AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

 
AZƏRBAYCAN MĠLLĠ ELMLƏR AKADEMĠYASI 
MƏHƏMMƏD FÜZULĠ adına ƏLYAZMALAR ĠNSTĠTUTU 
 
 
 
 
VÜSALƏ MUSALI 
 
 
 
 
AZƏRBAYCAN TƏZKĠRƏÇĠLĠK 
TARĠXĠ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“Elm vəTəhsil” 
BAKI – 2012 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
2 
 
 
Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyası  Məhəmməd  Füzuli 
adına Əlyazmalar İnstitutu elmi şurasının 23-24 noyabr 2011-
ci il 10 saylı iclasının qərarı ilə nəşr edilir. 
 
Elmi redaktor:                      Azadə MUSAYEVA 
                                        filologiya elmləri doktoru, professor 
 
Rəyçi:                                     Nəsib GÖYÜġOV 
                                          filologiya elmləri doktoru 
                                               
Korrektor:                               Nübar ġÜKÜROVA 
 
Musalı (Səmədova) Vüsalə Azər qızı. Azərbaycan təzkirəçi-
lik tarixi. – Bakı, “Elm və təhsil”, 2012, ___ s. 
 
 
 
Monoqrafiyada  Azərbaycan  ədəbiyyatının  ilkin  və  əvəzsiz  qay-
naqlarından  hesab  olunan  təzkirələr  tədqiqat  obyektinə  çevrilmişdir. 
Burada  Azərbaycan  təzkirələrinin  təsnifatı  aparılmış,  təzkirələrin  dili, 
strukturu, əhatə etdiyi coğrafiya və zaman, tarixi əsərlərin təzkirə hissəsi, 
təzkirə  xarakterli  əsərlər,  Azərbaycan  təzkirələrinin  nəşri  vəziyyəti  və 
tədqiq tarixi öyrənilmişdir. 
Kitabda ilk dəfə olaraq Azərbaycan təzkirəçiliyinin XVI-XXI əsrlər 
mərhələsi  araşdırılmış  və  azərbaycanlı  təzkirəçilərin  qırxa  yaxın  əsəri 
müəyyən olunaraq təhlil edilmişdir.   
 
 
 
 
 

 AMEA Əlyazmalar İnstitutu 2012
  

 “Elm və Təhsil” 2012 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
3 
MÜNDƏRĠCAT 
 
 
Ön söz...........................................................................................7 
I  Fəsil.  Azərbaycan  təzkirələrinin  nəĢri  vəziyyəti  və  tədqiq 
tarixi...........................................................................................15 
1.1. Təzkirələrin nəĢri vəziyyəti və problemləri........................17 
1.2. Təzkirələrin tədqiq tarixi.....................................................29 
 
II Fəsil. Azərbaycan təzkirələrinin təsnifatı...........................41 
2.1. Təzkirələrin nəzm və nəsr hissələrinin dili.........................43 
2.2. Təzkirələrin strukturu.........................................................44 
Təbəqə üsulu ilə yazılmış təzkirələr.................................................44 
Əlifba prinsipi əsasında tərtiblənmiş təzkirələr................................45 
Coğrafi prinsipə görə yazılmış təzkirələr.........................................46 
Xronoloji prinsip əsasında tərtiblənmiş əsərlər................................47 
Ədəbi nümunələrin janrlarına görə tərtib olunmuş təzkirələr..........48 
Sistemsiz tərtib olunmuş təzkirələr...................................................49 
2.3. Təzkirələrin əhatə etdiyi coğrafiya və dövr........................49 
Ümumşərq coğrafiyasının şairlərini əhatə edən təzkirələr................49 
Ümumazərbaycan təzkirələri............................................................51 
Məhəlli təzkirələr..............................................................................51 
Zümrə təzkirələri...............................................................................51 
Dövr məhdudiyyəti qoyulmayan təzkirələr.......................................52 
Müəyyən zaman dilimini əhatə edən təzkirələr................................53 
2.4. Təzkirələrin yazıldığı zaman və məkan..............................54 
2.5. Tarixi əsərlərin təzkirə hissəsi.............................................59 
2.6. Təzkirə xarakterli əsərlər....................................................68 
 
III  Fəsil.  Azərbaycan  təzkirəçiliyinin  spesifikası  və  Osmanlı 
təzkirələri ilə oxĢar və fərqli xüsusiyyətləti............................71 
3.1. Osmanlı təzkirəçiliyinə bir nəzər........................................73 
3.2.  Azərbaycan  və  Osmanlı  təzkirələrinin  fərqli  və  oxĢar 
xüsusiyyətləri................................................................................82 
Təzkirələrin yazılma dinamikası.......................................................83 
Təzkirələrin strukturundakı oxşarlıqlar və fərqlər............................86 
Təzkirələrin  əhatə  etdiyi  coğrafiya  və  dil  nöqteyi-nəzərindən 
fərqlər................................................................................................88 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
4 
Müəllifliklə bağlı bənzərliklər və fərqlər..........................................89 
 
IV Fəsil. Azərbaycan təzkirəçiliyinin mərhələləri.................91 
XVI əsr 
Sam mirzə Səfəvi...........................................................................95 
Əhdi Bağdadi...............................................................................105 
İbrahim mirzə Səfəvi...................................................................117 
Tövfi Təbrizi................................................................................125 
XVII əsr  
Sadiq bəy Sadiqi..........................................................................131 
Nazim Təbrizi..............................................................................155 
XVIII əsr  
Əliqulu xan Valeh........................................................................165 
Lütfəli bəy Azər...........................................................................169 
İshaq bəy Üzri..............................................................................179 
Sultan Məhəmməd mirzə Bahadır xan Səfəvi.............................183 
Əbu Talib xan Təbrizi..................................................................185  
XIX əsr 
Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli Azərbaycani......................................189 
Məhəmməd Fazil xan Gorusi......................................................193 
Mahmud mirzə Qacar..................................................................197 
Seyfüddövlə Sultan Məhəmməd Tağı.........................................203 
Bəhmən mirzə Qacar ..................................................................207 
Məhəmməd Saleh Şamlu.............................................................213 
Hülaku mirzə Qacar.....................................................................215 
Xudaverdi xan Qacar...................................................................219 
Məhəmməd Bağır xan Qacar.......................................................221 
Marağalı Məhəmməd Həsən xan Etimadüssəltənə......................223 
Heydərqulu mirzə Qacar..............................................................227 
Məhəmmədqulu mirzə Qacar......................................................229 
Seyid Əzim Şirvani......................................................................231 
Məhəmməd Kazım Əsrar Əlişah Təbrizi.....................................239 
Əli Rza mirzə Qacar....................................................................243 
Mirzə İsa Xəyali Ziyai Ərdəbili...................................................247 
Əbülqasım Möhtəşəm Şirvani.....................................................257 
Mir Möhsün Nəvvab....................................................................259 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
5 
XX əsr 
 
Məhəmməd ağa Müctəhidzadə....................................................273 
İbrahim Tahir Musayev...............................................................279 
Həsənəli xan Qaradaği.................................................................285 
Şəmsəddin xan Həqqi Təbrizi......................................................291 
Məhəmmədəli Tərbiyət................................................................295 
Qulam Məmmədli........................................................................301 
Seyid Əbdülhəmid Xalxali..........................................................305 
Əziz Dövlətabadi.........................................................................307 
Əli Nəzmi....................................................................................313 
Yəhya Şeyda................................................................................315 
Məhəmməd Dəyhim....................................................................325 
XXI əsr 
Şahin Fazil...................................................................................331 
 
Nəticə........................................................................................335 
Ədəbiyyat.................................................................................341 
Göstəricilər..............................................................................361 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
6 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
7 
Elmi araşdırmalarımın hər bir mər-
hələsində mənəvi dəstəyini hiss etdi-
yim,  dürüstlüyü,  ləyaqəti  və  şəxsiy-
yətinə qibtə etdiyim, çox dəyərli qa-
yınanam  
Sevil  Mirbədəl  qızı  Musayevaya 
sonsuz sevgi və minnətdarlıqla...
 
 
ÖN SÖZ 
 
 
Şair  təzkirələri  ədəbiyyat  tarixinin  çox  dəyərli  və  əvəzsiz 
qaynaqlarındandır.  Akademik  B.Nəbiyev  uzaq  keçmişimizə  dair 
poetik irsin toplanıb tədqiq edilməsində, ədəbi fakt və hadisələrin 
tarixlərinin  dürüstləşdirilməsində,  filoloji  tədqiqatların  aparılma-
sında,  nəhayət,  ədəbiyyat  tarixlərinin  və  ayrı-ayrı  poetik  simalara 
həsr olunmuş monoqrafiyaların yazılmasında ilk məxəz kimi təzki-
rələrin çox böyük əhəmiyyəti olduğunu önəmlə vurğulayır
1
. 
Sözün həqiqi mənasında, əgər təzkirələr qələmə alınmasaydı,  
bu gün bir çox şairin adı ədəbiyyat tarixindən silinəcəkdi. Məsələn, 
Sam  mirzənin  “Töhfeyi-Sami”  və  Sadiq  bəy  Əfşarın  “Məcməül-
xəvas”  təzkirələri  Səfəvi  dövrü  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixinin 
önəmli  mənbələrindəndir.  Əhdi  Bağdadinin  “Gülşəni-şüəra”sı  isə 
Bağdadda  yaşayıb-yaratmış  azərbaycanlıların,  eləcə  də  Osmanlı 
ölkəsinə  mühacirət  etmiş  şairlərimizin  həyat  və  yaradıcılığını  öy-
rənmək  baxımından  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Yalnız  azərbay-
canlı təzkirəçilərin deyil, həm də Orta Asiya və Osmanlı müəlliflə-
rinin qələmə aldığı təzkirələr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin mü-
hüm mənbələrindən hesab oluna bilər. Osmanlı təzkirələri üzərin-
də apardığımız araşdırmalar bunu bir daha təsdiq edir. Belə ki, təd-
qiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, XVI-XX əsrlərdə qələmə 
alınmış Osmanlı təzkirələrində təxminən 60 nəfərə yaxın Azərbay-
                                                 
1
 Nəbiyev B. Şahinin qanadları: (“Təzkireyi-Şahin” haqqında rəy) / «Elm» qəze-
ti. -  2002. - 19 oktyabr. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
8 
can şairinin həyatı, yaradıcılığı və əsərlərindən nümunələr öz əksi-
ni tapmışdır. Bu şairlərin yarıya qədəri məhz Osmanlı təzkirələrin-
də xatırlanmış, fəqət Azərbaycanda tədqiq olunmamışdır
2
. 
Azərbaycan təzkirələri dedikdə, müəlliflərin milli mənsubiy-
yətini  əsas  götürürük.  Belə  ki,  yazıldığı  dildən  və  məkandan  asılı 
olmayaraq,  azərbaycanlı  müəlliflərin  qələmə  aldıqları  təzkirələri 
Azərbaycan  təzkirələri  hesab  edirik.  Məsələyə  orta  əsrlər  dövrü-
nün prizmasından yanaşdıqda, burada “Azərbaycan təzkirələri” və 
“azərbaycanlı təzkirəçilər” ifadələri də müəyyən qədər şərti xarak-
ter daşıyır. Çünki həmin dövrə nəzər saldıqda, coğrafi vəziyyət ba-
xımından  Rum  və  Orta  Asiya,  dil  xüsusiyyətləri  baxımından  Os-
manlı  və  Cığatay  ədəbiyyatları  arasında  qalmış  böyük  bir  türk-
oğuz  topluluğunun  olduğunu  görürük.  Bu  topluluq  Qaraqoyunlu, 
Ağqoyunlu, Səfəvi, Əfşar və Qacar səltənətlərini qurmuş və idarə 
etmiş, Azərbaycan türkcəsində danışmış türk soylu ellərin məcmu-
sundan  ibarətdir.  Əsas  etibarilə  Azərbaycanda  yaşamalarına  rəğ-
mən,  dövrün  hərbi-siyasi  prosesləri  fonunda  ölkəmizin  tarixi-coğ-
rafi  hüdudlarını  aşaraq,  Şərqi  Anadoluya,  İraqa,  İrana  yayılan  bu 
topluluq vahid bir etnosu (ulusu) təşkil etmiş, özlərini Osmanlı və 
Orta Asiya türklərindən fərqləndirmişlər
3
. Bu ulus vahid siyasi qu-
ruluşa, mədəniyyətə, ədəbiyyata malik olmuşdur. Bu gün biz onla-
rın yaratdıqları tarixi, mədəniyyəti və ədəbiyyatı “Azərbaycan tari-
xi”, “Azərbaycan mədəniyyəti” və “Azərbaycan ədəbiyyatı” adı al-
tında  ümumiləşdiririk.  Gerçəklikdə  isə  bu  məfhumların  Azərbay-
can coğrafiyasının çox-çox ötəsinə varan anlayışlar olduqlarını gö-
rürük.  İzzəddin  Həsənoğlu  Xorasanda,  Qazı  Bürhanəddin  Orta 
Anadoluda,  Məhəmməd  Füzuli  İraqda  yaşayıb-yaratmalarından 
asılı olmayaraq, onların Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələri ol-
duqları şübhə doğurmur. Çünki burada Azərbaycan məfhumu coğ-
                                                 
2
 Bax:  Musalı  V.  Osmanlı  təzkirələrində  Azərbaycan  şairləri.  Bakı,  Nurlan, 
2009, 368 s. 
3
 Bax: Буниятов З.М., Эфендиев О.А. От редакторов // Фазлуллах ибн Руз-
бихан Хунджи. Тарих-и алам-ара-йи Амини. Баку, 1987, с.5; Kərimov P.Ə. 
XVII əsr anadilli Azərbaycan lirikası. Bakı, 2011, s.22-23. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
9 
rafi  deyil,  etno-mədəni  bir  mühiti  ifadə  etməkdədir.  Məhz  bu  sə-
bəbdəndir  ki,  bu  geniş  coğrafiyanın  harasında  yaşayıb-yaratma-
larından asılı olmayaraq, özləri və ya əcdadları Azərbaycanın müx-
təlif şəhər və bölgələrində doğulmuş, bu şəhər və bölgələrin adları-
nı  özlərinə  nisbə  seçmiş  müəlliflərlə  yanaşı,  Azərbaycan  xalqının 
tarixində  və  etnogenezində  fəal  iştirak  etmiş  şamlu,  qacar  kimi 
türk-oğuz boylarının nümayəndələri də “azərbaycanlı təzkirəçilər” 
sırasına daxil edilmişlər.    
Azərbaycanlı  təzkirəçilər  tərəfindən  qırxdan  artıq  təzkirənin 
qələmə  alınmasına  baxmayaraq,  bunların  çox  az  qismi  tədqiqata 
cəlb olunmuş və nəşr edilmişdir. İndiyə kimi bəzi Azərbaycan təz-
kirələri – Sadiq bəy Əfşarın “Məcməül-xəvas”ı, Marağalı Məhəm-
mədhəsən  xan  Etimadüssəltənənin  “Xeyrati-hesan”,  Seyid  Əzim 
Şirvaninin  “Təzkirə”si,  Məhəmməd  ağa  Müctəhidzadənin  “Riya-
zül-aşiqin”i,  Məhəmmədəli  Tərbiyətin  “Danişməndani-Azərbay-
can”ı, Mir Möhsün  Nəvvabın “Təzkireyi-Nəvvab”ı, Şahin  Fazilin 
“Təzkireyi-Şahin”i respublikamızda işıq üzü görmüşdür.   
Bu qeyd olunanlardan əlavə, AMEA Əlyazmalar İnstitutunun 
əməkdaşları  tərəfindən  Sam  mirzənin  “Töhfeyi-Sami”si,  Əziz 
Dövlətabadinin “Süxənvərani-Azərbaycan”ı və Qulam Məmmədli-
nin  “Təzkirə”si  nəşrə  hazırlanmaqdadır.  Əhdi  Bağdadinin  “Gül-
şəni-şüəra”sının  Sankt-Peterburq  nüsxəsi  Ədəbiyyat  İnstitutunun 
əməkdaşı V.Feyzullayeva tərəfindən nəşrə hazırlanmış, ancaq çap 
olunmamışdır. 
Azərbaycan  təzkirəşünaslığının  qarşısında  mühüm  məsələlər 
durmaqdadır və  bir çox təzkirələr öz tədqiqatçılarını gözləməkdə-
dir. Belə ki, Azərbaycan təzkirəçilik tarixi sistemli şəkildə öyrənil-
məli, Azərbaycan təzkirələri nəzəri baxımdan tədqiqata cəlb olun-
malı, XVI əsrdən XXI əsrə qədər qələmə alınmış Azərbaycan təz-
kirələri Azərbaycan dilinə  tərcümə  və  ya  transfoneliterasiya olun-
duqdan sonra təzkirələr  dövrün ədəbi  fonunda təhlil  edilməli, təz-
kirələr  əsasında  ədəbi  tənqidin,  şairlərarası  münasibətin,  tərcümə 
sənətinin,  Azərbaycan  ədiblərinin  digər  xalqların  nümayəndələri 
ilə ədəbi və mədəni əlaqələrinin tarixi öyrənilməlidir. Təzkirələrin 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
10 
tədqiqata  cəlb  olunması  ilə  klassik  Azərbaycan  ədəbiyyatını  zən-
ginləşdirmək  və  adları  sadəcə  təzkirələrdə  xatırlanmış  şairləri  üzə 
çıxarmaq mümkündür. 
Məhz  bu  səbəbdən  monoqrafiyada  XVI-XX  əsrlər  Azərbay-
can təzkirəçiliyini araşdırmaq üçün qarşıya aşağıdakı vəzifələr qo-
yulmuşdur:  

 
Azərbaycan təzkirələrinin nəşri vəziyyəti və tədqiq tarixi-
ni araşdırmaq; 

 
Azərbaycan təzkirələrinin təsnifatını aparmaq; 

 
Təzkirələrin dil-üslub xüsusiyyətlərini təhlil etmək; 

 
Təzkirələrin strukturunu müəyyənləşdirmək; 

 
Azərbaycan təzkirələrinin əhatə etdiyi coğrafiya və dövrü 
öyrənmək; 

 
Təzkirələrin yazıldığı zaman və məkanı aydınlaşdırmaq; 

 
Azərbaycan  müəlliflərinin  qələmə  aldığı  tarixi  əsərlərin 
təzkirə hissəsini tədqiqata cəlb etmək; 

 
XX  əsrdə  çap  olunmuş  təzkirə  xarakterli  əsərlərə  nəzər 
salmaq; 

 
Azərbaycan  təzkirələrinin  özünəməxsus  cəhətlərini  üzə 
çıxarmaq və Osmanlı təzkirələrindən fərqli xüsusiyyətlə-
rini araşdırmaq; 

 
XVI-XXI  əsr  Azərbaycan  təzkirəçilərinin  həyat  və  yara-
dıcılığını  nəzərdən  keçirmək,  təzkirələrin  strukturunu, 
əsas cəhətlərini, özəlliklərini şərh etmək, əlyazma nüsxə-
ləri haqqında məlumat vermək. 
Azərbaycanlı  müəlliflər  tərəfindən  şairlərdən  bəhs  etməyən 
və  başqa  mövzuları  əhatə  edən  təzkirələr  də  qələmə  alınmışdır
4
. 
Bu  əsərlər  şair  təzkirələri  olmadığı  üçün  tədqiqat  obyektimizdən 
kənarda qalmışdır.  
                                                 
4
 Xacə Nəsrəddin Tusi. Təzkirə (“Ağazü əncam”, “Məbdə və məad” – “Başlan-
ğıc və son”). Bakı: 2002, 70 s.; Şeyx Səfi təzkirəsi (“Səfvətüs-səfa”nın XVI əsr 
türk tərcüməsi). Bakı: 2006, 932 s.; Şah Təhmasibin təzkirəsi. Bakı: 1996, 128 
s.; Hacı Şıxəli Feyzullazadə. Təzkirətül-övliya. Bakı, 1917, 78 s.  

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
11 
Monoqrafiyada  Azərbaycan  təzkirəçiləri  haqqında  məlumat 
verərkən  xronoloji  prinsipi  əsas  götürmüşük.  Hər  bir  təzkirəçidən 
bəhs olunarkən onun həyatı və yaradıcılığı haqqında qısa məlumat 
verilmiş, əsas diqqət isə təzkirəsinə yönəldilmişdir.  
Apardığımız  tədqiqatlar  nəticəsində  məlum  olmuşdur  ki, 
azərbaycanlı  təzkirəçilər  bu  janrda  46  əsər  qələmə  almışlar.  XVI 
əsrdə dörd, XVII əsrdə iki, XVIII əsrdə beş, XIX əsrdə iyirmi iki, 
XX əsrdə on iki, XXI əsrdə bir təzkirə yazılmışdır.   
Azərbaycan təzkirəçiliyinin tədqiq tarixinə nəzər salsaq görə-
cəyik ki, Azərbaycan təzkirəçilik tarixi kompleks şəkildə araşdırıl-
mamışdır. Belə ki, bəzi təzkirələr tədqiqatçıların diqqət mərkəzin-
də  olmuşdur.  Ayrı-ayrı  monoqrafiya,  dissertasiya  və  məqalələrdə 
tədqiqat obyektimiz olan mövzunun müəyyən problemlərinə toxu-
nulmuşdur. Monoqrafiyada K.Talıbzadə,  S.Rüstəmov,  N.Qarayev, 
Q.Kəndli,  Ə.Xələfov,  A.Muayeva,  M.Muradova,  M.Məmmədova, 
T.Həsənzadə,  M.İsen,  F.Kılıç,  Ö.Bayram,  S.Solmaz,  K.Məmmə-
dova, A.Topalova, J.Şükürova və başqa alimlərin Azərbaycan təz-
kirəçiliyi  ilə  bağlı  tədqiqatları,  fikirləri,  mülahizələri  nəzərə  alın-
mışdır.  
Azərbaycan təzkirələri üzərində araşdırmalarımıza 2001-ci il-
dən başlamışıq. On bir il ərzində türk təzkirələri üzərində sistemli 
tədqiqatlar  aparmağa,  Azərbaycan  və  Osmanlı  təzkirəçiliyinin 
araşdırılmamış  səhifələrini  tədqiq  etməyə  səy  göstərmişik.  Hələ 
2004-cü  ildə  “XX  əsr  Azərbaycan  təzkirəçiliyi”  adlı  magistr  dis-
sertasiyası,  2006-cı  ildə  isə  “XV-XVII  əsrlər  türk  təzkirələrinin 
strukturu və spesifikası” mövzusunda namizədlik dissertasiyası tə-
rəfimizdən müdafiə olunmuşdur. Bunlardan əlavə, “XV-XVII əsr-
lər türk təzkirəçiliyi” və “Osmanlı təzkirələrində Azərbaycan şair-
ləri” adlı monoqrafiyalarımız işıq üzü görmüşdür. “Türk təzkirəçi-
liyi:  biblioqrafiya”  adlı  kitabımızda  isə  Azərbaycan,  Osmanlı  və 
Orta  Asiya  şair  təzkirələrinin  müxtəlif  kitabxanalarda  saxlanılan 
əlyazma nüsxələrinin elmi-paleoqrafik xüsusiyyətləri verilmiş, təz-
kirələrə həsr olunmuş kitab, məqalə və dissertasiyaların biblioqra-
fik təsviri yer almışdır. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
12 
Təzkirələrə  dair  tədqiqatlarımız  qırxdan  artıq  məqalədə  öz 
əksini tapmış, eləcə də Azərbaycanda və xaricdə təşkil olunmuş 19 
beynəlxalq  elmi  konfransda  təzkirələrin  öyrənilməsinə  həsr  olun-
muş məruzələrimiz dinlənilmişdir. 
Təzkirələr üzərində işə başladığımız zaman ilk öncə təzkirə-
lərin  biblioqrafiyası  hazırlanmış,  bundan  sonra  Azərbaycan  təzki-
rələrinin  dünyanın  müxtəlif  əlyazma  xəzinələrinə  səpələnmiş  əl-
yazmaları, təzkirələrin elmi-tənqidi mətnlərinin nəşri, çap olunmuş 
məqalələr,  monoqrafiyalar,  müdafiə  olunmuş  dissertasiyalar  və  s. 
dəqiqləşdirilmiş və nəzərdən keçirilmişdir.  
Bu  kitab  hazırlanarkən  tərəfimizdən  mövcud  Şərq  əlyazma 
kataloqları  bir-bir  nəzərdən  keçirilmiş,  azərbaycanlı  müəlliflərin 
həyatı, yaradıcılığı və təzkirələri haqqında məlumat toplanılmışdır. 
Azərbaycanlı müəlliflərin təzkirələrinin böyük bir qismi əldə edil-
mişdir. Bundan əlavə, Türkiyə və İranın müxtəlif kitabxanalarında 
da araşdırmalar aparılmışdır. Nəticədə, adı Azərbaycan oxucusuna 
tanış olmayan neçə-neçə təzkirəyə dair məlumatları əsərə daxil et-
mişik.
 
Son olaraq, məni təzkirələr üzərində araşdırmalara yönləndi-
rən, istiqamət verən elmi rəhbərim prof. Azadə Musayevaya dərin 
minnətdarlığımı  bildirirəm.  Dəyərli  məsləhətlərinə  görə  f.e.d.  Nə-
sib Göyüşova xüsusi təşəkkürümü çatdırıram. 
Mövzuya dair ədəbiyyatın əldə edilməsində göstərdikləri kö-
məyə görə Prof. Dr. Filiz Kılıça, Hacı Mustafa Əliyevə, Dos. Nailə 
Süleymanovaya, Jalə Şükürovaya, Yrd. Doç.Dr. Ömər və Pərvanə 
Bayrama, Prof. Dr. Namiq Açıqgözə, Doç. Dr. Süleyman Solmaza,  
Yrd. Doç.Dr. Tuba  Işınsu Durmuşa, Doç. Dr. Gencay Zavotçuya, 
Doç. Dr. Aysun Eydurana sonsuz minnətdarlığımı ifadə edirəm.  
Monoqrafiyanın korrektə olunmasına əmək sərf etmiş BDU-
nun Nəşriyyat işi və redaktəetmə ixtisasının III kurs tələbələrinə və 
xüsusilə Nübar Şükürovaya təşəkkürümü bildirirəm.  
Mənəvi dəstəyinə görə çox dəyərli ailəmə təşəkkürlərimi çat-
dırıram. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
13 
Təzkirələrə  həsr  olunmuş  çoxsaylı  araşdırmaların  müəllifi 
olan  müəllimim  dos.  Əşrəf  Xələfovu  və  Əlyazmalar  İnstitutunun 
mərhum direktoru f.e.d. Məmməd Adilovun  hörmətlə yad edir və 
onlara Allahdan rəhmət diləyirəm.  
Onu  da  qeyd  edək  ki,  Azərbaycan  təzkirəçilik  tarixinin  sis-
temli şəkildə araşdırılması tərəfimizdən həyata keçirilən ilk təşəb-
büsdür. Bu cəhəti diqqətə alsaq, burada gözdən qaçan məqamların 
olması mümkündür. Mütəxəssislərin bu amili nəzərə almalarını xa-
hiş edir və söyləyəcəkləri irad və təkliflərə görə onlara əvvəlcədən 
minnətdarlığımızı  bildiririk.  Kitabın  ədəbiyyatşünaslığımıza  və 
təzkirəşünaslığımıza faydalı olması ümidi və arzusu ilə…