AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

 
Kayseri Rəşid Əfəndi, Əski əsərlər K/X. № 922. 
Amasya Bayəzid İl Xalq K/X. 05 Ba 1073. 
Manisa İl Xalq K/X. 45 Hk 6381. 
İstanbul Millət K/X., Ali Əmiri Kolleksiyası 34 Ae 945. 
Milli Kitabxana, Çankırı İl Xalq K/X. 18 Hk 180. 
Vəqflər Genel Müdürlüyü, Safranbolu İzzət Məhəmməd Paşa 
Kolleksiyası 65 Saf 550. 
Çarls Şeffer kolleksiyası (Paris)  P 182. 
Çarls Şeffer kolleksiyası (Paris) 1144. 
Çarls Şeffer kolleksiyası (Paris) 1145. 
Çarls Şeffer kolleksiyası (Paris) P 151. 
Özbəkistan EA Şərqşünaslıq İnstitutu № 57. 
Rusiya EA Şərqşünaslıq İnstitutu B – 116. 
Rusiya EA Şərqşünaslıq İnstitutu B – 118 
Sankt-Peterburq  Şərq Əlyazmaları İnstitutu 950 e. 
Sankt-Peterburq  Şərq Əlyazmaları İnstitutu 101. 
Ayətullah Mərəşi Ümumi K/X. № 3674. 
Ayətullah Mərəşi Ümumi K/X. № 7531. 
Ayətullah Mərəşi Ümumi K/X. № 12096. 
Tehran Universiteti Mərkəzi K/X. 49443. 
Tehran Universiteti Mərkəzi K/X. 169. 
Tehran Universiteti Mərkəzi K/X. 3007. 
Məlik Milli K/X. 3848. 
Müctəba Minui  K/X. 67. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
103 
İran İslami Şura Məclisi K/X. 615 
İran İslami Şura Məclisi K/X. 529. 
İran İslami Şura Məclisi K/X. 15004. 
İran İslami Şura Məclisi K/X. 14313. 
İran İslami Şura Məclisi K/X. 5649. 
İran Milli K/X. 251. 
İran Milli K/X. 805. 
İran Milli K/X. 896. 
Şəhid Mütəhhəri Ali Mədrəsəsi K/X 2721. 
Şeyxülislam Arif Hikmətin kolleksiyası, Mədinə 544. 
Hümayun Sənətizadə Kolleksiyası. 
Ayətullah Məhəmməd Hüccət Kolleksiyası 81. 
Los-Ancels K/X. C – 103. 
İndia Ofis K/X. № 2570. 
İndia Ofis K/X. № 601. 
Britaniya Muzeyi Or. 490. 
Berlin K/X. (Königlichen) № 643. 
Berlin K/X. (Königlichen) № 643 a. 
Vyana K/X. Mxt. 401. 
Bombey Universiteti K/X. № 42. 
Astani-Qüdsi-Rizəvi K/X. 
AMEA Əlyazmalar İnstitutu B – 5119. 
AMEA Əlyazmalar İnstitutu B – 5778. 
AMEA Əlyazmalar İnstitutu B - 1118. 
Konya Bölgə Yazma Əsərlər K/X. 44 Dar 279. 
Ayasofya K/X. № 1041. 
Britaniya Muzeyi K/X. Or. 3490. 
Britaniya Muzeyi K/X. add 7670. 
Britaniya Muzeyi K/X. add 2436. 
Vyana Dövlət K/X. № 1201. 
Gürcüstan Şərqşünaslıq İnstitutu 244. 
Gürcüstan Şərqşünaslıq İnstitutu 166. 
Leyden K/X. 831. 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
104 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
105 
 
ƏHDĠ BAĞDADĠ
 
 
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə nəzər  yetirdikdə  məlum olur 
ki,  Azərbaycan  dilində  ilk  təzkirəni  Əhdi  Bağdadi  yazmışdır.  İra-
qın türkman əhalisi tarixən Azərbaycan xalqının tərkib hissəsi ol-
muşdur. Görkəmli türk alimi M.F.Köprülü İraqın türkdilli əhalisini 
soykök, dil, adət-ənənə və ədəbiyyat baxımından Azərbaycan mə-
dəniyyəti  regionuna  daxil  etmişdir
159
.  Əhdi  haqqında  ilkin  məlu-
matları  Aşiq  Çələbi,  Qınalızadə,  Bəyani,  Riyazi  təzkirələrindən 
alırıq. Bağdadda anadan olan Əhdinin əsl adı Aşiq Çələbi və Riya-
zi təzkirələrində Mehdi
160
, Qınalızadə təzkirəsində və “Künhül-əx-
bar”da isə Əhməddir. Ədəbi mühitdə isə Əhdi Bağdadi kimi tanın-
mışdır. Tarixçi Mustafa Ali “Künhül-əxbar”ında Əhdinin azərbay-
canlı  olduğunu  xüsusi  vurğulayır:  “…hətta  bir  zaman  əcəmiliyini 
bilmədi.  Əcəmiliyi  halında  şüərayi-Rum  təzkirəsini  yazmağa  me-
yilləndi”
161
. 
“Gülşəni-şüəra” təzkirəsində atası Şəmsi Bağdadi, qardaşları 
və yaxın qohumları haqqında verdiyi məlumatlar ailənin şəxsiyyəti 
və  nüfuzunu  təsdiq  edir
162
.  Bağdadda  mədrəsədə  təhsil  aldıqdan 
sonra Rum elinə səyahətə çıxmış, İstanbulda olmuş, görkəmli şəx-
siyyətlər, alim və şairlərlə yaxından tanış olmuş, şeir məclislərində 
iştirak etmişdir. İstanbula gəldikdən sonra onun şəhərdə yerləşmə-
sində Qanuni Sultan Süleymanın  oğlu şahzadə Səlimin böyük rolu 
olmuşdur.  Ö.F.Akün  Əhdinin  şahzadə  Səlimlə  tanışlığının  h.960/ 
1553-cü  ilə  təsadüf  etdiyini  yazır
163
.  Bu  münasibətlər  şahzadənin 
sancaqbəyi  olduğu  Manisada  davam  etmişdir.  Əhdinin  təzkirə-
                                                 
159
 Xıdırov C. İraq türkmanları. Bakı: Azərnəşr, 1993, s. 6. 
160
 Aşiq Çələbi. Məşairüş-şüəra. Britaniya Muzeyi, Or. 6434184b.; Riyazi. Riya-
züş-şüəra. Nurosmaniyyə kitabxanası, 3724. 102a.. 
161
 Ali Mustafa. Künhül-ahbarın tezkire kısmı / hazır.: M.İsen. Ankara, 1994, s. 
319. 
162
 Feyzullayeva V. Əhdi Bağdadi və onun “Gülşəni-şüəra” təzkirəsi // Ədəbiy-
yat məcmuəsi, 2000, s. 198. 
163
 Akün Ö.F. Ahdi. DİA, c. I, İstanbul, 1988, s.510.  

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
106 
sindəki bəzi ifadələrdən onun Manisadan əvvəl bir müddət Adana 
və  Konyada  da  qaldığı  məlum  olur.  Ədəbiyyat  aləminin  tanınmış 
simaları  ilə  yaxın  münasibət  yaradan  Əhdi  orada  keçirilən  ədəbi 
məclislərin daimi iştirakçısı olmuşdur. Onun ədəbi məclislərdə ta-
nış olduğu şairlərin adlarına təzkirəsində də rast gəlmək olur. Mən-
bələr  Əhdinin  h.971/1562-63-cü  ildə  Bağdada  qayıtdığını  yazır-
lar
164
. Əhdi demək olar ki, hazır olan təzkirəsini ona göstərdiyi kö-
məyə və qayğıya görə təşəkkür üçün şahzadə Səlimə təqdim etmiş-
dir. Kınalızadə Həsən Çələbidən başlayaraq Əhdidən bəhs edən di-
gər  təzkirəçilər  “Gülşəni-şüəra”nın  Bağdadda  yazıldığını  bildirir-
lər. Ö.Akün bunun səbəblərindən biri kimi Əhdinin Bağdada  yola 
düşməsini ifadə edən “əzimət” sözünün “ovdət”
* 
şəklində oxunma-
sını  göstərir.  Bundan  başqa,  Əhdi  Bağdada  qayıtdıqdan  sonra 
əsərini yenidən işləməsi (dördüncü rövzəni əlavə etməsi) əsnasında 
ön  sözə  əlavə  etdiyi  ifadələr  də  təzkirənin  Bağdadda  yazılması 
kimi nəticəni çıxarmağa səbəb olumşdur.  
Müəllif  tərəfindən  təzkirəyə  edilmiş  əlavələr  h.1001/1592-
93-cü  ilə  təsadüf  edən  hadisələri  də  əhatə  etdyinə  görə,  Əhdinin 
təxminən sözügedən tarixdən sonra vəfat etdiyini söyləmək olar.  
Təzkirələrdən əlavə, Ruhi Bağdadi “Divan”ında da Əhdi xa-
tırlanmışdır. Mehmet Halit Bayırı 1933-cü ildə “Azerbaycan Yurt 
bilgisi”ndə  Əhdi  Bağdadi  ilə  bağlı  dərc  etdirdiyi  məqaləsində  ya-
zır: “Ahdi hakkında zamanının telakkisini anlamak için hemşehrisi 
ve muasırı Ruhi divanına muracaat etmek lazım gelir”
165
. Məqalə-
də  Ruhi  divanında  Əhdiyə  həsr  olunmuş  misralar  verilir.  Daha 
sonra  M.H.Bayırı  Ruhi  divanındakı  bu  beytlərin  zamanında 
Əhdiyə  verilən  qiyməti  əks  etdirdiyini  göstərir:  “Bütün  bunlar 
Ruhinin  ve  dolayısile  zamanının  Ahdi  hakkındakı  düşüncelerine 
                                                 
164
 Bax: Ahdi ve Gülşeni-şuarası. Ankara, 2005, s. 4. 
*
 Ovdət -  ayrıldığı yerə dönmək. 
165
 Bayırı M.H. Bağdatlı Ahdi // Azerbaycan Yurt bilgisi, 1933 haziran, № 18, s. 
266. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
107 
terceman  olan  hülasalar  olmak  itibarile  ehemmiyetle  göz  önünde 
bulundurulmağa şayandırlar”
166
. 
F.e.d. A.Musayeva da Ruhi Bağdadi ədəbi irsini araşdırarkən 
Ruhi  və  Əhdi  Bağdadi  münasibətlərinə  də  aydınlıq  gətirmişdir: 
“Ruhi “Gülşəni-şüəra” müəllifi, həm də şair tək anılan Əhdi Bağ-
dadi  ilə  eyni  dövrdə,  Bağdada  yaşamışdır.  Onlar  bir-birlərini  şəx-
sən tanımışlar. Əhdi Ruhidən yazdığı tək, Ruhinin də onunla bağlı 
söylədikləri ilkin mənbələrdən biri kimi diqqətəlaiqdir”
167
.  Tədqi-
qatçı Ruhi “Divan”ının Sankt-Peterburq İmperator kitabxanasında-
kı THC-143 şifrəli əlyazmasında Əhdi ilə bağlı beytləri ilkin ola-
raq ədəbiyyatşünaslara təqdim etmişdir: 
 
Şüəra əskisi ol piri-süxəngu, yəni 
Sahibi- “Təzkirə” Əhdiyi-qəzəlxan nicədür? 
 
Gül gibi Əhdi tazə qəzəllər edərmi tərh? 
Ol əndəlibi-gülşəni-irfan nə dəmdədür? 
 
Tazələr ruhu sözü olsa nola köhnə vücüd, 
Əhdiyi-zindədil, ol sahibi-peyman eyüdür. 
 
Kimsənin məclisinə getdiyi yok “təzkirə”siz, 
Sahibi-“Təzkirə”, ol piri-süxəndan eyüdür. 
 
Əhdinin  həyatı  haqqında  Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığına 
ilk məlumatı İsmayıl Hikmət verir: “Hicri X əsrin yetişdirdiyi klas-
sik türk şairlərindən biri də Əhdidir. Əhdi uzun müddət səyahətdə 
olmuş,  Türkiyədə  yaşamış  olmasına  rəğmən  ləhcə  etibarilə  Azər-
baycana mənsubdur”
168
. 
                                                 
166
 Bayırı  M.H.  Bağdatlı  Ahdi  //  Azerbaycan  Yurt  bilgisi,  1933  haziran,  №  18, 
s.267. 
167
 Musabəyli  A.  Ruhi  Bağdadi:  mühiti,  həyatı,  poetikası  və  Divanı  (əlyazma 
qaynaqları əsasında). Bakı: 2005, s.102. 
168
 İsmayıl Hikmət. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I c. Bakı: 1924, s.158. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
108 
Osmanlı ölkəsini gəzən  və dövrün bir çox məşhur şairlərini 
yaxından tanımaq və əsərlərini görmək imkanı verən ədəbi və elmi 
mühitlə  arasıkəsilməz  təmas,  Əhdinin  bu  uzun  səfərinin  sonunda 
tamamladığı təzkirəsi üçün məlumat mənbəyi olmuşdur. Azərbay-
can  türkcəsində  ilk  təzkirə  olan  “Gülşəni-şüəra”  təzkirəçinin 
müasirlərini əhatə etdiyinə görə, Əhdiyə qədər yazılmış təzkirələr-
dən xüsusilə fərqlənir. Türk alimi S.Solmaz Əhdi təzkirəsinin önə-
mini içərisindəki başqa qaynaqlarda yer almayan şairlərin təyin et-
diyini  vurğulayır  və  yazır:  “Çoğunluğu  devletin  doğu  kesiminden 
olan, diger tezkirelerin hiç birinde yer almayan 147 şair bunun en 
bariz delilidir. İrak mihver olmak üzere bugünkü İran ve Azerbay-
can,  hatta  Buharayı  da  içine  alan,  Suriye  ve  Mısıra  kadar  uzanan 
bir bölgede yetişmiş bir çok şair ilk defa Ahdi ile edebiyat dünya-
mızdakı yerini almıştır”
169
.  
Əhdi  əsərini  şahzadə  Səlimə  Kütahyada  təqdim  etmişdir. 
Aşağıdakı qitəni də bu münasibətlə yazmışdır:  
 
Cəm idüp ərbabi-nəzmi itdüm ol sultanə ərz, 
Adət olmuşdur sunar bəndə şahi-dövranə ərz. 
                                 
Xaki-payindən bitər məqsudi ərbab-i dilün 
Nola sunsa xaki-payə Əhdiyi-fərzanə ərz
170
. 
 
Əhdi təzkirəsini h.971/1563-64-cü ildə tamamlamış və yazıl-
ma tarixini aşağıdakı şeir parçası ilə göstərmişdir:  
 
Gül kimi nəzmi ilə əhli-dilin,     
Olsa rəşki-cinan bu rövzə nola.  
Eyləyib cəm bir yerə Əhdi,  
Dedi tarixi-Gülşənüş-şüəra
171
. 
 
                                                 
169
 Ahdi ve Gülşen-i şuarası (İnceleme-metin). Ankara, 2005, s. VIII. 
170
 yenə orada, s. 90. 
171
 yenə orada, s. 91.  

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
109 
  Əhdi  bu  tarixdə  yazdığı  təzkirəsini  üç  rövzəyə  ayırmışdır. 
Sonralar  müəllif  əsəri  yenidən  gözdən  keçirərək  h.1001/1592-93-
cü ilə qədər  yetişmiş şairlər haqqında topladığı məlumatları əlavə 
edərək,  təzkirəsinə  bir  rövzə  də  artırmışdır.  Dördüncü  rövzəyə 
əlavə  olunan  şairlər  aşağıdakılardır:  Təmərrüd  Əli  paşa,  Həsən 
paşa,  Mehmet  paşa,  Əhməd  paşa,  Əhməd  bəy,  Dərviş  bəy,  Ömər 
bəy,  Təbi,  Gərmi  bəy,  Feyzi,  Mövlana  Əhməd  Həriri,  Ülfəti, 
Əhməd  Zərif, Atəşi, Bəyani, Turabi, Cəmali, Xayiri,  Həmdi, Hü-
seyni, Hökmi bəy, Xürrəmi, Hisali, Xülusi, Xadimi, Xumari, Xən-
dan,  Duayi,  Ruhi  Bağdadi,  Ruhi  Çələbi,  Zari,  Zöhdi,  Sami,  Sai, 
Səmai,  Şərhi,  Şəmsiyi-Divanə,  Ziyai,  Tüfeyli,  Tərzi,  Təriqi,  Zü-
huri, Elmi, Arif, Əbdülvahid, Adni bəy, İzari, Ətiqi, Qafuri, Fəxri, 
Mövlana Katib, Ləli, Lisani, Mühiti Əfəndi, Mühyi, Minnəti, Nati-
qi, Nüsrəti, Vəhdəti, Vəsfi. 
Beləliklə,  “Gülşəni-şüəra”nın  ilk  variantı  müqəddimə,  üç 
rövzə və bir xatimədən ibarətdir. Təzkirənin tam nüsxəsi isə dörd 
rövzədir. İlkin variantda təzkirədə Qanuni dövrü şairlərindən bəhs 
olunmuşdursa,  əlavələr zamanı  əsərə  II  Səlim və III  Murad dövrü 
şairləri də xatırlanmışdır.   
Təzkirənin birinci rövzəsində Qanuni Sultan Süleyman, şah-
zadə Sultan Səlim və digər şahzadələr, ikinci rövzədə dövrünün ta-
nınmış  dövlət  xadimləri,  üçüncü  rövzədə  üləma  və  müdərrislər, 
sancaq bəyləri və əyalət dəftərdarları, dördüncü rövzədə isə əlifba 
sırası ilə müasiri olan şairlər haqqında məlumat və əsərlərindən nü-
munələr verilmişdir.  
Əsərin  müqəddimə  və  xatiməsi  çətin  bir  dillə  qələmə  alın-
mışdır.  Təzkirənin  ilk  üç  bölməsində  də  sultan,  şahzadə,  bəylər-
bəyi, dəftərdar  şairlərdən  də  bəhs  olunarkən  ərəb-fars  ibarələri  ilə 
dolu  ağır  bir  dildən  istifadə  olunmuşdur.  Təzkirənin  dilini  təhlil 
edən S.Solmaz yazır: “Dil yer yer ağırlaşmakta, ikili, üçlü terkipler 
çok  kullanılmaktadır.  Birinci,  ikinci  ve  üçüncü  bölümlerde  kul-

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
110 
lanılan dilin belli bir standartı yoktur. Bu bölümlerde dilin kullanış 
biçimini şairin sosyal statüsü belirlemektedir”
172
. 
“Gülşəni-şüəra”nın  müqəddiməsində  Qanuni  Sultan  Süley-
man  və  şahzadə  Sultan  Səlim  tərif  edilmiş,  “Səbəbi-nəzmi-kitab” 
başlığı altında Türkiyə səfərini, İstanbulun elm adamları və şairləri 
ilə tanışlığını, Bağdada qayıtmasını təsvir etmişdir. Təzkirəçi “Sə-
bəbi-təlifi-kitab”  sərlövhəsi  altında  təzkirənin  yazılma  səbəbini 
izah edir: “Səlatini-izamun və üləmayi-fixamun və sahibi-dövləta-
ni xubcamalun və eyşü nuş itdügüm şüərayi-şeirin maqalun və xid-
mətlərinə irişüb söhbətlərindən müstəfid olduğum kimsələrdə nəv-
safi-xamisin guş qıldığum füsəhayi-niku-xisalün məmha-əmkən tə-
təbbüyi-əhval  idüb  dörd  rövzə  təriqilə  əla-qadrit-takə  bu  bir  neçə 
pərişan  əvraqa cəm  qılıb  “Təzkireyi-ərbabi-səfa  ani  “Gülşəni-şüə-
ra” diyü nam verildi”
173
.  
C.S.Robinson  ədəbiyyatın  bu  janrında  özünü  sınamış iki sə-
ləfi və çoxsaylı xələflərindən fərqli olaraq Əhdinin onu bu işə sövq 
edən  adi  səbəblərin  adını  çəkmədiyini  yazır  və  daha  sonra  əlavə 
edir: “Əhdinin sətiraltı fikirlərini oxuyarkən belə  bir nəticəyə gəl-
mək  olur  ki,  “Gülşəni-şüəra”  təzkirəsinin  tərtibi,  çox  ehtimal  ki, 
müəllifin  Anadolu  və  İstanbul  camaatına  minnətdarlıq  rəmzi  ola-
raq Osmanlı ədəbi tarixinə şəxsi töhfəsini vermək arzusundan doğ-
muşdur.  Ehtimal  ki,  təzkirə  yazmaqda  o,  iki  məqsəd  güdmüşdür: 
Rum xalqına öz təşəkkürünü bildirmək və Bağdad əhlini məlumat-
landırmaq”
174
. 
Onu da qeyd etmək lazımdır  ki,  Azərbaycan təzkirəçisi Əhdi 
Bağdadi h.972/1564-65-ci ildə Sam mirzənin “Töhfeyi-Sami” təz-
kirəsini İstanbulda köçürmüşdür
*
. Əlyazma hal-hazırda İran Milli 
                                                 
172
 Ahdi  ve  Gülşen-i  şuarası  (İnceleme-metin)  /  haz.  S.Solmaz.  Ankara,  2005, 
s.16. 
173
 yenə orada, s. 89.  
174
 Robinson  C.S.  Əhdi  Bağdadinin  “Gülşəni-şüəra”  təzkirəsi  /  “Şərq”  tərcümə 
toplusu, № 3, Bakı, 2006, s.176-177. 
*
  Qeyd:  Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  bəzi  müəlliflər  Əhdinin  h.971-ci  ildə 
İstanbuldan  Bağdada  qayıtdığını  bildirirlər.  Əgər  Əhdinin    h.972-ci  ildə  İstan-
bulda  “Töhfeyi-Sami”ni  köçürməsi  haqqında  kataloqlarda  yer  almış  məlumat 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
111 
kitabxanasında  896  şifrəsi  ilə  mühafizə  olunmaqdadır
175
.  “Gülşə-
ni-şüəra” adlı təzkirə qələmə  almış Əhdi  Bağdadi  əsərinin ön sö-
zündə  Sam  Mirzənin  təzkirəsi  ilə  tanış  olması  haqqında  heç  bir 
məlumat vermir. Çox güman ki, Əhdi öz təzkirəsini Osmanlı şahza-
dəsinə təqdim etdiyi üçün orada Səfəvi şahzadəsinin əsərinin adını 
çəkməyi lazım bilməmişdir. Belə ki, o dövrdə Səfəvi – Osmanlı mü-
nasibətlərində soyuqluq və ziddiyyət mövcud idi.  
Əhdi əsərində yeri gəldikcə təzkirəsinin qaynaqları haqqında 
da  bilgi  verməkdədir.  S.Solmaz  “Gülşəni-şüəra”nın  qaynaqlarını 
üç qismə ayırır: Əhdinin görüşdüyü şairlər, vəsfini etdiyi şairlər və 
Əhdi  ilə  məktublaşan  şairlər
176
.  Belə  ki,  təzkirəçi  bəzi  şairlərlə 
söhbət etdiyini, onların əsərlərini öyrəndiyini, bəzilərində isə arala-
rında  “hüquqi-sabiqə”  olduğunu  qeyd  etmişdir.  Bir  qism  şairlər 
haqqında isə “əvsafın quş itdigümüz şüəradandur” şəklində ümumi 
açıqlama  vermişdir.  Əhdi  bəzi  şairlərlə  məktublaşdığını,  bəziləri-
nin  yaxınlarından məlumat aldığını, bəziləri ilə isə dost olduğunu 
söyləyir. Təzkirəçi Piri paşa (Adana)

, Təmərrüd Əli paşa (Sivas), 
Pərviz Əfəndi, Süruri Əfəndi, Riyazi Əfəndi (Dimetoka, Ədirnə və 
İstanbul), Əmiri Çələbi (Ədirnə və Bağdad), Əmani, Behişti (İstan-
bul),  Cüdayi,  Həmdiyi-Bursəvi  (Bağdad),  Hatəmi  bəy  (Ədirnə  və 
İstanbul), Sami, Ruhi Çələbi (Bağdad), Rəfi Çələbi, Tüfeyli (Bağ-
dad), Tərzi (Bağdad), Təriqi (Bağdad), İzari Çələbi (Ədirnə və İs-
tanbul), Adni (Bağdad), Arifi, Fani (Bağdad), Lütfiyi-Əcəm (Bağ-
dad), Məcdi (İstanbul və Bursa), Məhvi (İstanbul və Bursa), Növi 
Çələbi  (Ədirnə  və  İstanbul),  Valehi  Çələbi  (Ədirnə  və  İstanbul), 
Vüsali Çələbi (Ədirnə və İstanbul) ilə görüşmüşdür. Əhdi Əhməd 
paşa və Muradi Bağdadi ilə məktublaşmışdır. Şübhəsiz ki, “Gülşə-
ni-şüəra”nın qaynaqları  bu qədər deyildir. Təbii ki, Əhdi özündən 
əvvəl yazılmış təzkirələri də görmüşdür. O, təzkirəsində Lətifidən 
                                                                                                             
doğrudursa Əhdinin Bağdada qayıtma tarixini yenidən dəqiqləşdirməyə ehtiyac 
yaranacaqdır. 
175
 Bax: Musalı V. Türk təzkirəçiliyi: biblioqrafiya. Bakı: 2011, s. 94. 
176
 Ahdi ve Gülşen-i şuarası (İnceleme-metin). Ankara, 2005, s. 25. 

 Əhdinin şairlərlə hansı şəhərdə görüşdüyü mötərizə içərisində verilmişdir. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
112 
bəhs edərkən “Lətifi təzkirəsi”ni gördüyünü, fəqət bu əsəri bəyən-
mədiyini yazır: “Kastamonıdan əhli-qələmdən üslubi-inşada kəndü 
rəyi  ilə  bi-mislü-bi-həmta  olduğıçün  muüqəddəmə  təzkireyi-şüara 
yazmışdur.  Lakin  pəsəndi-zürəfa  və  məqbuli-füzəla  olmamışdur. 
Zira ki, çok yerdə təəssüb itmişdür”
177
.    
S.  Robinson  təzkirənin  qaynaqlarına  toxunaraq  göstərir  ki, 
Əhdi  təzkirəsini  təşkil  edən  müqəddimə  və  tərcümeyi-hallardan 
belə təəssürat yaranır ki, şairlər haqqında verilən bütün məlumatlar 
ya  birbaşa həmin şairlərdən, ya da dolayı surətdə onları tanıyan və 
onlar haqqında məlumatları  olan başqa şəxslərdən alınmışdır. Da-
ha sonra tədqiqatçı qeyd edir ki, Eşqi, Qəndi, Qüdsi və Həlaki ilə 
bağlı  təqdim  edilən  məlumatlar  Əhdinin  Səhi  və  Lətifi  təzki-
rələrindən istifadə etməsi haqqında fikir söyləməyə əsas verir
178
.  
Təzkirədə  Azərbaycan  şairləri  haqqında  verilən  məlumatlar 
da maraq doğurur. Bunların arasında Əflatun, Bəsiri, Pənahi, Bida-
ri, Cəlili, Həsiri, Xəlifə, Hali, Xəlili, Zehni, Ruhi, Rindi, Zayi, Ari-
fi, Elmi Bağdadi, Ətiqi, Füzuli, Fəzli, Mir Qədri, Muradi Bağdadi, 
Həmdəminin adını çəkmək olar.  
Nümunə  üçün  Həsirinin  boqrafiyasına  nəzər  salaq:  “Şirvâ-
niyyül-asl  ve  sâhib-nesldür.  Hayli  nezâket-i  tab ’   ve  zerâfet-i 
vasfla ârâste ve esbâb-ı  lehv ü lu’bla  ol  felâket-me’âb pirâste 
ve  bir  bî-riyâ  ‘âşık-ı  şeydâ  ve’l-perişân-menzil  ü  bî-me’vâ 
olmagın  bûriyâdan bî-ser-i  bî-devletine bir  tâc-ı  pür-revâc peydâ 
idüp  bîkaydlıgında  şâhân-ı  ‘ âleme  ser-fürû ’   idüp  ‘ arz-ı 
ihtiyâc itmez ve hûb-rûyân-ı cihânı sûfî gibi bâg-ı cinâna satmaz. 
Bir  nîce müddet  dârü’s-selâm-ı  Bagdâd’da sâkin olup  erbâb-ı 
nazmla  ihtilât-ı  küllî  eylemegin  kelimâtına  cüz ’ î  irtibât  virüp 
vâdî-i şi’re sâlik ve emti’a-ı gazelden hayli mâl ü menâle mâlik 
olmışlardur.  Cümle  elfâz-ı  güher-nisârlarından  bir  iki  beyt-i 
                                                 
177
 Ahdi ve Gülşen-i şuarası (İnceleme-metin). Ankara, 2005, s.501. 
178
 Robinson  C.S.  Əhdi  Bağdadinin  “Gülşəni-şüəra”  təzkirəsi  /  “Şərq”  tərcümə 
toplusu, № 3, Bakı, 2006, s.178. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
113 
pürnikât bu cem’iyyet-i zurefâya sebt olunması münâsib görüldi. 
Ebyâtına eşhâs-ı ‘âşık-pîşe tâlibdür.  
Nazm  
Bize bir yâr-ı vefâ-dâr gerekmez mi gerek 
Olıcak yâr-ı cefâ-kâr gerekmez mi gerek 
 
Diğer : Türkî-vârınca söylerem şi’ri 
Kâtî arınca söylerem şi’ri
179
. 
 
Müxtəlif  variantlarda  davamlı  şəkildə  əsərə  edilən  əlavələr 
üzündən təzkirənin  bir-birindən fərqlənən nüsxələri meydana çıx-
mışdır. Təzkirə üzərində S.Solmazın apardığı araşdırma nəticəsin-
də  əsərdəki  şairlərin  sayı  381-ə  çatmışdır
180
.  Əlavələr  əsərin  bəzi 
yerlərində əlifba prinsipinin pozulmasına da səbəb olmuşdur.  
Azərbaycan  türkcəsində  ilk  təzkirə  hesab  olunan  “Gülşəni-
şüəra”da  Lətifi  təzkirəsində  bəhs  olunmayan  272  şairin  həyat  və 
yaradıcılığı  haqqında  məlumat  almaq  mümkündür.  Başqa  təzkirə-
lərdə bəhs olunmayan və yalnız “Gülşəni-şüəra”da rast gələ biləcə-
yimiz şairlərin sayı 147 nəfərdir.  
Ö.F.Akün Əhdi təzkirəsinin çox qiymətli əsər olduğunu xü-
susi vurğulayır: “Künhül-ahbar”ın Ahdiyi küçümseyen o bilgili ve 
tahkiki kuvvetli mağrur müellifi Ali gibi bir şahsiyet bile, bazı hal 
tercümelerinde  ondakı  bilgilere  yeni  hiçbir  şey  katamayarak  aynı 
muhteva  ile  onu  nakil  ve  tekrarlamak  mecburiyyetinde  kalmış-
tır”
181
. 
Riyazi  h.1018/1609-cu  ildə  yazdığı  təzkirəsində  Əhdi  təzki-
rəsinin  unudulduğunu  yazırsa  da
182
,  bu  məlumatı  doğru  saymaq 
olmaz.  Çünki  “Gülşəni-şüəra”  Əbdürrəhman  Hibrinin  “Ədirnə 
tarixi”nə, “Ənisül-müsamirin” əsərinə və Əsrar Dədənin təzkirəsi-
                                                 
179
 Ahdi ve Gülşen-i şuarası (İnceleme-metin). Ankara, 2005, s. 271. 
180
 İsen  M.,  Kılıc  F.,  Aksoyak  İ.,  Eyduran  A.  Şair  tezkireleri,  Ankara,  2002, 
s.44. 
181
 Akün Ö.F. Ahdi. DİA, I c. İstanbul, 1988, s. 512. 
182
 Riyazi. Riyazüş-şüəra. Nurosmaniyyə kitabxanası, No.3724, vər. 102 a. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
114 
nə qaynaq olmuşdur. XIX əsrin əvvəllərində P.Hammerdən başla-
yaraq,  Ata  Bəyin  “Əndərun  tarixi”ndə,  Məhəmməd  Sürəyyanın 
“Sicilli-Osmani”sində  və  s.  başlıca  müraciət  qaynaqlarından  ol-
muşdur
183
. Ruhi Bağdadi “Divan”ından isə Əhdi təzkirəsinin Bağ-
dadda nə qədər məşhur olduğunu öyrənirik.  
Türkiyədə  Cümhuriyyətdən  əvvəlki  illərdə  “Gülşəni-
şüəra”nın  Vəliyiddin  Əfəndi  kitabxanasındakı  nüsxəsi  istisna  ol-
maqla,  digər  əlyazmaları  şəxsi  kitabxanalarda  mühafizə  olunmuş-
dur
184
. Bu səbəbdən də təzkirədən yetərincə istifadə olunmamışdır. 
Təzkirənin  Sankt-Peterburq  Dövlət  Universiteti  Şərq  bölməsində 
T-16 şifrə altında saxlanılan əlyazma h.1217/1802-ci ildə Abdulla 
ibn  İbrahim  Üsküdari  tərəfindən  köçürülmüşdür.  Həcmi  290  və-
rəqdir. Əlyazmanın fotosurəti Azərb. MEA Əlyazmalar  İnstitunda 
mühafizə olunur. 
 
Əlyazmaları 
 
Təzkirənin üç rövzədən ibarət olan nüsxələri 
 
İstanbul Universiteti K/X., İbnül-Əmin kitabları 3111. 
İstanbul Universiteti K/X. TY 9598. 
Süleymaniyə K/X. Halət Əfəndi 107. 
Topqapı Sarayı Muzeyi K/X. Xəzinə 1303. 
Ankara Genel Kitablığı, Adnan Ötükən 47. 
İzmir Milli K/X. 1154. 
Berlin K/X. Ms. or. oct 3449. 
Bayəzid Dövlət K/X. 10266. 
Vyana K/X. 379. 
Yuqoslaviya K/X. 
Bursa El Xalq K/X. 
Paris Milli K/X. Turc. 518. 
 
                                                 
183
 Akün Ö.F. Ahdi. DİA, c. I, İstanbul, 1988, s. 512. 
184
 Yenə orada. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
115 
 
 
Təzkirənin dörd rövzədən ibarət olan nüsxələri 
 
Fateh Millət K/X. Əli Əmiri 774. 
İstanbul Universiteti K/X. Ty. 2604. 
Agah Sırrı Levend nüsxəsi, Türk Dil Kurumu K/X. B-55. 
İstanbul Divan Ədəbiyyatı Muzeyi 669. 
London Britaniya Muzeyi Add. 7876. 
Misir Qahirə Milli K/X. M. 108. 
Sankt - Peterburq Dövlət Universiteti, Şərq bölməsi T-16. 
 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
116