AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

 
 
Məhəmməd ağa Müctəhidzadə
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
279 
 
ĠBRAHĠM TAHĠR MUSAYEV 
 
 
XX  əsr  təzkirəçilərindən  biri  də  İbrahim  Tahirdir.  O,  1869-
cu ildə Şuşa şəhərində anadan olmuşdur.     
Mir  Möhsün  Nəvvab  təzkirəsində  İbrahim  Tahir  haqqında 
yazır: “Tahirin adı  İbrahimdir. Bu təzkirə  yazılan vaxt  22-23  yaşı 
var idi. Xoş əhvallı, düz əxlaqlı bir cavan idi. Məşədi Əbdül Qara-
bağinin oğludur. Şuşa şəhərinin Çuxur məhəlləsindəndir. Sənəti ta-
cirlikdir.  Farsca  savadı  var.  Təxəllüsü  Tahirdir”
391
.  “Təzkireyi-
Nəvvab”da İbrahim Tahirin Azərbaycan və fars dillərində avtoqraf 
şeirləri də yer almışdır: 
 
Kim mənim tək fikri-zülfündən belə Məcnun olur, 
Ruzü şəb həmdərdi vəhşi, məskəni hamun olur? 
 
 
Gər desəm ərərdürür qəddin sənin, səhv etmişəm, 
Sərvü ərər, dilbəra, qanda belə mövzun olur? 
 
Mürşidi-meyxanə qəm dəfinə mey təcviz edər, 
Mən bu qana dönmüşü içkəc, qəmim əfzun olur. 
 
Təxti-naz üzrə gedərsən xabi-nazə naz ilə, 
Firqətində hali-aşiq bilməyirsən çun olur? 
 
Arizin dövründə xalın öyrə rənadır sənin, 
Həsrətindən gülşən içrə lalələr dilxun olur. 
 
Söylə, yəğma eyləsin könlüm o çeşmi-məstinə, 
Xəlq içində məst olan hər barədən mövzun olur. 
 
Mərhəmət çeşmilə bir bədbəxtə gər qılsan nəzər, 
                                                 
391
 Mir Möhsün Nəvvab. Təzkireyi-Nəvvab. Bakı, 1998, s. 506. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
280 
Ol kəsin bişəkkü şübhə taleyi məmnun olur. 
 
Nə təəccüb, Tahirin olsa qiyamət sözləri, 
Qaməti-rənayə, maildir, sözü mövzun olur
392
.  
 
Fars,  ərəb  və  rus  dillərini  mükəmməl  şəkildə  öyrənmişdir. 
Şeirlərini  “Tahir”  təxəllüsü  ilə  yazmışdır.  “Şərqi-rus”,  “İrşad”, 
“Dəbistan”, “Həqayiq”, “Füyuzat” kimi dövri mətbuat orqanların-
da şeir və məqalələrlə çıxış etmişdir. İ.T.Musayev bədii  yaradıcı-
lıqla  yanaşı,  tərcüməçilk  fəaliyyəti  ilə  də  tanınmışdır.  Dos. 
R.Kərimov Ə.Firdovsi, Ö.Xəyyam, Ə.Xəqani, N.Gəncəvi kimi bö-
yük sənətkarların əsərlərinin Azərbaycan dilinə hərfi tərcüməsinin 
Ədəbiyyat və Dil İnstitutu tərəfindən İbrahim Tahirə sifariş edildi-
yini yazır
393
.  
XX  əsrdə  tərtib  olunmuş  təzkirələr  sırasına  İbrahim  Tahir 
Musayevin  1918-ci  ildə  qələmə  aldığı  “Riyazül-arifin”  təzkirəsi 
də  daxildir.  Əsər  Rzaqulu  xan  Hidayətin  “Məcməül-füsəha”sının, 
demək  olar  ki,  Azərbaycan  dilinə  tərcüməsidir.  Azərb.  MEA 
Əlyazmalar  İnstitutunda  D-207  şifrəsi  altında  mühafizə  olunan 
təzkirənin həcmi 52 vərəqdir.  
İ.T.Musayev əsərin ön sözündə təzkirənin tərcümə edilməsi-
nin səbəblərini bu şəkildə izah edir: “İşbu təzkirə “Riyazül-arifin” 
namı  ilə  müsəmma  olub  Əmirüş-şüəra  ləqəbi  və  Hidayət  təxəllü-
süylə  məşhur  olan  ədibi-möhtərəm  və  ustadi-əzəm  Rzaqulu  xan 
mərhumun asari-ədibanələrindəndir. Bu təzkirənin fars dilində ya-
zılan  cümlə  təzkirələrə  təfəvvüqi  və  söygülü  vətənimiz  Azərbay-
can  övladının  ondan  istifadə  edəcəkləri  məlhuz  olduğından  naşi 
Qarabağ  nahiyəsi  məarif  şöbəsi  müdiri  Əliabbas  Müznib  Əfəndi-
nin  əmr və  tənbehi  üzərə  fars dilindən türk dilinə  tərcümə  etdüm. 
İştə  bəəz  ədəbiyyat  maraqlıları  “bu  tərcümə  sırf  türk  dilində  nə 
içün  yazılmamış”  deyə  bəni  məlamət  edəcəklərini  bildigimdən 
                                                 
392
 Yenə orada, s. 511-512.  
393
 Kərimov R. İbrahim Tahir Musayevin həyat və yaradıcılığı // Müasir şərqşü-
naslığın aktual problemləri, Bakı, 2011, s. 166. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
281 
dolayı  bir  kaç  kəlmə  qareyini-gerami  təsəddi  etməgə  məcbur 
oldum.  Əvvəla  bir  tərcümənin  sırf  türk  dilində  yazılması 
tərcümənin  qiyməti-ədəbiyyəsini  ixlal  edəcəgi  gizlədiləcək 
həqiqətlərdən degildir. Zira ki, dilimizdə istemal olunan kəlmələrin 
dörtdə üç kəlməsi ya ərəb və ya fars kəlmələri olduğu və lisanımı-
zın  həman dillər sayəsində zənginləşdigi  bir halda bənim  gibi bir 
kaç bisavadın tənşiti-xatirəsi içün tərcüməyi sırf türk dilində  yaz-
maq  əsəri  təzyifdən  başqa  bir  işə  yaramaz.  Və  bisavad  olanlar  da 
okur,  yazar,  ögrənər.  İştə  ifadati-acizanəmə  şahid  olaraq  bunı  ərz 
edirəm  ki,  əski  və  sırf  türk  dilinə  tərcümə  edilmiş  üç  cild  Təbəri-
tarixini nəzəri mütaliəyə alar isəniz... 
Tarixi-məşhurun sırf türk dilinə tərcümə edilməsi tarixi məz-
burun  qiyməti-ədəbiyyəsini  büsbütün  itirdigini  anlarsınız  zənnin-
dəyəm  və  bununla  bərabər  bu  tərcümə  ilk  tərcümə  etdigim  əsər 
olub,  imla  və  inşa  və  bəzi  ədəbi  nöqsanlardan  varəstə  olmadığın-
dan  zahib  və  müərrif  oldığından  dolayı  əfviyyəti  bala-pərvarani-
ədəbdən rica və iltimas edərəm.  Mütərcimi:  İbrahim Tahir Musa-
yev Qarabaği. Təhrirən fi şəhri cəmadiyül əvvəl 1338”
394
. 
İ.T.Musayev təzkirənin əvvəlində yer almış “Elan” hissəsin-
də Əliabbas Müznibin Azərbaycana dair böyük bir tarix yazdığını 
qeyd edir: “Bu tərcümədən sonra Əliabbas Müznib Əfəndinin ehti-
mamı sayəsində Azərbaycan toprağına dair bir böyük tarix vücuda 
gətiriləcəgini  və  həman  yerlərdən  zühur  edən  üləma  və  ürəfa  və 
şüəra və vəqtilə icrayi-hökm və nüfuz edən səlatini-əzəm və xəva-
nini-baehtişamın  şərhi-halları  və  məmaliki-məzkurda  vüqu  bulan 
vəqayeyi-cəmiyeyi-tarixiyyənin müfəssəl surətdə yazılacağı və be-
qədri-imkan ələ gələn şüəra və ürəfa və padşah və xanların həman 
tarixdə surətlərinin tərəssimi tərəfdarani-məarif və ədəbə və söygü-
lü vətənimizin övladına ayrıca təbşir və ixtar edərəm”
395
. 
Təzkirədə  şairlər  haqqında  verilən  məlumatlar  çox  qısadır. 
İ.T.Musayev tərcüməyə bəzi şairlər haqqında öz əlavələrini də et-
mişdir. A.Topalova “Riyazül-aşiqin”in Azərbaycan təzkirəçiliyinə 
                                                 
394
 Musayev İ.T. Riyazül-arifin. AMEA Əlyazmalar İnstitutu D-207. 
395
 Yenə orada, vər. 1 a. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
282 
yenilik gətirmədiyini yazır və əsəri tənqid edir: “İbrahim Tahir təz-
kirəsi orta əsrlər Azərbaycan təzkirəçiliyinə, demək olar ki, heç nə 
əlavə  etməmiş,  Rzaqulu  xan  təzkirəsinin  Azərbaycan  türkcəsinə 
zəif  tərcümə  olunmasından  irəli  gedə  bilməmiş,  Azərbaycan  ədə-
biyyatşünaslıq fikrini zənginləşdirməyə nail olmamışdır”
396
. 
Dos.  R.Kərimov  isə  A.Topalovanın  əksinə,  İ.T.Musayevin 
özündən  sonra  zəngin  bir  irs  qoyub  getdiyini,  onun  Azərbaycan, 
qismən  də  fars  dilində  olan  bədii  irsinin  bu  günə  kimi  ədəbi  icti-
maiyyətə təqdim olunmadığını xüsusi qeyd edir
397
.  
 
Əlyazmaları 
 
AMEA Əlyazmalar İnstitutu D – 207. 
                                                 
396
 Topalova  A.  Ədəbiyyat  tarixinin  öyrənilməsində  təzkirələrin  rolu  və  Ağa 
Məhəmməd Müctəhidzadənin “Riyazül-aşiqin” təzkirəsi. Bakı, 2001, s. 37. 
397
 Kərimov R. İbrahim Tahir Musayevin həyat və yaradıcılığı // Müasir şərqşü-
naslığın aktual problemləri, Bakı, 2011, s. 167. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
283 
 
 
 
 
Ġbrahim Tahir Musayev. “Riyazül-arifin” 
AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu D-207

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
284 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
285 
 
HƏSƏNƏLĠ XAN QARADAĞĠ 
 
Ata-babası  Cənubi  Azərbaycanın  Qaradağ  mahalından  olan 
Həsənəli xan Qaradaği 1847-ci ildə Şuşa şəhərində hərbi xidmətçi 
ailəsində anadan olmuşdur. Hələ ana bətnində ikən atası vəfat etdi-
yi üçün atası Həsənəlinin adını ona qoymuşlar. Ailəsi və qohumla-
rı Həsənəli ağanı xatırlayaraq, həmişə onu “Balaca ağa” deyə çağı-
rarmışlar. O, Şuşanın yaşlıları arasında həmin adla məşhur olmuş-
dur
398
. 
“Məclisi-fəramuşan” üzvlərindən olan və dövrünün tanınmış 
ziyalısı və pedaqoqu Həsənəli xan haqqında ilk məlumatı Nəvvab 
təzkirəsindən  alırıq.  Nəvvab  oun  Balaca  ağa  Xan  Qaradaği  kimi 
təqdim  edir:  “Cənab  Balaca  ağa  atası  Həsənəli  ağa  ilə  eyni  adda 
olub,  təxəllüsü  Xan  Qaradağidir.  Əcdadı  Səfəvi  padşahlarının  hü-
zurunda  xəlifələr  xəlifəsi  mənsəbində  olub.  İndi  Həsənəli  ağanın 
45  yaşı  var.  Şeirləri  pərakəndədir,  divanı  yoxdur.  Rus  millətinin 
şairlərindən  olan  Krılovun  bəzi  təmsillərini  nəzmlə  tərcümə 
edib”
399
.  
Atası vəfat edəndən sonra dünyaya göz açan Həsənəli əmisi 
Məhəmməd  Hüseyn  ağanın  himayəsində  böyümüşdür.  Rus  dilini 
öyrənmək məqsədilə əmisi onu yeddi-səkkiz yaşlarında Şuşa qəza 
məktəbinə  qoyur.  Həsənəli  burada  oxuyarkən  əmisi  Tiflisə  köçür. 
1866-cı ildə Qaradaği bu məktəbi bitirir. 
Həsənəli  xan  Şuşa  məktəbində  oxuyan  zaman  boş  vaxtla-
rında müstəqil olaraq mütaliə ilə məşğul olardı. Həm də Şuşa rus-
tatar  məktəbinin  müəllimi  olan  Mirzə  Bəşir  Yusifzadənin  atasın-
dan  ərəb  və  fars  dillərini  öyrənir.  O  öz  müəlliminin  yanında  və 
evdə görkəmli Şərq klassiklərinin əsərlərini mütaliə etməklə bəra-
                                                 
398
 Qaradaği  (Xan-Qaradağski)  Həsənəli  ağa.  Fələyin  bir  belə  dövrü  olacaq-
mış...(şeirlər,  tərcümələr,  tarixi  salnamə)  /  Tərtib  ed.  R.Kərimov;  ön  sözün 
müəl.:  V.Qaradağlı.  Bakı:  «Azərbaycan  Milli  Ensiklopediyası»  NPB,  2003,  s. 
17. 
399
 Mir Möhsün Nəvvab. Təzkireyi-Nəvvab. Bakı, 1998, s. 166-167.  

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
286 
bər, özü də tək-tək şeir yazmağa başlayır. Səbirlə, inadla və müntə-
zəm  çalışması  sayəsində  elm-bilikdə  olduğu  kimi,  şeirdə  də  artıq 
şəhər  əhalisinin  hörmətini  qazanır.  Təxminən  1868-ci  ildən 
H.Qaradaği  məktəbdarlıq  etməyə  başlayır.  Qaradaği  1873-cü  ilə 
kimi Şuşada məktəbdarlıq etmişdir
400
.  
Tiflisdə Zaqafqaziya sərdarının yanında məsul vəzifədə çalı-
şan əmisi Məhəmməd Hüseyn ağa Şuşaya gələndə Həsənəli xanın 
rusca, farsca və ərəbcə savadını görüb onu öz yanına aparır. Bura-
da Həsənəli xan əmisinin Avropa, rus və Şərq ədəbiyyatı ilə zəngin 
kitabxanasından  istifadə  edir.  O,  Tiflisdə  fransız  dilini  də  öyrən-
məyə başlayır. 
Beş ilə yaxın Tiflisdə qalan Qaradaği 1878-ci ilin əvvəllərin-
də  Şuşaya  qayıdır,  yenə  də  məktəbdarlıqla  məşğul  olur.  Heç  bir 
dərslik  olmadığı  üçün  Qaradaği  axşamlar  səhər  deyəcəyi  dərsin 
mətnini hazırlayardı. H.Qaradağinin  yazdığına görə, ana dili dərs-
liklərində özü yazdığı kiçik şeirlərdən və Krılovdan tərcümə etdiyi 
təmsillərdən, təlimdə isə rus pedoqoqu Uşinskinin metodundan is-
tifadə edərmiş. 
1929-cu il dekabr  ayının 2-də  Həsənəli ağa Xan  Qaradağski 
Şuşa şəhərində vəfat etmişdir. 
Qaradağinin  ədəbi  irsi  qəzəl,  qəsidə,  müxəmməs,  müstəzad, 
uşaqlar üçün yazılmış kiçik həcmli şeirlər, Krılovdan etdiyi tərcü-
mələr və s. ibarətdir. 
Həmin  şeirlərin  bir  qismi  AMEA  Əlyazmalar  İnstitutundakı 
müxtəlif əlyazmalar, cüng və fraqmentlərdə mühafizə olunur.  
Mir Möhsün Nəvvab, Həsənəli xan Qaradağini zəmanəsinin 
ən arif şəxslərindən biri adlandırır. “Təzkireyi-Nəvvab”a avtoqraf 
şeirlərini  gec  göndərdiyi  üçün  Nəvvab  şairdən  şikayət  edir:  “Bu 
cənab  “Məclisi-fəramuşan”ın  üzvlərindən  biri  olmasına  baxmaya-
raq,  həyatda  olan  bütün  Qarabağ  şairləri  böyük  həvəslə  öz 
şeirlərini  öz  dəsti-xətləriylə  yazıb,  bu  təzkirədə  qeyd  etmək  üçün 
göndərdikləri halda, o, vaxtı-vaxta satmış, öz şeirlərini verməyi bu 
                                                 
400
 Qaradaği (Xan-Qaradağski), Həsənəli Xan. Əsərləri. Bakı: “Şuşa” nəşriyyatı, 
2004, s. 8. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
287 
gün-sabaha  salmış,  iki  il  səhlənkarlıq  etmişdir”
401
.  Təzkirədə 
Həsənəli xan Qaradağinin avtoqraf şeirləri də yer almışdır.  
Həsənəli  ağa  Xan  Qaradağinin  Qarabağ  tarixinə  dair  “Qara-
bağ vilayətinin  qədim və cədid  keyfiyyət və övzaları,  Pənah xan, 
İbrahim xan və Mehdiqulu xan əyyami-hökumətlərinin əksər vəqa-
ye  və  hekayətləri”  adlı  əsərini  tarixçi  alim  Nazim  Axundov  tərtib 
etmiş  olduğu  “Qarabağnamələr”  kitabına  Mirzə  Adıgözəl  bəyin 
“Qarabağnamə”,  Mirzə  Camal  Cavanşirin  “Qarabağ  tarixi”,  Mir 
Mehdi  Xəzaninin  “Kitabi-tarixi-Qarabağ”,  Mirzə  Yusif  Qa-
rabağinin  “Tarixi-şərif”,  Rzaqulu  bəy  Mirzə  Camal  oğlunun  “Pə-
nah xan və İbrahim xanın Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanın 
hadisələri”,  Əhməd  bəy  Cavanşirin  “Qarabağ  xanlığının  1747-
1805-ci  illərdə  siyasi  vəziyyətinə  dair”,  Mirzə  Rəhim  Fənanın 
“Tarixi-cədidi-Qarabağ”,  Həsən  İxfa  Əlizadənin  “Şuşa  şəhərinin 
tarixi”  adlı  əsərləri  ilə  birgə  daxil  etmişdir
402
.  Həsənəli  ağa  Xan 
Qaradaği Şuşaya həsr etmiş “Qarabağ şəhəri” adlı əsərin də müəl-
lifidir. 
Həsənəli  xan  “Təzkireyi-Qaradaği”  adlı  təzkirə  qələmə  al-
mışdır. Akademik F.Qasımzadə XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatını 
təhlil edərkən bu təzkirənin adını çəkir və Əlyazmalar İnstitutunda 
inv. 7602 şifrəsi ilə mühafizə olunduğunu qeyd edir
403
. Ə.Axundov 
da Sarı Aşıqdan bəhs edərkən yazır: “Sarı Aşıq haqqında ilk məlu-
matı  Xan Qaradağski  vermişdir”
404
. N.Qarayev Qaradağinin “əsa-
sən Qarabağ şairlərindən ibarət kiçik bir təzkirəsi olduğunu və çox 
güman ki, əsəri Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığının tapşırığı 
ilə şairlər haqqında materiallar əsasında tərtib etdiyini” göstərir
405
. 
Lakin təzkirəni  əldə  edə  bilmədiyimiz üçün  yalnız bu  məlu-
matlarla kifayətlənməli oluruq. 
                                                 
401
 Yenə orada, s. 166. 
402
 Qarabağnamələr / Tərtib edəbi və çapa hazırlayanı N.Axundov. 2-ci kitab, 
Bakı, Yazıçı, 1991, s. 350. 
403
 Qasımzadə F. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 1974, s.50. 
404
 Axundov Ə. Sarı Aşıq. Şeirlər. – Bakı: Azərnəşr, 1966, s. 3. 
405
 Poetik məclislər / Toplayanı və tərtib edəni N.Qarayev. Bakı: Yazıçı, 1987, s. 
311; Qarayev N. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. – Bakı: 2010, s. 234. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
288 
Həsənəli xanın həyat və yaradıcılığı haqqında ilk geniş tədqi-
qatı  N.Qarayev  aparmışdır.  Alim  1971-ci  ildə  müdafiə  etdiyi  dis-
sertasiyasında  Qaradağinin  yaradıcılığını  öyrənmiş,  “Məclisi-fəra-
muşan”dakı  fəaliyyətini  təhlil  etmişdir
406
.  Bundan  əlavə  N.Qara-
yev “XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın görkəmli maarifpər-
vər  şairlərindən  Həsənəli  Xan  Qaradaği”  adlı  kitab  hazırlamışdır. 
Kitabda Qaradağiyə dair sənədlərin fotosurətləri də yer almışdır
407
. 
Təəssüf ki, kitab hələ də nəşr olunmamışdır. 
R.Həsənovanın 1961-ci ildə nəşr etdirdiyi “Həsənəli ağa Xan 
Qaradaği  haqqında  yeni  materiallar”  adlı  məqaləsində  pedaqoji 
fəaliyyətindən və tərcümə əsərlərində bəhs olunmuşdur
408
. 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                 
406
 Qarayev N. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. – Bakı: 2010, s. 235. 
407
 Qarayev  N.  XIX  əsrin  ikinci  yarısında  Azərbaycanın  görkəmli  maarifpərvər 
şairlərindən  Həsənəli  Xan  Qaradaği.  -    Məhəmməd  Füzuli  adına  Əlyazmalar 
İnstitutu Elmi Arxivi, N.Qarayevin şəxsi arxivi, şifrə 179 (əlyazma, kiril əlifbası 
ilə, makina çapı). 143 s. 
408
Həsənova  R.  Həsənəli  Ağa  Xan  Qaradaği  haqqında  yeni  materiallar  // 
S.M.Kirov adına ADU-nun Elmi əsərləri, 1961, № 1, s. 15-23.    

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
289 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
      
 
                      Həsənəli xan Qaradaği                      Həsənəli xan və Nəvvab 
 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
290 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
291 
 
 
ġƏMSƏDDĠN XAN HƏQQĠ TƏBRĠZĠ
 
 
XX  əsr  Azərbaycan  təzkirəçilərindəndir.  Müəllif  təbrizlidir, 
polis  zabiti  vəzifəsində  çalışmışdır.  Ömrünün  sonlarında  görmə 
qabiliyyətini itirmişdir. H.ş. 1321/m. 1942-ci ildə Məşhəddə vəfat 
etmişdir. 
Şəmsəddin xan Həqqi Təbrizi “Əncümənül-üdəba” adlı təz-
kirəsini  h.ş.  1307-1310/1928-1931-ci  illər  arasında  farsca  qələmə 
almışdır. Müəllif farsca şeir yazan şairlərə həsr etdiyi bu təzkirəni 
Əli  Rza  mirzə  Şöhrə  Qacarın  “Bosatinül-xaqaniyyə”  əsərini  təq-
lidən yazmışdır. O mənada ki, hər cildin əvvəlində ərəb əlifbası sı-
rası  ilə  şairlərin  siyahısı  verilmiş,  daha  sonra  onların  tərcümeyi-
halları, axırda isə şeirlərindən nümunələr əksini tapmışdır.  
Təzkirə 3 qismətə və 9 cildə ayrılmışdır. Ə.G.Məani “Əncü-
mənül-üdəba”nın  ilk  üç  cildini  şəxsən  görüb  istifadə  etsə  də, 
sonrakı cildlərə nəzər salmadığını ifadə etmişdir. Belə ki, əsərin ilk 
üç cildinin əlyazması Ə.G.Məaninin ziyalı dostu Əbdülhüseyn Ba-
yatın  şəxsi  kitabxanasına  məxsus  imiş.  “Qədim  dövr  şairləri”nə 
(“mütəqəddimin”) həsr olunmuş birinci  qismət  bir cilddən ibarət-
dir. Burada farsdilli poeziyanın başlanğıcından h. 1000/1591-ci ilə 
qədər  yazıb-yaratmış  1378  şairdən  bəhs  edilmişdir.  Əlyazma  735 
səhifədən  ibarətdir  və  32,2  x  23  sm.  ölçüsündədir.  İkinci  qismətə 
aid  olan  II  və  III  cildlər  isə  “orta  dövr  şairləri”ndən  (“mütəvəssi-
tin”) bəhs edir. Burada toplam 4629 şair əhatə olunmuşdur. Əlyaz-
ma 1375 səhifə həcmindədir. 
Təzkirənin üstün cəhətlərindən biri odur ki, müəllif əsas eti-
barilə  öz məxəzlərini  göstərməyi  lazım bilmiş  və hər şairin  tərcü-
meyi-halının sonunda bu məlumatların hansı qaynaqların hansı sə-
hifələrindən götürüldüyünü qeyd etmişdir. O, öz təzkirəsini hazır-
layarkən  aşağıdakı  mənbələrdən  yararlanmışdır:  “Lübabül-əlbab”, 
“Təzkireyi-Dövlətşah”, 
“Təzkireyi-meyxanə”, 
“Sərvi-azad” 
(“Məasirül-kəram”), 
“Təzkireyi-müasirin”, 
“Miratül-xəyal”, 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
292 
“Atəşkədə”,  “Məcməül-füsəha”,  “Bəyanül-Mahmud”,  “Riyazül-
arifin”,  “Bostanül-üşşaq”  (“Bosatinül-xaqaniyyə”nin  ilk  cildi), 
“Nigaristani-Dara”,  “Mədayihül-Hüseyniyyə”,  “Gənci-şayəgan”, 
“Sübhi-gülşən”,  “Nigaristani-süxən”,  “Nümuneyi-ədəbiyyati-ta-
cik”,  “Ərməğan”  jurnalının  V  buraxılış  ilinə  aid  sayları,  “Asarül-
Əcəm”. Əksər şairlərin həyatı haqqında məlumatlar qısadır və bir-
iki sətirdən çox deyildir. 
Lakin  təəssüf  ki,  müəllif  özü  ali  təhsilli  şəxs  olmadığı  üçün 
müəyyən yanlışlıqlara yol vermişdir. Məsələn, o, bəzi hallarda bir 
şair haqqında müxtəlif təzkirələrdən götürdüyü məlumatların ayrı-
ayrı  şairlərə  məxsus  olduğunu  zənn  etmiş  və  beləliklə,  eyni  şair 
haqqında bir neçə yerdə məlumat vermişdir. Həmçinin onun bir sı-
ra şeirləri xətalı şəkildə köçürdüyü nəzərə çarpır.    
Haqqında bəhs etdiyimiz ilk üç cildi müəllif öz qardaşına hə-
diyyə etmişdir. Cildlərin hər birinin sonunda müəllifin öz təzkirəsi-
ninin  tərtibinə  dair  şərhi  əksini  tapmışdır.  Onlardan  biri  belədir: 
“Bir müddətdir ki, farsdilli ədiblərin və şairlərin əsərlərinin toplan-
ması ilə məşğul idim. Öz ciddi-cəhdimin sayəsində və vaxtın mü-
saidəsi  ilə  10  min  nəfər  şairin  əsərlərini  (şeirlərindən  örnəkləri  – 
V.M.) toplamağa müvəffəq oldum. Hal-hazırda öz topladıqlarımın 
nöqsanlarını  aradan  qaldırmaqda  və  onu  təkmilləşdirməkdəyəm. 
Həmin  çoxsaylı  əsərlərdən  götürdüyüm  nümunələr  təxminən  9 
cilddə  tərtib  edilmiş  və  cildlənmişdir.  İlk  öncə,  iki  il  bundan  əq-
dəm  səkkizinci  imam  Əli  ibn  Musa  ər-Rza  həzrətlərinin  ziyarəti 
şərəfinə  nail  olduğum  zaman  qədim  şairlərə  həsr  etdiyim  birinci 
cildin  ilk  nüsxəsini  izzət,  hörmət  və  şərəf  sahibi  olan,  ədəbiyyatı 
sevən  və  incəlikləri  bilən  doğma  can  qardaşım Həmzə  xan  Həqqi 
cənablarına təqdim etdim. Orta dövr şairlərindən bəhs edən qismə-
tin həmin bu ilk cildini də onun hüzuruna təqdim edəcəyəm. Ümi-
dim  odur  ki,  bu  qəribin  əsəri  mütaliə  edilsin,  dərbədər  və  miskin 
vəziyyətə  düşməsin  və  qısa  müddətdə  unudulanlardan  birinə  çev-
rilməsin. Həmçinin bu bəndənin taqətinin fövqündə olan zəhmətlə-
ri  dünyanın  və  zamanın  keşməkeşli  hadisələrindən  toxunulmaz 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
293 
qalsın.  1311-ci  şəmsi  ilinin  şaban  ayının  əvvəlində  Məşhəddə  ... 
qələmə alındı. Sultan Şəmsəddin Həqqi”. 
Təzkirənin  sonuncu,  üçüncü  qisməti  müasir  şairlərin  həyat  və 
yaradıcılığına aiddir və 6 cilddən ibarətdir. Ə.G.Məani bu cildlərin 
əlyazmasını  görməsə  də,  onların  Məşhəd  şəhərində  müəllifin  qo-
humlarından birinin evində saxlandığını qeyd etmişdir. Tədqiqatçı-
nın bildirdiyinə görə, təzkirəçi sonrakı illərdə də öz əsərinə əlavə-
lər  etmiş  və  oradakı  şairlərin  ümumi  sayını  12  min  nəfərə  çatdır-
mışdı
409
. 
 
                                                 
409
 Məani Ə.G. Tarixi-təzkirəhayi-farsi. I c., s. 57-59. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
294 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
295