AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

 
 
        Vüsalə Musalı 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
www.tezkire.info 
[e-mail] 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
14 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
15 
 
 
 
 
 
 
 
I FƏSĠL 
 
AZƏRBAYCAN TƏZKĠRƏLƏRĠNĠN NƏġRĠ 
VƏZĠYYƏTĠ VƏ TƏDQĠQ TARĠXĠ 
 
1.1.Təzkirələrin nəşri vəziyyəti və problemləri 
 
1.2.Təzkirələrin tədqiq tarixi 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
16 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
17 
 
1.1. TƏZKĠRƏLƏRĠN NƏġRĠ VƏZĠYYƏTĠ VƏ 
PROBLEMLƏRĠ 
 
Azərbaycan  təzkirəşünaslığını  nəzərdən  keçirdikcə  məlum 
olur ki, bu sahədəki tədqiqatlar üç istiqamətdə aparılmışdır: 
1.
 
Ayrı-ayrı  təzkirələrin  tərcüməsi,  transfoneliterasiyası  və 
elmi-tənqidi mətnlərinin tərtibi; 
2.
 
Təzkirələrə dair tədqiqatlar və dissertasiyaların yazılması; 
3.
 
Təzkirələrin  nəzəri  baxımdan  tədqiqi,  sistemləşdirilməsi, 
biblioqrafiyasının hazırlanması. 
Burada  Azərbaycan  təzkirəçiliyinin  tədqiq  tarixini  təqdim 
edərkən xronoloji prinsipi əsas götürməyi və hər bir təzkirəyə dair 
aparılmış  tədqiqatları  sistemli  şəkildə  verməyi  məqsədəuyğun  he-
sab edirik. 
Çox  təəssüf  ki,  təzkirəşünaslarımız  azərbaycanlı  təzkirəçilər 
sırasında indiyə kimi təxminən iyirmi müəllifin adını xatırlamışlar. 
Bu  təzkirələri  aşağıdakı  şəkildə  sıralamaq  mümkündür:  XVI  əsr 
müəllifləri Sam mirzənin “Töhfeyi-Sami”, Əhdi Bağdadinin “Gül-
şəni-şüəra”, İbrahim mirzənin “Fərhəngi-İbrahim”, XVII əsr təzki-
rəçilərindən Sadiq bəy Əfşarın “Məcməül-xəvas”, XVIII əsr təzki-
rəçilərindən  Əliqulu  xan  Valehin  “Riyazüş-şüəra”,  Lütfəli  bəy 
Azərin  “Atəşkədə”,  XIX  əsr  müəlliflərindən  Bəhmən  mirzənin 
“Təzkireyi-Məhəmmədşahi”, Məhəmmədhəsən xan Etimadüssəltə-
nənin “Xeyrati-hesan”, Seyid Əzim Şirvaninin “Təzkirə”, Ziyainin 
“Təzkireyi-Ziyai”,  Mir  Möhsün  Nəvvabın  “Təzkireyi-Nəvvab”, 
XX əsr təzkirəçilərindən Məhəmməd ağa Müctəhidzadənin “Riya-
zül-aşiqin”,  Həsənəli  xan  Qaradağinin  “Təzkireyi-Qaradaği”,  İb-
rahim Tahir Musayevin “Riyazül-arifin”, Məhəmmədəli Tərbiyətin 
“Danişməndani-Azərbaycan”,  Qulam  Məmmədlinin  “Təzkirə”, 
Əziz  Dövlətabadinin  “Süxənvərani-Azərbaycan”,  Əli  Nəzminin 
“Devist  süxənvər”,  Məhəmməd  Deyhimin  “Təzkireyi-şüərayi-
Azərbaycan” təzkirələri. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
18 
Ancaq Azərbaycan təzkirəçiliyini araşdırdıqda bu nümunələ-
rin  sayının  46  olduğu  üzə  çıxmışdır.  Azərbaycan  təzkirəçiliyinin 
bu və ya digər dövrü araşdırılarkən xatırlanmayan Azərbaycan təz-
kirəçiləri  və  əsərləri  bunlardır:  Tövfi  Təbrizi  “Təzkireyi-Tövfi” 
(XVI  əsr),  Nazim  Təbrizi  “Nəzmi-güzidə”  (XVII  əsr),  İshaq  bəy 
Üzri “Təzkireyi-İshaq” (XVIII əsr), Əbu Talib xan Təbrizi “Xüla-
sətül-əfkar” (XVIII əsr), Sultan Məhəmməd mirzə Bahadır xan Sə-
fəvi “Töhfətüş-şüəra” (XVIII əsr), Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli “Təc-
rübətül-əhrar və təsliyyətül-əbrar”, “Hədayiqül-üdəba”, “Nigarista-
ni-Dara” (XIX əsr), Məhəmməd Fazil xan Gorusi Ravi “Əncümə-
ni-xaqan”  (XIX  əsr),  Məhəmməd  Saleh  Şamlu  “Məhəküş-şüəra” 
(XIX  əsr),  Hülaku  mirzə  Qacar  “Xərabat”  (XIX  əsr),  Xudaverdi 
xan  Qacar  “Təzkireyi-mədayih-i  Elxaniyyə”  (XIX  əsr),  Məhəm-
məd  Bağır  xan  Qacar  “Fələkül-Mərrix”  (XIX  əsr),  Heydərqulu 
mirzə Qacar “Təzkireyi-Xavər” (XIX əsr), Məhəmmədqulu Mirzə 
Qacar  “Təzkireyi-Xosrovi”  (XIX  əsr),  Seyfüddövlə  Sultan  Mə-
həmməd Tağı “Bəzmi-xaqan” (XIX əsr), Məhəmməd Kazım Əsrar 
Əlişah  Təbrizi  “Behcətüş-şüəra”  (XIX  əsr),  Əli  Rza  mirzə  Qacar 
“Büstanül-xaqaniyyə”  (XIX  əsr),  Əbülqasım  Möhtəşəm  Şirvani 
“Əxtəri-taban” (XIX əsr), Şəmsəddin xan Həqqi Təbrizi “Əncümə-
nül-üdəba” (XX əsr), Seyid Əbdülhəmid Xalxali “Təzkireyi-şüəra-
yi-müasiri-İran”  (XX  əsr),  Yəhya  Şeyda  “Ədəbiyyat  ocağı”  (XX 
əsr).    
Bizə məlum olan ilk Azərbaycan təzkirəsi XVI əsrdə Səfəvi 
şahzadəsi Sam mirzə tərəfindən fars dilində qələmə alınmış “Töh-
feyi-Sami”dir. Bu təzkirəni ilk dəfə Hindistandakı Pətənə Univer-
sitetinin professoru Mövləvi İqbal Hüseyn çap etdirmişdir. O, təz-
kirənin  V  fəslini  Pətənə  Universiteti  kitabxanasındakı  dörd  əlyaz-
ma  əsasında  1934-cü  ildə  nəşr  etdirmişdir.  Daha  sonra  İran  alimi 
Vəhid  Dəstgərdi  əsəri  Ağayi-Nəcmabadi  kitabxanasındakı  nüsxə 
əsasında nəşrə hazırlamış və bu əsər h.1314/1936-cı ildə Tehranda 
“Ərməğan” jurnalına əlavə kimi tam şəkildə çap olunmuşdur.  
H.  1345/1969-cu  ildə  isə  Rüknəddin  Fərrux  Hümayun  beş 
nüsxə  (Astani-Qüdsi-Rizəvi,  Baetin  şəxsi  kitabxanasındakı  əlyaz-

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
19 
ma, Məhəmməd Müin kitabxanası, Pətənə Universiteti kitabxanası, 
Ağayi-Nəcmabadi  kitabxanası)  əsasında  “Töhfeyi-Sami”nin  elmi-
tənqidi  mətnini  hazırlamışdır.  Təzkirənin  bu  nəşri  bəzi  tədqiqat-
çıların tənqid obyektinə çevrilmişdir. Məsələn, Prof. Dr. A.Karais-
mailoğlu yazır: “...altıncı bölüm için yararlanılan yazma nüshaların 
azlığı ve eksik oluşları kanaatimizce çoğunluğu Türkçe beyitlerde 
olmak  üzere  geriye  bir  çok  problem  bırakmıştır.  Bu  bölümün  ha-
zırlanmasında Mevlevi  İkbalın beşinci bölüm için kullandığı  yaz-
maların  dikkate  alınmadığı  anlaşılmaktadır”
5
.  Sam  mirzədən  və 
təzkirəsindən bəhs edən digər bir müəllif G.S.Alışık sözügedən el-
mi-tənqidi mətnin türkcə olan hissələrində  yanlışlıqların olduğunu 
xüsusi qeyd edir
6
.    
Onu da qeyd edək ki, XV əsrin ikinci yarısı və XVI əsrin bi-
rinci  yarısında  yaşayan  714  şair  haqqında  məlumat  verən  təzkirə 
hələ də Azərbaycan dilinə tərcümə olunmamışdır. 
Azərbaycan  türkcəsində  qələmə  alınmış  ilk  təzkirə  hesab 
olunan Əhdi Bağdadinin “Gülşəni-şüəra”sı AMEA Ədəbiyyat İns-
titutunun əməkdaşı f.ü.f.d.  Vəcihə Feyzullayeva  tərəfindən Sankt-
Peterburqdakı  Əlyazmalar  İnstitutunda  saxlanılan  nüsxə  əsasında 
nəşrə hazırlanmışdır. Ancaq təzkirə hələ də işıq üzü görməmişdir.  
Türk  ədəbiyyatı  üçün  qiymətli  mənbə  olan  “Gülşəni-şüəra” 
təzkirəsinin 17 nüsxə əsasında elmi-tənqidi mətni Pamukkale Uni-
versitetinin əməkdaşı Süleyman Solmaz tərəfindən hazırlanmış və 
2005-ci  ildə  Atatürk  Kültür  Mərkəzi  Başkanlığı  tərəfindən  çap 
olunmuşdur
7
.  
 Araşdırma  ön  söz,  giriş  və  üç  bölümdən  ibarətdir.  Giriş  iki 
paraqrafa  ayrılmışdır.  Birinci  paraqrafda  Əhdinin  həyatı  haqqında 
                                                 
5
 Karaismailoğlu  A.  Türk  edebiyatının  kaynaklarından  Tuhfei-Sami  //  Klasik 
dönem türk şiiri incelemeleri. Ankara: 2001, s. 149. 
6
 
Alışık  G.S.  Sam  Mirza.  Diyanet  Vakfi  İslam  Ansiklopedisi.  XXXIX  c., 
İstanbul, 2010, s. 61. 
7
 Ahdi ve Gülşen-i şuarası (İnceleme-metin) / Haz.: Süleyman Solmaz.  Ankara: 
2005. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
20 
ilkin  mənbələr  əsasında  geniş  məlumat  verilir.  İkinci  paraqrafda 
təzkirəçinin ədəbi şəxsiyyəti və şairliyinə diqqət yetirilmişdir. 
Kitabın  I  fəsli  üç  paraqrafdan  ibarətdir.  Birinci  paraqrafda 
Əhdiyə  qədərki  türk  təzkirəçilik  ənənəsinə  nəzər  salınmış,  Əlişir 
Nəvai,  Səhi  bəy,  Lətifi  təzkirələri  haqqında  məlumat  verilmişdir. 
İkinci paraqraf “Gülşəni-şüəra”da dil və üslub” adlanır. S.Solmaz 
əsərin müqəddimə və xatiməsinin çətin bir dillə qələmə alındığını 
yazır. Təzkirənin ilk üç bölməsində də sultan, şahzadə, bəylərbəyi, 
dəftərdar şairlərdən bəhs olunarkən ərəb-fars ibarələri ilə dolu ağır 
bir dildən istifadə olunmuşdur. Dördüncü bölmənin  dili isə   sadə-
dir.  Üçüncü  paraqraf  “Gülşəni-şüəra”nın  qaynaqları”  adlanır.  Bu-
rada tədqiqatçı təzkirənin qaynaqlarını təhlil edir. S.Solmaz “Gül-
şəni-şüəra”nın qaynaqlarını üç qismə ayırmışdır. Kitabın II fəslin-
də  təzkirənin  əlyazma  nüsxələri  haqqında  məlumat  verilmiş  və 
elmi-paleoqrafik təsviri yer almışdır. S.Solmaz təzkirənin Türkiyə-
də və xaricdə iyirmi nüsxəsinin olduğunu qeyd edir: “Eser yüzyıl-
lara  mukavemet  etmiş,  bilinen  yirmi  nüshası  ile  aranılan  bir  eser 
olma  özelliği  göstermektedir”
8
.  Tədqiqatçı  elmi-tənqidi  mətni  ha-
zırlayan zaman bunlardan yalnız Rusiya, İngiltərə və Misir nüsxə-
lərini əldə edə bilmədiyini xüsusi vurğulayır.   
Kitabın üçüncü fəslində təzkirənin elmi tənqidi mətni yer al-
mışdır. Elmi-tənqidi mətn Fateh Milli Kitabxanası, Əli Əmiri 774 
şifrəli əlyazması əsasında hazırlanmışdır. Yardımçı nüsxə kimi İs-
tanbul Universiteti TY. 2604 şifrəli əlyazmadan istifadə olunmuş-
dur.  S.Solmazın  uzun  illər  üzərində  çalışaraq  ortaya  qoyduğu 
“Gülşəni-şüəra”nın elmi-tənqidi mətni ədəbiyyatşünaslarımız üçün 
dəyərli töhfədir. 
XVII  əsr  məşhur  Azərbaycan  xəttatı,  rəssam,  şair  və  təzkirə 
müəllifi  Sadiq  bəy  Sadiqinin  cığatay  türkcəsində  qələmə  aldığı 
“Məcməül-xəvas”  təzkirəsini  İran  alimi  Əbdürrəsul  Xəyyampur 
h.ş.1327/1948-ci ildə Təbrizdə nəşr etdirmişdir. Tərtibçi müqəddi-
mədə  Sadiqinin  həyatı,  ədəbi  fəaliyyətinə  dair  fikirlərini  vermiş, 
elmi-tənqidi mətnin hazırlanması prinsiplərindən bəhs etmişdir. Bu 
                                                 
8
 Yenə orada, s. 70. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
21 
elmi-təndiqi  mətn  İstanbul  Universiteti  4085  şifrəli  əlyazma  əsa-
sında  hazırlanmış,  Nurosmaniyə  kitabxanalarındakı  3720  şifrəli 
nüsxə əsas mətnlə müqayisə olunmuşdur. Xəyyampur kitabda əv-
vəlcə  türkcə  hər  hansı  şair  haqda  olan  hissəni,  daha  sonra  həmin 
sətirlərin farsca tərcüməsini vermişdir. Beləliklə də, Sadiqinin təz-
kirəsinə  daxil  olan  333  şairin  tərcümeyi-halları  həm  türkcə  veril-
miş, həm də fars dilinə tərcümə olunmuşdur. İlk dəfə Sadiqi təzki-
rəsinin elmi-tənqidi mətni haqqında türk alimi İbrahim Kutluk bir 
məqalə  dərc  etdirmişdir
9
.  Məqaləni  nəzərdən  keçirdikdə  məlum 
olur ki, İ.Kutlukun “Məcməül-xəvas” təzkirəsi haqqındakı fikirləri 
arasında  ziddiyyətlər  vardır.  Belə  ki,  məqalə  müəllifi  əvvəlcə  bu 
təzkirəni  türk  mədəniyyət  tarixi  üçün  əhəmiyyətli  bir  nümunə  he-
sab  edir  və  əsərin  farscaya  tərcümə  edilməsini  bəyəndiyini  qeyd 
edir
10
.  Daha  sonra  Kutluk  Sadiqi  təzkirəsini  ciddi  tənqid  edərək 
yazır: «"Məcməül-xəvas" bir tərcümeyi-hal məcmuəsindən ziyadə 
antologiyadır.  Verdiyi  bioqrafik  məlumatların  heç  bir  əhəmiyyəti 
yoxdur. İçindəki şairlərin nə vaxt yaşayıb-vəfat etdiyi verilməmiş-
dir… Şairlər baxımından əhəmiyyətli olmaqdan ziyadə, cığatay di-
li baxımından əhəmiyyətlidir”
11
.    
Prof. Əhməd Atəş də 1953-cü ildə “Oriens” jurnalının üçün-
cü  cildində  təzkirənin  elmi-tənqidi  mətninin  müsbət  və  mənfi  cə-
hətlərini  əks  etdirən  tənqidi  rəy  yazmışdır.  Xəyyampur  Ə.Atəşin 
qeyd  etdiyi  çatışmazlıqlar  və  nöqsanlara  cavab  olaraq  bir  məqalə 
nəşr  etdirmişdir
12
.  Bundan  sonra  “Tarix”  jurnalında  Ə.Atəşin 
başqa bir məqaləsi dərc olunmuşdur
13
.  
F.ü.f.d. Məntiqə  Muradova uzun müddət ərzində Sadiq  bəy 
Əfşarın  Təbriz  külliyyatı  (3616)  daxilindəki  “Məcməül-xəvas” 
                                                 
9
 Kutluk İ. Sadıki-i Kitabdar. Macma-al-havas // Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 
1949, № 3-4, s.577-580. 
10
 yenə orada, s. 579.  
11
 yenə orada, s. 580. 
12
 Nəşriyeyi-daneşkədeyi-ədəbiyyati-Təbriz, sal-i 6, s.117-128 
13
 Ateş  A.  Mecma  al-Havas  /  İstanbul  edebiyat  fakültesi  Tarih  dergisi,  1953, 
s.183-187. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
22 
nüsxəsini Azərbaycan dilinə çevirərək nəşrə hazırlamışdır. Təəssüf 
ki, bu tərcümə işıq üzü görməmişdir. 
“Məcməül-xəvas”ın  Təbriz  külliyyatındakı  nüsxəsi  f.ü.f.d. 
Ə.Bağırov tərəfindən qısa ön sözlə 2008-ci ildə nəşr olunmuşdur. 
Tərcümə zamanı təzkirənin Təbriz Dövlət Kitabxanasında mühafi-
zə  olunan  “Külliyyat”a  daxil  olan  nüsxəsi  əsas  götürülmüş, 
h.1327-ci  il  Ə.R.Xəyyampur  nəşri  ilə  müqayisə  olunmuşdur.  Tər-
cümə zamanı sadəcə şair bioqrafiyaları Azərbaycan dilinə tərcümə 
olunmuş,  farsca  nümunələr  isə  Azərbaycan  dilinə  çevrilməmiş-
dir
14
.  
Əliqulu xan Valehin qələmə aldığı “Riyazüş-şüəra” Möhsün 
Naci Nəsrabadi tərəfindən tədqiqata cəlb olunmuş və 2005-ci ildə 
5 cilddə (3315 səhifə) Tehranda işıq üzü görmüşdür. 
XVIII  əsr  Azərbaycan  təzkirəçisi  Lütfəli  bəy  Azərin  “Atəş-
kədə”sinin nəşri məsələlərindən f.ü.f.d. M.Məmmədova geniş bəhs 
etmiş,  bu  nəşrlərin  mənfi  və  müsbət  tərəfləri  haqqında  məlumat 
vermişdir. Belə ki,  “Atəşkədə” ilk dəfə  h. 1249/1833-cü ildə  Kəl-
küttədə nəşr olunmuşdur. Daha sonra əsər 1844-cu ildə Dorn tərə-
findən çap edilmişdir. 
Təzkirə  h.1277/1860  və  h.1299/1881-ci  illərdə  Hindistanda 
daşbasması üsulu ilə nəşr olunmuşdur. M.Məmmədova təzkirənin 
Bombey  nəşrlərinin  dəqiq  işləndiyini  və  əhəmiyyətli  olduğunu 
vurğulayır.  Lakin  buna  baxmayaraq,  tədqiqatçı  əldən-ələ  keçən, 
müxtəlif  şəxslər  tərəfindən  işlənib  üzü  köçürülən  “Atəşkədə”  əl-
yazmalarının  və  çap  nüsxələrinin  hamısında  çoxlu  təhriflərə  yol 
verildiyini yazır
15
.   
Təzkirənin bir nüsxəsinin (h.1247-ci ildə Əli Şeydayi Tusər-
qaninin  köçürdüyü  əlyazma)  faksimile  mətni  ön  söz  və  şərhlərlə 
Seyid  Cəfər  Şəhidi  tərəfindən  h.  1337/1958-ci  ildə  nəşr  olunmuş-
dur. Təzkirənin bu nəşrində şəxs və coğrafi adlar göstəricisi də yer 
almışdır. 
                                                 
14
 Sadiq bəy Sadiqi. Məcməül-xəvas. Bakı, 2008, 411 s. 
15
 Məmmədova  M.  Lütfəli  bəy  Azər  və  Azərbaycan  ədəbiyyatı.  Bakı,  2001,  s. 
125-126. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
23 
“Atəşkədə”nin elmi-tənqidi mətni 1956-1962-ci illərdə İran-
da  işıq  üzü  görmüşdür.  Elmi-tənqidi  mətn  Həsən  Sadat  Nasiri 
tərəfindən  hazırlanmışdır.  Həsən  Sadat  təzkirəni  üç  cilddə  çap  et-
dirmişdir.  Hər  cildin  əvvəlində  İran  ədəbiyyatşünaslarının  kitaba 
yazdıqları  müqəddimə  və  rəylərdə  Azərin  alimlik  mövqeyi  müəy-
yənləşdirilir. Həsən Sadat təzkirədə olan şeirləri şairlərin divanları-
nın mətni ilə müqayisə etmiş və “Atəşkədə” ilə “Divan”lar arasın-
dakı fərqləri səhifə altında göstərmişdir.    
Elmi-tənqidi mətnin birinci cildi “Atəşkədə”nin  birinci məc-
mərəsinin şahlar və şahzadələr olan hissəsini əhatə edir və 1956-cı 
ildə  Tehranda  çap  olunmuşdur.  İkinci  cild  1957-ci  ildə  işıq  üzü 
görmüşdür və burada Xorasan, Kirman, Astrabad, Cürcan, Mazan-
daran və Gilanın 152 nəfər şairi daxildir.  Təzkirənin üçüncü cildi 
1962-ci ildə çap olunmuşdur. Bu cilddə 206 nəfər İraqi-əcəm şair-
lərindən bəhs olunur. 
M.Məmmədova axırıncı “məcmərə”nin – Lütfəli bəy Azərin 
dövrü, müasirləri və öz yaradıcılığını əhatə edən hissənin elmi-tən-
qidi mətninin hazırlanmadığını xüsusi vuğulayır
16
.  
“Atəşkədə”nin  hökmdarlar,  şahzadələr  və  əmirlərdən  bəhs 
edən  “şölə”  hissəsi  isə  hələ  1841-ci  ildə  N.Bland  tərəfindən  Lon-
donda çap olunmuşdur
17
.  
Bəzi  müəlliflər
18
“Atəşkədə”nin  türkcəyə  tərcümə  olunaraq  
h.1259/1843-cü  ildə  nəşr  edildiyini  yazırlar.  Lakin  T.Yazıcı 
onların bu fikri ilə razılaşmır. Adı çəkilən tədqiqatçı həmin tarixin 
Dövlətşah  Səmərqəndinin  təzkirəsinin  Fəhmi  Əfəndi  tərəfindən 
“Səfinətüş-şüəra” adı ilə çap olunan tərcüməsinə aid olduğunu bil-
dirir
19
. 
                                                 
16
 Yenə orada,  s. 129. 
17
 Bland N. Account of the Atesh Kedah, a Bibliographical work of the Persian 
Poets, by Haji Lutf Ali Beg, of Ispahan // Journal of the Royal Asiatic Society, 
VII. - London: Royal Asiatic Society, 1843, 345 - 392 pp. 
18
 Bax: Storey Ch. Persian literature. A bio-bibliographikal survey. Vol 1. Lon-
don, 1927, p. 871; Kramers J.H. Lutf ali Beg. Eİ, v. 5, p. 834. 
19
 Yazıcı T. Ateşkede. DVİA. IV c., İstanbul, 1991, s. 59. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
24 
Əbdürrəzzaq  bəy  Dünbilinin  “Nigaristani-Dara”sı  Əbdürrə-
sul Xəyyampur tərəfindən h.ş.1342/1963-cü ildə Təbrizdə, “Təcrü-
bətül-əhrar və təsliyətül  əbrar” adlı təzkirəsi h.ş.1349/1971-ci ildə 
Həsən Qazı Təbatəbai tərəfindən Təbrizdə çap olunmuşdur. 
Məhəmməd  Fazil  xan  Gorusinin  “Əncüməni-xaqan”ı 
h.ş.1376/1997-98-ci  ildə  Tofiq  Sübhan  tərəfindən  Tehranda  nəşr 
edilmişdir.  
XIX  əsrdə  yaşayıb-yaratmış  türk  ədibi  Məhəmməd  Zehni 
əfəndinin “Məşairün-nisa” adlı əsərini Marağalı Məhəmmədhəsən 
xan  Etimadüssəltənə  “Xeyrati-hesan”  adı  altında  sadəcə  tərcümə 
etməmiş,  buraya  azərbaycanlı  şairələr  haqqında  məlumat  əlavə 
edərək 1886-1888-ci ildə üç cilddə farsca nəşr etdirmişdir. T.ü.f.d. 
Tahirə  Həsənzadə  “Xeyrati-hesan”  əsərindəki  159  azərbaycanlı-
türk  qadını  haqqında  məlumatı  fars  dilindən  Azərbaycan  dilinə 
tərcümə etmişdir
20
.      
XIX  əsrin  görkəmli  Azərbaycan  şairi  və  təzkirəçisi  Seyid 
Əzim Şirvaninin əsərlərini üç cilddə 1967-1974-cü illərdə  Süley-
man Rüstəmov nəşr etdirmişdir. S.Rüstəmovun hazırladığı bu nəşr 
əvvəlkilərdən  əsaslı  surətdə  fərqlənirdi.  Tədqiqatçı  şairin  irsini 
diqqət və səylə toplamış, onları elmi prinsiplər üzrə tərtib etmişdir. 
Seyid Əzim Şirvaninin təzkirəsi bu əsərlərin üçüncü cildində geniş 
şərhlərlə 1974-cü ildə çap olunmuşdur
21
. Ş.Salmanov Seyiz Əzim 
təzkirəsinin  nəşrindən  bəhs  edərkən  yazır:  “Seyid  Əzim  Şirvani 
təzkirəsinin elmi-tənqidi mətnini hazırlamaq çətin və mürəkkəb bir 
tədqiqat işidir. Bir çox şeirlərin məlum məxəzlərdəki mətni ilə bu-
radakını  müqayisə  edib,  fərqləri  üzə  çıxarmaq,  mətni  dəqiqləşdir-
mək,  təzkirədə  yol  verilmiş  bəzi  təhrifləri  düzəltmək,  ayrı-ayrı 
şeirlərin kimə aid olduğunu təyin etmək və s. bu səpkidən olan çə-
                                                 
20
 Marağalı  Məhəmmədhəsən  xan  Etimadüssəltənə.  Xeyrati-hesan  (Gözəllər 
sərvəti) / Tərcümə edən: T.Həsənzadə. Bakı, 2003, 103 s. 
21
 Seyid Əzim Şirvani. Əsərləri. III cild. Bakı. Elm, 1974, 499 s. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
25 
tinliklərin  öhdəsindən  gəlmək  lazım  idi.  Mətnşünas  bu  işin  öhdə-
sindən layiqincə gələ bilmişdir”
22
.  
Türkiyəli  tədqiqatçı,  Nevşehir  Universitetinin  müəllimi 
Ömər  Bayramın  “Azərbaycan  sahəsi  təzkirələri  və  Seyid  Əzim 
Şirvaninin təzkirəsi” mövzusunda dissertasiyasında da Azərbaycan 
təzkirəçiliyinin  mərhələləri  müəyyən  qədər  tədqiqata  cəlb  olun-
muşdur
23
. Tədqiqat işində Seyid Əzim Şirvaninin həyatı, yaradıcı-
lığı dəyərləndirilmiş, əsas diqqət təzkirəsinə yönəldilmişdir. Müəl-
lif təzkirənin yazılı və şifahi qaynaqlarından bəhs etmiş, əsərin dil 
və üslubu üzərində dayanmış, digər təzkirələrdən fərqini göstərmə-
yə çalışmışdır. Daha sonra Şirvani təzkirəsində şair və əsərlə bağlı 
təzkirəçinin  dəyərləndirmələri  ciddi  şəkildə  araşdırılmışdır.  Etiraf 
etmək  lazımdır  ki,  Azərbaycan  təzkirələrinin,  demək  olar  ki,  heç 
biri bu qədər əhatəli və ciddi şəkildə tədqiqata cəlb olunmamışdır.  
Ö. Bayram Seyid Əzim Şirvani təzkirəsinin mətnini müqayi-
səli  şəkildə  nəşrə  hazırlamışdır.  Bu  zaman  təzkirənin  AMEA  Əl-
yazmalar  İnstitutunda  mühafizə  olunan  yeganə  nüsxəsi  əsas  götü-
rülmüş və 1974-cü il nəşri ilə müqayisə olunmuşdur. Təzkirə Tür-
kiyə Cümhuriyyəti Kültür və Turizim Bakanlığının e-kitab layihəsi 
çərçivəsində hazırlanmışdır
24
. 
Şərqşünas ailm  f.ü.f.d.  Nəsrəddin  Qarayevin təzkirələr üzə-
rində  apardığı  araşdırmalar  və  nəşrə  hazırladığı  “Təzkireyi-Nəv-
vab” da bu baxımdan diqqətəlayiqdir. Belə ki, N.Qarayev Nəvvab 
təzkirəsini Azərbaycan dilinə tərcümə edərək tam şəkildə çapa ha-
zırlamışdır. Mərhum alimin nəşrə hazırladığı bu irihəcmli təzkirə-
nin mətni AMEA Əlyazmalar İnstitutunun elmi arxivində müha-
fizə  olunmaqdadır
*
.  Əsər  1980-ci  ildə  tamamlanaraq  elmi  arxivə 
                                                 
22
 Salmanov  Ş.  Rüstəmov  Süleyman  //  Azərbaycan  mətnşünaslığı  məsələləri, 
Bakı, 1979, s. 184-187. 
23
 Bayram Ö.  Azerbaycan sahası tezkireleri ve Seyid Azim Şirvaninin tezkiresi. 
– Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi, Ankara, 2005.  
24
 Seyyid  Azim  Şirvânî  -  Tezkîretü‟ş-Şu‟arâ  /  haz.:  Ö.Bayram.  T.C.  Kültür  ve 
Turizm Bakanlığı Yay. (e-kitap), Ankara. 
*
 AMEA Əlyazmalar İnstitutu elmi arxiv. Nəsrəddin Qarayevin arxivi. Təzki-
rənin  N.Qarayevin  öz  xətti  ilə  olan  əlyazması  175  və  176  şifrələri  altında  iki 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
26 
təhvil  verilmişdir.  Kitabın  redaktoru  iranşünas  alim  f.ü.f.d.  Məm-
mədağa  Sultanovdur.  Təzkirə  çapa  hazırlandıqdan  sonra  f.ü.f.d. 
Şaməddin  Xəlilov  tərəfindən  də  təkrar  gözdən  keçirilmiş  və  bəzi 
düzəlişlər  edilmişdir.  Ancaq  bu  abidənin  nəşrini  görmək  N.Qara-
yevə  nəsib  olmamışdır.  Ömür  vəfa  etmədiyindən  əsər  uzun  illər 
alimin  Əlyazmalar  İnstitutundakı  elmi  arxivində  qalmışdır.  Nəha-
yət,  “Təzkireyi-Nəvvab”  1998-ci  ildə
25
 Azərbaycan  nəşriyyatında 
işıq üzü görmüşdür. Təzkirənin N.Qarayev tərəfindən hazırlanmış 
(1980) nüsxəsi ilə 1998-ci il nəşri tərəfimizdən tam şəkildə müqa-
yisə  olunmuş  və  maraqlı  faktlar  aşkarlanmışdır.  Xoşbəxtlikdən, 
onun  çapa  hazırladığı  əsərin  həm  əlyazması,  həm  də  makinə  çapı 
arxivdə saxlanılır. 
Təəssüf  ki,  uzun  illər  bu  əsəri  nəşrə  hazırlayan  mərhum 
N.Qarayevin  adı  mütərcim  kimi  deyil,  sadəcə  türkcə  mətnləri 
transfoneliterasiya edən  şəxs  kimi  qeyd  edilmişdir. Bundan  əlavə, 
kitabın ön sözündə oxuyuruq: “Əsərin türkcə mətnlər

 olan hissə-
lərini  mərhum  tədqiqatçımız  Nəsrəddin  Qarayev  çevirib  qurtar-
maq  üzrə  idi.  Ancaq  bu  əsərin  yubiley  nəşrini  planlaşdıranlar 
unutmuşlar  ki,  Nəvvab  XIX  əsr  ikidilli  ədib-alimlər  sırasında  ge-
dir...  təzkirənin  bütün  nəsr  hissəsi,  şeirlərin  böyük  bir  qismi  fars 
dilində  idi”
26
. Təzkirənin 1998-ci  il nəşrini  çapa hazırlayan və  ön 
sözün müəllifi faktiki olaraq N.Qarayev nüsxəsini əsas götürsə də, 
mərhum  alimin  yalnız  təzkirənin  kiçik  bir  hissəsini  əhatə  edən 
                                                                                                             
qovluqda saxlanılır. Eyni əlyazmanın makina çapı isə  (1058 səhifə həcmində) 4 
qovluqda  152,  153,  154,  155  şifrələri  ilə  mühafizə  olunmaqdadır.  Qovluqların 
hər birinin üzərində yazılmışdır:  
“Nəvvab  Mir  Möhsün  Ağamirzadeyi-Qarabaği.  Təzkireyi-Nəvvab”.  Tərcümə