AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

 
Əhdi Bağdadi “GülĢəni-Ģüəra” 
Sankt-Peterburq ġərq Əlyazmaları Ġnstitutu T-16

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
117 
 
ĠBRAHĠM MĠRZƏ SƏFƏVĠ 
 
XVI əsrdə təzkirə tərtibləmiş digər bir müəllif Səfəvilər süla-
ləsindən  olan  I  Şah  İsmayılın  nəvəsi  və  Zəhirəddin  Bəhram 
mirzənin oğlu İbrahim mirzə Əbülfəthdir.  
İbrahim  mirzə  Səfəvi,  I  Şah  Təhmasib  zamanında  (1524-
1576) əvvəlcə Məşhəd hakimi olmuş, daha sonra isə şah sarayında 
çalışmışdır. I Şah Təhmasib öz qızı  Gövhərsultan xanımı ona ərə 
vermişdir. Axırda II Şah İsmayılın əmri ilə öldürülmüşdür.
 
 
I  Şah  Abbasın  (1587-1629)  saray  tarixçisi  İsgəndər  bəy 
Münşi Türkman öz əsərinin Səfəvi şahzadələrindən bəhs edən böl-
məsində İbrahim mirzə haqqında bu məlumatları verir:  
“Bəhram mirzənin ikinci oğlu İbrahim mirzədir. Onun anası 
Şirvan vilayətinin  əsilzadələrinə mənsub idi. O,  cənnətməkan şah 
həzrətlərinin (I Şah Təhmasibin – V.M.) kürəkəni idi və o həzrətin 
vəfatı zamanı ulu dərgahda eşikağası mənsəbi ilə əzizlənmiş və şə-
rəflənmiş bir vəziyyətdə idi. O, yüksək qabiliyyətə, istedada, ağıla 
və  idraka  malik  idi  və  ali  dərəcəli  əmisinin  (I  Şah  Təhmasibin  – 
V.M.)  hüzurunda  əziz,  möhtərəm,  sözükeçən,  əhəmiyyətli,  rəyi 
dinlənən  və  məşvərətçi  bir  şəxs  idi.  Daha  sonra  qeyd  edəcəyimiz 
kimi, İsmayıl mirzənin (II Şah İsmayılın – V.M.) zamanında şəhid-
lik  şərbətini  nuş  etmişdir…  Sözügedən  Sultan  İbrahim  mirzə  çe-
şidli fəzilət və kamilliklərlə bəzənmiş və incəsənət fənləri ilə zinət-
lənmiş bir şəxs olub, zəmanənin istedad sahiblərindən idi. O, nəs-
təliq xətti  ilə çox  yaxşı  yazırdı  və  incə  qələmli  bir müsəvvir (rəs-
sam – V.M.) idi. Musiqi və ədvar (musiqi nəzəriyyəsi – V.M.) el-
mində  zəmanənin  öncülü  idi.  O,  musiqi  bəstələmək  sahəsində 
Mövlana  Qasım  Qanuninin  şagirdi  olmuşdur.  Yaxşı  saz  çalardı. 
Dülgərlik  etmək,  saz  yonmaq  və  mozaika  (“xatəmbəndi”)  yarat-
maq sənətlərində böyük məharətə malik idi. Xorasanda olarkən ək-
sər vaxtlarda şairlərlə, nəzm  və bəlağət  sahibləri ilə  söhbət  edərdi 
və özü də “Cahi” təxəllüsü ilə şeir yazardı. Ondan aşiqanə qəzəllər 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
118 
qalmışdır.  O  cümlədən  bu  iki  məqtə  onun  əhvalatını  qələmə  alar-
kən xatirimizə gəldi: 
Qitə  
Getmək anı yetəndə yar gəlib çıxdı,  
Cahi, Gözünü aç ki, əgər görməyə taqət varsa.  
 
Qitə 
Min gecədən sonra ki, sən yarla görüşdün, 
Cahi, fürsətdir, gözünü ondan ayırma.  
 
Onun  yaratdığı  böyük  kitabxana[dakı  kitablar]  köhnə  ustad-
ların və gözəl yazan xəttatların xətlərindən və misli-bərabəri olma-
yan  qızıl  qələmli  müsəvvirlərin  çəkdikləri  təsvirlərdən  ibarət  idi. 
Onun mülkiyyətində çoxlu digər töhfələr də vardı. Onun çinixanası 
Çin və Xəta nigarxanalarını utandırırdı. [İbrahim] mirzənin [ölüm] 
hadisəsindən sonra onun möhtərəm hərəmi o əsərlərin İsmayıl mir-
zənin əlinə keçməməsi üçün onların əksəriyyətini suya tökdü, çini-
ləri  sındırdı,  qalanlarına  isə  od  vurdu  və  mirzənin  matəmi  üçün 
həddən artıq fəryad və fəğan qopardı. Axırda o, ahu-zarının çoxlu-
ğu üzündən xəstələnib, yorğan-döşəyə düşdü və elə həmin ay fani 
dünyaya vida edib, əbədiyyət aləminə qovuşdu”
185
. 
II  Şah  İsmayıl  taxta  çıxdıqdan  sonra  Şamxal  sultan  onun 
əmri ilə h. 984/1576-cı ildə İbrahim mirzəni öldürmüşdür.  Mirzə 
bəy Cünabədi bu hadisəni belə təsvir edir: “Bəhram mirzənin oğlu 
İbrahim mirzə xeyli istedada, təb lətafətinə, gözəl nəzmə və yaxşı 
xəttə malik idi,  təxəllüsü Cahi idi, ovtar (simli musiqi)fənnində və 
digərlərində  kamal  sahibi  idi  və  həmin  vaxt  (yəni  h.984/1576-cı 
ildə II İsmayıl hakimiyyətə gələrkən – V.M.) darüssəltənə Qəzvin-
də  yaşayırdı.  II  Şah  İsmayıl  da  yaxşı  təbə  və  zehnə  malik  idi  və 
çox yaxşı şeirlər deyirdi. Təxəllüsü Adil idi. Hələ o, hakimiyyətə 
gəlməzdən  əvvəl  İbrahim  mirzə  ilə  müşairə  və  mükalimə  etmişdi 
                                                 
185
 İsgəndər bəy Münşi Türkman. Tarixi-aləmarayi-Abbasi. I cild / farscadan 
tərcümənin, ön sözün, şərhlərin və göstəricilərin müəllifləri: O.Ə.Əfəndiyev və 
N.S.Musalı. Bakı: Təhsil, 2009, 423-424. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
119 
və cənab mirzə onun cavabında bir şeir demişdi, bu isə onların ara-
sında  inciklik  yaranmasına  səbəb  olmuşdu.  Bu  inciklik  İsmayılın 
xatirində  qalmışdı  və  o,  padşah  olduğu  vaxt  şahzadələrin  həlak 
edilməsinin əncamını çəkən zaman bir qorçuya əmr etdi ki, İbrahi-
mi  qətlə  yetirsin.  Həmçinin  qatilə  demişdi  ki,  İbrahim  mirzənin 
ömür boyu yığdığı sərvət sənin ixtiyarına keçəcəkdir. Həmin qorçu 
padşahın  əmri  ilə  mirzənin  evinə  getdi  və  hökmü  həyata  keçirib 
onu öldürdü. Amma padşahın doğma bacısı mirzənin arvadı idi və 
dərhal  matəm  və  şivən  qopardı.  O,  mirzənin  mal-dövlətinin  və 
cavahirlərinin qorçuya verilməməsi üçün onları xarab etdi və nəfis 
əşyaları  çaya  tulladı.  Qadın  bundan  sonra  şəxsən  özü  İbrahim 
mirzənin  cəsədinə  qüsl  verdi,  onu  kəfənə  tutdu,  iki  rükət  namaz 
qıldı, həmçinin onun ölümünün səbəbkarlarına nifrin yağdırdı”
186
. 
Deyilənlərə  görə,  İbrahim  mirzə  ölümünün  yaxınlaşdığını 
bilmiş və II Şah İsmayıla belə bir məktub yazmışdır
187
: 
 
Ey qardaş, boyama sən əlini insan qanından, 
Əlin üstə digər bir əl var ki, güclüdür ondan. 
Fələk o adamın ki, başına qızıl tac qoyar, 
Axırda qara torpaq altında onu quylayar. 
 
Qəbrimiz bir neçə  ay səninkindən köhnə  görünər, ancaq sən 
bu  çirkin  işlərinlə  ömründə  bəhrə  almazsan.  Ey  ağam,  səkkiz  ay 
şahlıq  müddətində  ədalətli  şahın  fərmanı  ilə  44220  nəfər  dövlət 
işçisi və qara  camaat  günahsız olaraq öldürülmüşdür ki,  onlardan 
320 nəfər peyğəmbər övladıdır. Onların çoxu həddi-büluğa çatma-
mış,  məsum  idilər.  Bu  dünyanı  və  axirəti  yaradan  Allah  səndən 
haqq-hesab istəyən gündə ona nə cavab verəcəksən? Sənin əhvalın 
o  baqqala  bənzəyir  ki,  gün  batana  yaxın  dükanını  açar.  Onun  bu 
müddətdə nə qədər alveri olar, məlumdur. Sənin cavanlığının yaxşı 
                                                 
186
 Mirzə  bəy  Cünabədi.  Rövzətüs-Səfəviyyə.  Be  kuşeş-i  Qulamrza  Təbatəbayi 
Məcd. Tehran, 1378, s.  579-580.  
187
 Bax: Kərimov P. Şah İsmayıl Xətainin nəvəsi  İbrahim Mirzənin ana dilində 
şeirləri  // Azərbaycan. - 2012. - № 1. s. 184-189. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
120 
dövrü ötmüş, ömründən 48 il keçmişdir. Hər şeydən agah olan Al-
lah  bilir  ki,  kafirlərə  qarşı  müharibədə  mən  həmişə  şəhid  olmağı 
arzulayardım.  İndi  isə  ümid  edirəm  ki,  şəhidlərə  qoşulacağam. 
"İnna  lillah  və  inna  ileyhi  raciun"  ("Allahdanıq  və  ona  qayıdaca-
ğıq")
188
. 
 
İstəyirsən sən nəslimizə son qoyasan? 
Bu nə cinayət? Görüm nəsilsiz qalasan!" 
 
Qazi  Əhməd Qumi  İbrahim mirzənin  yazdığı şeirlərin 3000 
beytdən artıq olduğunu, divanına arvadı Gövhərşad banunun diba-
çə yazdığını, Qazi Əhməd Quminin atası Mir Münşinin isə bu əsəri 
köçürdüyünü qeyd edir
189
. 
 Bu  şahzadə  müxtəlif  hünər  sahələrində  mahir  olmuş  və  sə-
nətkarları himayə etmiş, zəngin bir kitabxana qurmuşdur
190
.  
İbrahim mirzə haqqında məlumat verən Məmmədəli Tərbiyət 
yazır:  “Mir  münşi  oğlu  Hacı  Əhməd  Qumlunun  qeyd  etdiyinə 
görə, bu şahzadənin qiymətli kitabxanasında bir çox dəyərli kitab-
lar  və  az  tapılan  albomlar  vardır.  Bu  albomların  birində  görkəmli 
xəttatların  yazısı,  ustad  Behzad  və  digər  rəssamların  əsərləri  top-
lanmışdır. Bu albomun qiyməti bir ölkənin birillik dövlət büdcəsi-
nə bərabərdir”
191
. Tərbiyət "Xansahibin bayazı", "Gülüstani-hünər" 
və "Xülasətül-əşar"a istinadən İbrahim mirzənin şeirlərindən farsca 
örnəklər təqdim etmişdir. 
 
Elə bilmə ki, gözləri heç aldatmaq bacarmır, 
Elə göstərir ki, guya hiylə satmaq bacarmır. 
                                                 
188
 Tərbiyət  Məhəmmədəli.  Danişməndani-Azərbaycan  (fars  dilindən  tərcümə 
edənlər: İsmayıl Şəms, Qafar Kəndli). Bakı, 1987, s. 164. 
189
 Məmmədova  Ş.  “Xülasət  ət-təvarix”  Azərbaycan  tarixinin  mənbəyi  kimi. 
Bakı, Elm, 1991, s. 103-104. 
190
 Cavad Heyət. Azərbaycan ədəbiyyatına bir baxış. Bakı, 1993, s.63. 
191
 Tərbiyət  Məhəmmədəli.  Danişməndani-Azərbaycan  (fars  dilindən  tərcümə 
edənlər: İsmayıl Şəms, Qafar Kəndli). Bakı, 1987, s.162. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
121 
 
Dilbər canıma qəsd edir, öcəşir yenə, 
Davamsız dünya tək ondan vəfa gözləmə! 
 
Camalın görməyə tabım yox, baxmayaraq, 
"Ləntəbani" deyir, tənə vurur o mənə.  
 
Atın tərifinə deyilmiş şeir: 
 
Şığan  oxdur,  ötən  fikir,  arzu  tək  sevinc  yaradır, 
Döyünən ürəkdir, axan xəyal, göyləri sarsıdır. 
 
Çapır,  sanki  yaşıl  günbəz  üstə  damcıdır  o  süzür, 
Qıdıqlayır külək onu, yerindən qovlayır, üzür. 
 
Hərəkətdə incə, huşda misli yoxdur bu dünyada, 
Qədəh yanından ötsə, nə qədəh tərpənər, nə badə. 
 
F.e.d.  Paşa  Kərimov  İbrahim  mirzənin  həyat  və  yaradıcılı-
ğından bəhs edən və türkcə şeirlərini əhatə edən bir məqalə nəşr et-
dirmişdir.  Tədqiqatçı  yazır:  “İllərlə  axtarışdan  sonra  İbrahim  mir-
zənin Azərbaycan türkcəsində yazdığı şeirləri Almaniyada yaşayan 
həmvətənimiz  Məhəmmədəli  Hüseyni  Tehranın  Saray  kitabxana-
sından aşkar edərək surətini çıxartmış, AMEA-nın Məhəmməd Fü-
zuli  adına Əlyazmalar  İnstitutuna göndərmişdir.  Aşıq şeiri  forma-
sında  yazılan  bu  27  şerin,  varsağıların  dili  çox  aydın  və  sadədir. 
Şair  bu  şeirlərin  son  bəndində  İbrahim  imzasından  istifadə  edib-
dir...Şairin  bu  şeirlərini  nəzərdən  keçirərkən  ilk  növbədə,  Şah 
İsmayılın  xalq  şeir  üslubunda  yazdığı  qoşma,  varsağı,  gəraylı  və 
bayatıları yada düşür...”. 
Orasını da qeyd etmək istərdik ki, İbrahim mirzənin haqqın-
da danışdığımız şeirləri 1581-ci ildə köçürülmüşdür”
192
.  Məqa-lə-
                                                 
192
 Kərimov  P.  Şah  İsmayıl  Xətainin  nəvəsi    İbrahim  Mirzənin  ana  dilində 
şeirləri  // Azərbaycan. - 2012. - № 1. s. 186. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
122 
nin sonunda P.Kərimov ilk dəfə olaraq şairin türkcə şeirlərini oxu-
cuların diqqətinə çatdırmışdır: 
 
Məni böylə zar eyləmə, 
Aman dilbər, aman dilbər. 
Dərdə giriftar eyləmə, 
Aman dilbər, aman dilbər. 
 
Qeyr ilə həmsüxən olma, 
Bəlayi-canü tən olma; 
Mana böylə düşmən olma, 
Aman dilbər, aman dilbər. 
 
Bir dəm mana yar ola gör, 
Mərhəmi-əsrar ola gör; 
Qəmimə qəmxar ola gör, - 
Aman dilbər, aman dilbər. 
 
Gözdən qanlu yaşum axdı, 
Hicrin məni oda yaxdı; 
Həsrətindən canım çıxdı, -  
Aman dilbər, aman dilbər. 
 
İbrahim der, gözəl xanım, 
Çıxdı əflakə əfğanım; 
Hicrində qalmadı canım, -  
Aman dilbər, aman dilbər. 
                  
*** 
Şol zamanın cövhərindən, 
Könül, incinmə, səbr eylə. 
Əhli-aləmin tövründən, 
Könül, incinmə, səbr eylə. 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
123 
Fələk sana cəfa qulur, 
Görəlim kim, sonu nolur 
Bu dünyadur, böylə olur, 
Könül, incinmə, səbr eylə. 
 
Seyli-qəm cuş edib daşdı, 
Möhnətü-qəm həddən aşdı, 
Neyləyəlim, böylə düşdi, 
Könül, incinmə, səbr eylə. 
 
Necə kim, bidad etmələr, 
Sənin qətlünə yetmələr, 
Necə səni incitmələr, 
Könül, incinmə, səbr eylə. 
 
İbrahim der: ol sərvi-naz, 
Olmaz bizə məhrəmi-raz, 
Həq kərimdür, böylə qalmaz, 
Könül, incinmə, səbr eylə. 
  
İbrahim mirzənin məclisləri həmişə elm və ədəbiyyat xadim-
lərinin  yığıncağı  olmuş,  Hindistana  səfər  edən  hər  bir  söz  ustası 
Xorasandan keçdikdə  İbrahim mirzə onu bir müddət qonaq saxla-
yar və ona böyük hörmət göstərərdi.  
İbrahim  mirzə  görkəmli  söz  ustalarının  tərcümeyi-halı  və 
əsərlərindən nümunələri əhatə edən “Fərhəngi-İbrahim” adlı təzki-
rə  yazmışdır
193
.  M.Tərbiyət  yazır  ki,  bu  təzkirə  “Səfinəyi-Xoşgu” 
müəllifinin  istifadə  etdiyi  mənbələrdən  olmuşdur.  Təzkirə  dövrü-
müzə çatmadığı üçün bu məlumatla kifayətlənməli oluruq. 
 
                                                 
193
 Tərbiyət  Məhəmmədəli.  Danişməndani-Azərbaycan  (fars  dilindən  tərcümə 
edənlər:  İsmayıl  Şəms,  Qafar  Kəndli).  Bakı,  1987,  s.163;  Məmmədova  Ş. 
“Xülasət  ət-təvarix”  Azərbaycan  tarixinin  mənbəyi  kimi.  Bakı,  Elm,  1991,  s. 
104. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
124 
 
 
 
 
 
 
Ġbrahim mirzənin “Gülüstani-hünər” adlı əsərdəki minyatürü 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
125 
 
TÖVFĠ TƏBRĠZĠ 
 
Tövfi  Təbrizi  h.  X/m.XVI  əsrin  ikinci  yarısında  öz  zama-
nının  şairləri  haqqında  “Təzkireyi-Tövfi”  adlı  təzkirə  qələmə 
almışdır. Sadiq bəy Əfşar bu şair haqqında məlumat vermiş, hətta 
onu tənqid etmişdir: “Təbrizlidir. Şairliyi mötəbər sayılmadığından 
sərrafçılıqla  gün  keçirirdi.  Hal-hazırda  deyirlər  ki,  o  vilayətdə 
nəzm  əhli  onu  qəbul  edir.  Həqiqətən,  zövqü  və  aşiqliyi  olan  bir 
insandır.  Lahican  şəhərində  onunla  rastlaşdım.  Vaxtını  kimyagər-
liklə  keçirirdi.  Bu  fənndə  dərrakəsizliyinə  baxmayaraq,  risalə  də 
yazmışdı.  Yoxlamaq  xatirinə  məndən  soruşdu:  “Həcərin  (daşın) 
neçə  növü  var?”.  Dedim:  “Sən  de  görüm  həcər  nədir,  mən  deyim 
neçə növü var”. Və məlum oldu ki, həcər sözünün mənasını bilmir. 
Çox sadəlövh insandır. Hər halda, yaxşı şeirləri var. Bu beytlər də 
o cümlədən (16 beytini nümunə göstərir)”
194
. 
Sadiq bəydən fərqli olaraq, “Zikri” təxəllüslü Təqiəddin Mə-
həmməd  ibn  Şərəfəddin  Əli  əl-Hüseyni  əl-Kaşani  “Xülasətül-əşar 
və  zübdətül-əfkar”  əsərində  öz  müasiri  olan  Tövfinin  şairliyini 
yüksək qiymətləndirmiş, onu “Təbrizin seçkin şairlərindən” hesab 
etmiş,  “şairlikdə  təbinin  mükəmməl  dərəcədə  yüksək”  olduğunu 
vurğulamış, “rəngin qəzəllərə və mətin qəsidələrə” malik olduğunu 
qeyd etmiş və yaradıcılığından 316 beyt örnək vermişdir. Zikri ey-
ni  zamanda  Tövfinin  təzkirəsi  haqqında  da  məlumat  vermişdir: 
“Amma öz şairliyi və öz şeirinə olan inamı ilə yanaşı, digərlərinin 
də şeirlərini toplamış və deyirlər ki, son dərəcə yaxşı bir “Təzkirə-
tüş-şüəra” yazmışdır. Və bu əyyamda fəsahət meydanında at çap-
maqda  olan  şairlərin  çoxusu  haqqında  həmin  əsərində  məlumat 
vermişdir”
195
.  Qeyd  edək  ki,  Zikrinin  Tövfi  haqqında  qeydləri  h. 
992/1584-cü ilə aiddir.  
Məhəmmədəli  Tərbiyət  təzkirəsində  Tövfi  haqqında  yazır: 
“Təbrizin  tanınmış  şairlərindəndir.  O,  şairlikdə  və  şeir  yazmaqda 
                                                 
194
 Sadiq bəy Sadiqi. Məcməül-xəvas. Bakı, 2008, s.204-205. 
195
 Məani Ə.G. Tarixi-təzkirəhayi-farsi. I c., s. 312-313. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
126 
tay-tuşlarından fərqlənərdi. Tövfi qəzəldə isfahanlı Mövlana Zəmi-
rinin  şivəsini  izləyirdi.  Onun  bir  çox  məzmunlu,  aşiqanə  şeirləri 
vardır. Tövfi həmişə müxtəlif çalarlı qəzəllər və səlis qəsidələr ya-
zar, başqa şairlərin şeirlərini də toplayardı. O, rəvan dildə bir təzki-
rə tərib etmiş, orada öz dövründəki bir çox fəsahətli şairlər haqqın-
da məlumat vermişdir. O dövrdə  yaşayan şairlərin çoxu, o cümlə-
dən Əczi, Səburi və həkim Əbu Talib onun şagirdlərindən olmuş-
lar”
196
. M.Tərbiyət bu məlumatları “Xülasətül-əşar” və “Sühufi-İb-
rahim” adlı əsərlərinə istinadən verir. Daha sonra M. Tərbiyət “Şə-
mi-əncümən”  əsərində  Tövfi  haqqında  verilmiş  məlumatı  olduğu 
kimi  təqdim  edir:  “Tövfi  zərgərlik  edərdi.  O,  bütün  varını  kimya-
gərliyə sərf etmiş, bir nəticəyə də çatmamışdır. Ola bilsin ki, Gilan 
havasının təsirində Tövfi belə bir həvəsə düşmüşdür, yoxsa səliqəli 
şairlər  simurq  quşu  ovlamaq  kimi  belə  boş  fikirlərə  düşməzlər. 
Tövfinin  təzkirəsi  və  iyirmi  min  beytdən  ibarət  divanı  vardır”
197
. 
Təzkirədə Tövfinin şeirlərindən dörd beyt nümunə verilmişdir: 
 
Eşq oduna yanana qəmindən uzaqlıq çətin, 
Didara alışana ayrılıq bir dərddir gərgin. 
 
Divardakı şəklə can verib dirildən o canan, 
Bir baxışla divara çevirdi, aldı məndən can. 
 
Xəlvətdə rəqiblə görüşmüş olsan da əgər, 
Utancaqlığın min gözətçiyədir bərabər. 
 
Etdin cəfa mənə, sən görməyəsən heç bir an, 
Miskin Tövfi diləyi ancaq budur Allahdan. 
 
                                                 
196
 Məhəmmədəli Tərbiyət. Danişməndani-Azərbaycan. Bakı, 1987, s. 337. 
197
 Yenə orada, s. 337. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
127 
Təzkirə müəllifi olan Tövfi eyni zamanda “Divan” sahibi ol-
muşdur. Lütfəli bəy Azər onun “Divan”ını şəxsən gördüyünü bildi-
rir
198
. 
Təəssüf  ki,  “Təzkireyi-Tövfi”  haqqında  Sadiq  bəy  Əfşarın, 
Lütfəli bəy Azərin, Zikrinin, M.Tərbiyətin və Ə.G.Məaninin qeyd-
lərindən savayı, əlavə məlumat əldə edə bilmədik. 
 
 
                                                 
198
 Məmmədova M.  Lütfəli bəy  Azər  və  Azərbaycan  ədəbiyyatı. Bakı: 2001, s. 
93. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
128 
 
 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
129 
 
 
 
 
 
 
 
XVII  ƏSR TƏZKĠRƏÇĠLĠYĠ 
 

 
Sadiq bəy Əfşar 

 
Nazim Təbrizi 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
130 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
131 
 
SADĠQ BƏY ƏFġAR 
 
Görkəmli  Azərbaycan  şairi,  xəttatı,  rəssam-naqqaşı,  musiqi-
şünası  olan  Sadiq  bəy  Əfşar  həm  də  təzkirəçidir.  Sadiqi  Təbrizin 
Vərci  məhəlləsində  h.939/1532-33-cü  ildə  anadan  olmuş,  babası 
Sadiq  bəy  türk  xudabəndəli  elindən  olub,  eli  ilə  birlikdə  Şah  İs-
mayıl zamanında Şamdan Azərbaycana gəlib yerləşmişlər
199
. Lüt-
fəli bəy Azər və Şəmsəddin Sami Sadiqinin əfşar tayfasına mənsub 
olduğunu yazırlar
200
.  
Sadiqinin naqqaşlıq və rəssamlıq sahəsində böyük xidmətləri 
olmuşdur.  İsgəndər  bəy  Türkman  Sadiqinin  rəssamlığından  danı-
şarkən onun “əvəzsiz müsəvvir”, “iti qələmli rəssam” adlandırır
201
. 
Sadiqinin rəssamlığından bəhs edən Rocer Seyvori yazır: “…Saray 
kitabxanasının kitabdarı kimi yüksək bir vəzifəyə ucalmış aqressiv 
və  çılğın  dahi  olan  Sadiq  bəy  Əfşar  rəssamlıqda  heyrətamiz 
realizm  nümayiş  etdirirdi  ki,  bu  da  Səfəvi  incəsənətində  yeni  bir 
yolun  əsasını  qoymuş  və  XVII-XVIII  əsrlərdə  realizmin  yük-
səlməsinə gətirib çıxarmışdı”
202
. 
Sadiqi II Şah İsmayılın dövründə sarayda kitabxanaçılıq xid-
mətinə  başlamış,  I  Şah  Abbas  dövründə  “kitabdar”  (saray 
kitabxanasının  müdiri)  vəzifəsinə  təyin  olunmuşdur.  Bir  müddət 
sonra  Sadiqi  bu  vəzifədən  uzaqlaşdırılmışdır.  Nəvaişünas  f.e.d. 
C.Nağıyeva  Sadiqi  Kitabdarın  Nəvai  ilə  yaradıcılıq  əlaqəsindən 
bəhs edərkən yazır: “…saray kitabxanasında Sadiqi Nəvainin əsər-
lərini  mütaliə  edə-edə,  əsərlərini  nəstəliq  xətti  ilə  köçürə-köçürə, 
onları bədii cəhətdən müəyyənləşdirib tərtib edə-edə Nəvai sənəti-
nə, onun əsərlərinə vurulmuş və cığatay dilini öyrənmişdir”
203
. Sa-
                                                 
199
 Muradova M. Sadıq bəy Sadiqinin həyat və yaradıcılığı. Bakı: 1999, s.20. 
200
 Şəmsəddin Sami. Qamusul əlam. IV c., s. 2913.       
201
 İsgəndər bəy Türkman. Tarix-e aləmara-ye Abbasi. Moəllef-e moqəddeme və 
gərdavərənde-ye fehrest İrəc Əfşar. Tehran, 1350, s.260.  
202
 Savory R. Iran under the Safavids. Cambridge, 1980, p.131. 
203
 Nağıyeva C. Azərbaycanda Nəvai. Bakı: Tural-Ə, 2001, s. 160. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
132 
diq  bəy ondan artıq  müxtəlif nəzm  və nəsr əsərlərinin müəllifidir. 
Bunlar  arasında  onun  türk  və  fars  dillərində  qələmə  aldığı  şeirlər 
“Divan”ı, “Qanunüs-süvər” risaləsi, Şah Abbas hakimiyyətinin ilk 
illərindən  və  apardığı  müharibələrdən  bəhs  edən  “Fəthnameyi-
Abbasi-namdar”  adlı  poeması,  nəsihətnamələri  və  mənzum  heka-
yələri də vardır. Sadiqi “Külliyyat” da tərtibləmişdir. “Külliyyat”a 
daxil olan əsərləri içərisində şübhəsiz ki, ən önəmlisi və qiymətlisi 
“Məcməül-xəvas” adlı təzkirəsidir. Cığatay türkcəsində  tərtiblən-
miş ikinci təzkirə nümunəsi olan “Məcməül-xəvas” I Şah İsmayıl 
dövründən  yazıldığı  zamana  qədər  yaşayıb-yaratmış  fars  və  türk 
əsilli  şairlərdən  bəhs  edir.  “Məcməül-xəvas”ın  yazılma  ili  məlum 
olmasa da, tədqiqatçılar bu tarixin təxmini olaraq 1607-1608-ci ilə 
təsadüf etdiyini müəyyənləşdirmişlər
204
.   
Sadiq bəy təzkirəsini tərtibləmək üçün uzun illər ərzində mə-
lumat  toplamışdır.  Prof.  Q.Kəndli  Sadiqinin  “Məcməül-xəvas”a 
yazdığı  müqəddiməyə  əsasən,  bu  əsərin  Şah  Abbasın  gəncliyində 
və padşahlığının ilk dövründə yazıldığını göstərir: 
 
Yüz şükr ki, bu təzkireyi-xeyri kəlam, 
Bu şahi-cahan zamanında buldı tamam. 
Ol ki, dəftərxaneyi-qədrında səbt etmiş adın, 
Şahi-Abbas Əbülfəthi-Müzəffər giridar. 
Bu şahənşahi-cavanbəxtin nihali-dövləti, 
Gülşəni-iqbalü nüsrət icrə bulsun payidar
205
. 
 
İsmayıl Hikmət və Məntiqə Muradova isə təzkirənin h.1007 
/1598-99-cu ildə yazıldığını irəli sürmüşlər
206
. Təzkirə ön söz, sək-
kiz “məcmə” və xatimədən ibarətdir.  
                                                 
204
 Kəndli-Herisçi.  Sadıq  bəy  Sadiqinin  həyat  və  yaradıcılığı  haqqında  bəzi 
qeydlər  //  Azərbaycan  ədəbiyyatı  məsələləri.  Bakı:  1964,  s.233;  Levend  A.S. 
Türk edebiyyatı tarihi. Ankara, 1984, s.257; İsen M., Kılıc F., Aksoyak İ., Eydu-
ran A. Şair tezkireleri.  Ankara, 2002,  s.78;  Kılıç F. XVII. yüzyıl tezkirelerinde 
şair ve eser üzerine değerlendirmeler. Ankara, 1998, s.XXX. 
205
 Kəndli-Herisçi.  Sadiq  bəy  Sadiqinin  həyat  və  yaradıcılığı  haqqında  bəzi 
qeydlər // Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri. Bakı, 1964, s. 233. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
133 
Müqəddimədə Sadiqi farsca və türkcə şeir yazan şairləri top-
layan Caminin “Baharistan”, Əlişir Nəvainin “Məcalisün- nəfais”, 
Dövlətşah  Səmərqəndinin  “Təzkirətüş-şüəra”  və  Sam  mirzənin 
“Töhfeyi-Sami”sindən  söz  açır:  “Lihəzə  xub-alamlıq  fars  nuktə-
pərdazları  və  mərğub-kəlamlıq  türk  süxənsazları  bu  cəmaət  pəri-
şanlığı cəmiyyəti içün və bu taifə cəmiyyəti pür-nişanlığı içün şa-
yəstə  məclislər  və  bayəstə  məhfillər  arastə  və  pirastə  qılıbdurlar. 
Əvvəla  Şeyxül-İslami  Əbdürrəhman  Camininq  “Baharistan”ınınq 
bir  rövzəsidur  və  yinə  Əmiri-Kəbir  Əlişirinq  “Məcalisün-nəfa-
is”idür və yenə Təzkireyi-Dövlətşahdur və yenə şahzadeyi-aləm və 
aləmiyanınq “Töhfeyi-Sami”sidür”
207
. 
Bunun ardından müəllif təzkirəçilik silsiləsinin pozulmaması 
üçün  bu  əsəri  yazdığını  bildirir:  “Bu  silsilə  sər  halqayi-intizamı 
bir-biridin üzülməsün diyü və bu təzkirələr sər-riştəsi pozulmasun 
diyü”
208
. Sadiqi təzkirəsini Əlişir Nəvainin “Məcalisün-nəfais” adlı 
təzkirəsindəki üsula və tərtibə uyğun olaraq səkkiz məclisə ayırdı-
ğını və təzkirəsinin adını “Məcməül-xəvas” qoyduğunu da müqəd-
dimədə  qeyd  edir.  Müqəddimənin  sonunda  təzkirəsini  dövrün 
hökmdarı Şah Abbasa ithafən yazdığını bildirir və ona dua edir. 
“Məcməül-xəvas”ın strukturu aşağıdakı kimidir: 
Birinci məcmə şairlik istedadı olan müasir paşahlar (12 şair);  
İkinci məcmə şahzadələr (8 şair); 
Üçüncü məcmə səltənət sütunu olan türklər (11 şair);  
Dördüncü məcmədə səltənət sütunu olan taziklər (33 şair); 
Beşinci məcmədə səltənət sütunu olan türklərin və taziklərin 
böyük övladları (15 şair); 
Altıncı məcmə peyğəmbər nəslindən olan şairlər (39 şair);  
                                                                                                             
206
 İsmayıl Hikmət. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi.II c. Bakı, s.89; Muradova M. 
Sadiq bəy  Sadiqinin həyat və yaradıcılığı. Bakı, 1999, s. 42. 
207
 Təzkireyi-Məcməül-xəvas be zəbani-türkiyi-çəğatayi. Təlif-i Sadiqiyi-Kitab-
dar və tərcümeyi-an be zəbani-farsi be xameyi-Əbdürrəsul Xəyyampur. Təbriz, 
1327, s.3. 
208
 yenə orada s.3. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
134 
Yeddinci məcmə türk, fars və ərəb dillərində söz demək qüd-
rətinə malik olub, ərəb və əcəmdə şöhrət tapmış 28 türk şairi;  
Səkkizinci  məcmə əcəmin müasir fəsahət  və  bəlağət  sahiblə-
rindən olan 222 şair.  
Təzkirənin  Əbdürrəsul  Xəyyampur  tərəfindən  hazırlanmış 
mətnində  333  şair  haqqında  məlumat  verilmişdir.  Külliyyatda  isə 
bu rəqəm 369-a çatır. 
Xatimədə Sadiq bəy Əfşar öz şeirlərindən bir neçə beyti nü-
munə olaraq vermişdir. 
Təzkirənin xatiməsində özünün də əsərdə zikr etdiyi şairlər-
dən kənarda qalmamasının məqsədəuyğun olmadığını bildirən Sa-
diqi şeirlərinin “ərbabi nəzmə” çatması üçün bu hissədə bəzi beyt-
lərini  vermişdir.  Sadiqi  Nəvainin  “Məcalisün-nəfais”inə  maraq 
göstərmiş  və  ona  müvafiq  olaraq  səkkiz  bölmədən  ibarət  təzkirə 
yazmış  və  “Məcməül-xəvas”  adlandırmışdır
209
.  Ancaq  Nəvaidən 
fərqli  olaraq,  Sadiqi  təzkirəsində  seyidlərdən  və  türk  şairlərindən 
ayrıca  bəhs  etmişdir.  Təzkirədə  şairlər  təxəllüslərinə  görə  deyil, 
adları əsasında sıralanmışdır. Digər təzkirələrdə olduğu kimi, bura-
da da lətifələrə, rəvayətlərə rast gəlmək mümkündür. Ancaq şairlə-
rin doğum və ölüm tarixləri əsasən verilməmişdir. Sadiqi bu kitab-
da türk dili və ədəbiyyatını bütünlükdə ələ almış, mövcud üç ədəbi 
şivəsinin  şairlərini  tanıtmış  və  əsərlərindən  örnəklər  vermişdir
210
. 
Bəzi  tədqiqatçılar  təzkirənin  azərbaycanca,  bəziləri  özbək-cığatay 
ləhcəsində, bəziləri isə cığatay-azərbaycan ədəbi dilində yazıldığı-
nı irəli sürürlər. Prof. F.Köprülü  Sadiq bəy Sadiqidən bəhs edər-
kən yazır: “Türkcə şeirlərindən başqa cığatay ləhcəsi ilə şüəra təz-
kirəsi yazması, azərbaycanlı şairlərlə bərabər, tanınmış Osmanlı və 
cığatay şairlərindən də bəhs etməsi, türkçənin müxtəlif ədəbi ləh-
cələrini çox yaxşı bildiyinə və geniş mənası ilə türk mədəniyyətinə 
qiymət verdiyinə dəlalət edir”
211
.  
                                                 
209
 Muradova M. Sadıq bəy Sadiqinin həyat və yaradıcılığı. Bakı, 1999, s.42. 
210
 Heyət C. Azərbaycan ədəbiyyatına bir baxış. Bakı, 1993, s.62. 
211
 Köprülü F.Edebiyat araştırmaları. 2.c. İstanbul, 1989, s. 50. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
135 
 XVI-XVII  əsrin  əvvəllərində  yaşayıb-yaratmış  şairlərin  hə-
yat və yaradıcılığından bəhs edən bu təzkirə Şah Təhmasib, Sultan 
Məhəmməd Xudabəndə, Şah  İsmayıl  Xətai,  Bəhram  mirzə,  Əlqas 
mirzə, Sam mirzə, Sultan İbrahim mirzə, Sultan Həsən mirzə, Sul-
tan Mustafa mirzə, Füzuli, Şərif Təbrizi, Kəlbəli, Nəcati Rumi, Ba-
qi  Çələbi,  Qəzali  Təbrizi,  Rami  Ordubadi  və  başqaları  haqqında 
məlumat verməsi baxımından dəyərlidir.  
Məsələn, bir azərbaycanlı şairin həyat və yaradıcılığı Sadiqi-
nin qələmi ilə bu şəkildə təsvir olunmuşdur: “Pirqulu bəy – Yusif 
bəy Ustaclunun qohumlarındadır. Mərhum şahın zamanında Sultan 
Hüseyn  mirzənin  lələsi  idi.  Varlı  adamdır.  Şeir  də  yazır.  Divan 
bağlamağa müvəffəq olub. Bu beyt onundur: 
 
Xətti-əksi görünür dideyi-giryan içrə, 
Mur xeyli güzəri düşdi məgər qan içrə.  
 
“Məcməül-xəvas”ı ədəbi əlaqələr tarixi baxımından qiymət-
ləndirən  f.e.d.  C.Nağıyeva  təzkirədə  Şahinin  Şah  İsmayıla,  Su-
səninin Nəvaiyə cavablarını bu cəhətdən əhəmiyyətli olduğunu ya-
zır
212
.  Bundan  əlavə,  Sadiqi  əsərində  Orta  Asiya  şairləri  ilə  bəra-
bər,  Anadolu  şairlərinə  də  yer  ayırmışdır.  Təzkirəçi  əsərin  birinci 
məcməsində  Mühibbi  təxəllüsü  ilə  şeir  yazan  Sultan  Süleyman, 
türk şairlərindən bəhs olunan yeddinci məcməsində dövrünün “sul-
tanüş-şüəra”sı  sayılan  Necati  bəy  və  Baqi  haqqında  məlumat  ver-
mişdir.  
Sadiqi əsərində şairlərə tənqidi münasibətini də bildirmişdir. 
Məsələn,  Məhəmməd  bəy  Məzaqidən  bəhs  edən  təzkirəçi  yazır: 
“...Hakimliyinin  əvvəllərində  dörd-beş  yüz  qızılbaş  mücahidini 
qonşu ölkə ilə müharibədə qırğına verdi, təkcə özü sağ qaldı. Hə-
qiqətən də o “şücaət və səxavət” sahibindən doğru bir söz eşitmə-
dim. “Yalançının yaddaşı olmaz” məsəli doğrudur”. Sadiq bəy Əh-
məd bəy Müşşərrəfin yaxşı şeir təbi olduğunu, lakin az məşğul ol-
duğunu,  istəsə  yaxşı  şeir  deyə  biləcəyini  qeyd  edir.  Mir  Hüzuri 
                                                 
212
 Nağıyeva C. Azərbaycanda Nəvai. Bakı, 2001, s. 156. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
136 
Qumi, Mir Əşki, Mir Əbu Turab, Mir Münha, Mir Cəzmi, Mövla-
na  Vəli,  Mövlana  Heyrəti  təxəllüslü  şairlərdən  bəhs  edən  Sadiqi 
onların  yaradıcılığı  və  xarakterləri  haqqında  tənqidi  münasibətini 
bildirmişdir. 
Sadiqi özündən əvvəlki bir çox təzkirəçilərdən fərqli olaraq,  
dövrünün  sənətkarlarının  yaradıcılığı  haqqında  ümumi  fikir  və 
mülahizələr irəli sürməklə kifayətlənmir. O, həm də haqqında bəhs 
açdığı sənətkarların ədəbi irsinin uğurlu və qüsurlu tərəflərini qiy-
mətləndirməyə,  onların  fərdi  cizgilərini  verməyə  çalışmışdır.  Bu 
cəhətdən şairin müasirləri olan ayrı-ayrı sənətkarların yaradıcılığı, 
xüsusilə  onların  lirik  şeirlərinin  ictimai  mənasını  başa  düşmək 
üçün əhəmiyyəti çoxdur
213
. 
AMEA  Əlyazmalar  İnstitutunda  Sadiqi  Əfşarın  “Külliy-
yat”ının  Təbriz  nüsxəsinin  fotosurəti  mühafizə  olunur
214
.  Külliy-
yata  daxil  olan  əsərlərdən  biri  də  “Məcməül-xəvas”  təzkirəsidir. 
Təzkirənin  külliyyata  “Bəqiyyeyi-təzkireyi-şüəra”  adı  ilə  daxil 
edilmiş  qismində,  altıncı  məcmənin  sonunda,  Mir  Sədrəddin  Mə-
həmmədin  həyat  və  yaradıcılığının  təsvirindən  sonra  və  Mövlana 
Təbi Yəzdinin bioqrafiyasından öncə, “Məcməül-xəvas”a aidiyyatı 
olmayan 138 türk-Osmanlı şairi haqqında qısa məlumat və əsərlə-
rindən nümunələri əhatə edən anonim bir təzkirə yer almışdır. Təz-
kirə indiyə kimi təhlil və tədqiq olunmamışdır. Bu səbəbdən əsərə 
dair tədqiqatlarımızı burada verməyi məqsədəuyğun hesab edirik. 
Bu  əsər  haqqında  ilk  məlumatı  hələ  1961-ci  ildə  Hacı  Hü-
seynağa  Naxçıvani
215
 vermişdir.  Daha  sonra  filol.  e.  n.  Məntiqə 
Muradova  bu  təzkirədən  bəhs  etmiş,  “türkoloqların  bu  qiymətli 
əsərdən istifadə etmədiklərini” qeyd etmişdir və orada  əksini tap-
mış bir neçə şairin adını sadalamışdır
216
. Qəribədir ki, “Məcməül-
                                                 
213
 Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. III c., Bakı, 2009, s. 563-564. 
214
 Sadiq bəy Sadiqi. Külliyyat. Əlyazmalar İnstitutu, FS-27.   
215
 Hacı  Hüseynağa  Naxçıvani.  Məhəmməd  Naxçıvani  və  şərhi-bəzi  əz  kütübi-
xətti  və  asari-vey  //  Nəşriyyeyi-məxsusiyi-kitabxaneyi-milliyi-Təbriz.  H.1341, 
N 2, s. 490.   
216
 Muradova M. Sadıq bəy Sadiqinin həyat və yaradıcılığı. Bakı: Elm, 1999, s. 
51. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
137 
xəvas”ın  2008-ci  ildə  işıq  üzü  görmüş  Azərbaycan  dilindəki  nəş-
rində naşir bu haqda məlumatı ilk dəfə məhz özünün təqdim etdi-
yini yazır və anonim təzkirədəki şairlərin sadəcə siyahısını təqdim 
edir:  “Külliyyatı  görmədən  fikir  yürütmüş  və  ya  yürüdülmüş  fikri 
təkrarlamış tədqiqatçıları pərişan edə biləcək bir məqam da budur 
ki,  təzkirənin  altıncı  məcməsinin  sonunda  –  peyğəmbərlər  nəslin-
dən  olan  şairlər  fəslində  bu  fəslə  aidiyyatı  olmayan  138  orta  əsr 
türk-Osmanlı şairinin adı sadalanır...”
217
. Halbuki Osmanlı şairlə-
rindən bəhs edən həmin təzkirənin mövcudluğu yarım əsrdir ki, el-
mi  ictimaiyyətə  bəllidir.  Bu  əsər  2012-ci  ildə  “Anonim  Osmanlı 
təzkirəsi” adı ilə nəşr olunmuşdur
218
. Kitabda təzkirənin transfone-
literasiya  olunmuş  mətni  yer  almaqdadır.  Burada  da  müxtəlif  xa-
rakterli  toponim,  şəxs  adı  və  ümumiyyətlə  oxuma  xətalarına  rast 
gəlirik.     
Bu  əsərin  Osmanlı  ədəbiyyatı  tədqiqatçıları  və  təzkirəşünas-
lar  tərəfindən  ciddi  müqayisə  və  təhlil  əsasında  öyrənilməsi,  bu 
yolla onun elmi dəyərinin ortaya çıxarılması zəruridir. 
Tədqiqatçılar  “Bəqiyyeyi-təzkireyi-şüəra”  daxilində  yer  al-
mış  anonim  təzkirənin  Sadiqiyə  aid  olub-olmaması  mövzusunun 
müqayisəli tədqiqata  ehtiyacı  olduğunu bildirirdilər
219
.  Tərəfimiz-
dən aparılan araşdırmalar nəticəsində deyə bilərik ki, Osmanlı şair-
lərindən bəhs edən bu təzkirə Sadiq bəy Əfşarın qələminin məhsu-
lu deyildir. Biz bu əsəri Osmanlı təzkirələri və Əhdi Bağdadi təzki-
rəsi  ilə  də  bir-bir  müqayisə  etdik  və  onun  bu  təzkirələrin  heç  biri 
ilə  tamamilə  üst-üstə  düşmədiyi  məlumumuz  oldu.  Bundan  əlavə, 
təzkirədə  elə  şairlərin  adlarına rast  gəlirik ki,  onların  vəfat  və do-
ğum tarixləri bu əsərin Sadıq bəyə aid edilməsinin mümkünsüz ol-
duğunu isbatlayır. 
Sadiq  bəy  Sadiqi  Əfşarın  Təbriz  əlyazma  külliyyatına  əlavə 
olunmuş türk-Osmanlı şairlərin siyahısı tərtib edilərkən ciddi yan-
                                                 
217
 Sadiq bəy Əfşar. Məcməül-xəvas. Bakı: Elm, 2008, s. 9. 
218
 Anonim Osmanlı təzkirəsi / Çapa hazırlayan Ə.Bağırov. Bakı: Elm və təhsil, 
2012, 100 s. 
219
 Sadiq bəy Əfşar. Məcməül-xəvas. Bakı: Elm, 2008, s. 9. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
138 
lışlara yol verilmişdir
220
. Bu qüsurları görmək üçün siyahıya nəzər 
salmamız kifayətdir: