQA
t
, AQA
s
– uyğun olaraq torpağın şum və şumaltı qatlarında 10-0.25 mm 
diametrli aqrofiziki qiymətli aqreqatların ümumi miqdarıdır. 
Kənd təsərrüfatı istifadəçiliyində olan torpaqların aqrofiziki vəziyyəti haqqında 
informasiyanın əldə edilməsində effektiv üsullardan biri torpaqların diaqnostik fiziki 
göstəricilərinin faktiki və optimal qiymətlərinin müqayisə olunmasıdır. Tədqiq 
olunmuş torpaq örtüyünün aqrofiziki vəziyyət indeksinin hesablanması aşağıdakı 
diaqnostik fiziki xassələrə əsasən aparılmışdır: sıxlıq, ümumi məsaməlik, 10-0.25 
mm aqrofiziki qiymətli və >0.25 mm suyadavamlı aqreqatların cəmi. Optimal 
qiymətlər son 5 ildə taxıl aqrosenozunda apardığımız tədqiqatlara və ədəbiyyat 
məlumatlarına əsasən müəyyən edilmişdir [1; 3; 6]. Cədvəl 1-də taxıl aqrosenozunda 
torpağın şum və şumaltı qatlarının fiziki xassələrinin orta, minimum və maksimum 
qiymətləri verilmişdir. Torpağın diaqnostik fiziki xassələri üçün yığımın həcmi n = 
33 olanda 5%-li mənalıq səviyyəsində Stüdentin t-kriteriyası ilə orta qiymətlərin 
müqayisəsi buğda və arpa aqrosenozunda torpağın şum və şumaltı qatlarında ρ
b
, ɛ
t
,