AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu



Yüklə 3,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/22
tarix31.01.2017
ölçüsü3,29 Mb.
#7222
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22

edəni: N.S.Qarayev. Redaktoru: M.Sultanov. Bakı: 1980.  
25
 Bu  kitabın  titul  vərəqində  əsərin  1998-ci  ildə  çap  olunduğu  yazılmışdır. 
Ancaq titul vərəqinin arxasında yer alan məlumatda 1995-ci il qeyd olunmuşdur. 
Yəqin ki, bu, texniki qüsurdur - V.M. 

  Təzkirənin  yalnız  türkcə  hissələrinin  çevrilməsi  məsələsi  absurddur.  Çünki 
əsərdəki  bəzi  şeirlər  türkcədir  və  N.Qarayevin  bu  hissələri  transfoneliterasiya 
etməkdə məqdəsi nə idi? – V.M. 
26
 Mir Möhsün Nəvvab. Təzkireyi-Nəvvab. – Bakı: 1995, s. 3. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
27 
türkcə mətnləri  çevirdiyini  dönə-dönə qeyd edir.  Halbuki təzkirə-
nin tərcüməsi bütünlüklə (yəni həm fars, həm də türkcə olan hissə-
lər – V.M.) on səkkiz il öncə (1980) N.Qarayev tərəfindən tamam-
lanmış,  tanınmış  iranşünas  alim  M.Sultanov  tərəfindən  ciddi  re-
daktə olunaraq nəşrə hazır şəkildə elmi arxivə təhvil verilmişdir.  
Hal-hazırda elmi yazılarda və akademik nəşrlərdə beynəlxalq 
standartlar və etik normalar mövcuddur və bu məsələ təkcə Avro-
pada  deyil,   İran  və  Türkiyə  kimi  Şərq  ölkələrində  də  ciddi  nəza-
rətdə saxlanılır. Bununla bağlı, elmdə plagiatlığın və başqa neqativ 
halların qarşısını almaq üçün normativlər mövcuddur. Müəllif tək-
cə başqa kitab və qaynaqlardan götürdüyü fakt və mülahizələrə de-
yil,  hətta  öz  əsərlərinə  də  istinad  etməlidir
27
.  Fakt  budur 
ki,  Nəvvab təzkirəsi və onu nəşrə hazırlayan mərhum N. Qarayev 
haqsızlığa uğramışdır. 
Bizim burada təzkirənin N.Qarayev tərəfindən çapa hazırlan-
mış nüsxəsi haqqında geniş məlumat verməyimizin məqsədi “Təz-
kireyi-Nəvvab” kimi irihəcmli əsər üzərində işləyərək onu tam şə-
kildə  çapa  hazırlayan  mərhum  tədqiqatçının  xidmətini  uzun  illər-
dən sonra obyektiv şəkildə qiymətləndirmək,  bu barədə elmi icti-
maiyyəti bilgiləndirmək və Nəsrəddin Qarayevin adını Azərbaycan 
təzkirəşünaslıq tarixinə daxil etməkdən ibarətdir. 
Məhəmməd ağa Müctəhidzadənin “Riyazül-aşiqin” təzkirə-
si hələ müəllifin sağlığında, 1910-cu ildə İstanbulda çap olunmuş-
dur
28
.    Sədi  Çögənli  və  Rəcəb  Toparlı  isə  təzkirənin  1910-cu  il 
nəşrini, ön söz əlavə olunmaqla 1992-ci ildə Ərzurumda çap etdir-
                                                 
27
 Bax: Gökyay O.Ş. Destursuz bağa girenler. İstanbul, Kabalcı yayınevi, 2007, 
357  s.;  Demirel  İ.H.,  Erol  B.,  Saraç  C.  Akademik  yazım  ihlalleri.  Ankara: 
TÜBİTAK, 2011, 132 s.  
28
 Karabağlı  Müctehid-zade  Mehmed  Aka.  Tezkiretü‟ş-şuara  Riyazül-aşıkin.  – 
Dersaadet: Karabet Matbaası, 1328. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
28 
mişlər
29
. Təzkirə transliterasiya olunaraq, 1995-ci ildə Bakıda çap 
edilmişdir
30

Həsənəli xan Qaradağinin təzkirəsi zamanımıza gəlib çatma-
mışdır. Təzkirəçinin həyat və yaradıcılığı f.ü.f.d. Nəsrəddin Qara-
yev, dos. Vüqar Qaradağlı və dos. Raqub Kərimov tərəfindən təd-
qiq olunmuşdur
31

Böyük Azərbaycan alimi və ədibi  Məhəmmədəli  Tərbiyətin 
fars  dilində  qələmə  aldığı  “Danişməndani-Azərbaycan”  adlı  təz-
kirəsi  1314/1935-ci  ildə  Tehranda  çap  olunmuşdur.  Təzkirə  İs-
mayıl Şəms və Qafar Kəndli tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə 
olunaraq, geniş ön sözlə 1987-ci ildə nəşr edilmişdir
32
. Kitabın so-
nunda  “Azərbaycanda  çıxmış  qəzetlər”  haqqında  məlumat  da  yer 
almışdır.  
Bu böyük həcmli təzkirənin 1987-ci il nəşri fars dilini bilmə-
yən  mütəxəssislərin  tənqid  obyektinə  çevrilmişdir.  Tərcümənin 
yalnız  qüsurlu  tərəflərini  diqqətə  çatdırmaq  istəyən  tədqiqatçılar 
əsərin  önəmini  vurğulamaqdan  çəkinmişlər.  Məsələn  A.Topalova 
tərcümədə bir sıra qüsurların olduğunu yazır və bunun əsərin mən-
bəşünaslıq  baxımından  dəyərini  xeyli  aşağı  saldığını  xüsusi  qeyd 
edir. Daha sonra çox kəskin şəkildə  yazır: “Kitabdakı  farsca şeir 
nümunələrini şairlik haqqında heç bir təsəvvürü olmayan və Azər-
baycan ədəbi dilini yaxşı bilməyən İsmayıl Şəmsin “poetik” tərcü-
                                                 
29
 Karabağlı  Müctehid-zade  Mehmed  Aka.  Tezkiretü‟ş-şuara  Riyazü‟l-aşıkin  / 
Ön söz. M. Sadi Çöğenli ve R.Toparlı. Erzurum, 1992. 
30
 Müctəhidzadə  Məhəmmədağa.  Riyazül-aşiqin  /  Çapa  haz.  f.e.n.  Ə.Bağırov.  - 
Bakı: Azərbaycan, 1995. - 248 s. 
31
 Qarayev  N.  XIX  əsrin  ikinci  yarısında  Azərbaycanın  görkəmli  maarifpərvər 
şairlərindən  Həsənəli  Xan  Qaradaği.  -    Məhəmməd  Füzuli  adına  Əlyazmalar 
İnstitutu Elmi Arxivi, (əlyazma, kiril əlifbası ilə, maşın çapı). 143 s.; Qaradaği 
(Xan-Qaradağski)  Həsənəli  ağa.  Fələyin  bir  belə  dövrü  olacaqmış...(şeirlər, 
tərcümələr, tarixi salnamə) / Tərtib ed. R.Kərimov; ön sözün müəl.: V.Qaradağ-
lı. - Bakı: “Azərbaycan Milli Ensiklopediyası” NPB, 2003. - 280 səh., Qaradaği 
(Xan-Qaradağski),  Həsənəli  Xan.  Əsərləri  /  Ön  söz  və  tərtib  R.Kərimov.  Bakı: 
“Şuşa” nəşriyyatı, 2004. - 168 s. 
32
 Məhəmmədəli  Tərbiyət.  Danişməndani-Azərbaycan.  Bakı:  Azərnəşr,  1987, 
464 s. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
29 
mə  etməsi  isə  əsərin  ciddiliyinə  xeyli  xələl  gətirmişdir...  ən  təəc-
cüblüsü isə Söhrab Tahir kimi görkəmli bir şairin bu cür ədəbi xal-
turalara rəy verməsidir”
33

Hər  halda,  müəyyən  qüsurlarına  baxmayaraq,  təzkirənin 
Azərbaycan dilinə tərcümə olunmasını Azərbaycan təzkirəşünaslı-
ğına bir töhfə hesab etmək lazımdır. 
Seyyid  Əbdülhəmid  Xalxalinin  “Təzkireyi-şüərayi-müasiri-
İran”  adlı  iki  cildlik  əsəri  h.ş.1333/1954-1337  /  1958-ci  illərdə 
Tehranda “Təhuri” nəşriyyatda işıq üzü görmüşdür. 
Əziz Dövlətabadinin “Süxənvərani-Azərbaycan” adlı təzkirə-
si 1377/1998-ci ildə Tehranda iki cilddə nəşr olunmuşdur. Təzkirə-
çinin  digər  əsəri  (“Qafqazın  farsdilli  şairləri”)  1370/1991-cı  ildə 
Tehranda çap edilmişdir. 
Azərbaycanlı  təzkirəçi  Yəhya  Şeydanın  “Ədəbiyyat  ocağı” 
adı  verdiyi  təzkirəsi  1985-2002-ci  illərdə  üç  cilddə  Təbrizdə  işıq 
üzü görmüşdür. 
Məhəmməd  Dəyhimin  “Təzkireyi-şüərayi-Azərbaycan”  adlı 
beş cildlik əsəri 1989-1992-ci illərdə Təbrizdə nəşr edilmişdir.  
Şahin  Fazilin  hazırladığı  “Təzkireyi-Şahin”  2006-cı  ildə 
Bakıda çap olunmuşdur.  
 
1.2. TƏZKĠRƏLƏRĠN TƏDQĠQ TARĠXĠ 
 
Bizə  məlum  olan  ilk  Azərbaycan  təzkirəsi  «Töhfeyi-Sami» 
Sam mirzə tərəfindən fars dilində qələmə alınmışdır. I Şah İsmayı-
lın  ikinci  oğlu  Sam  mirzənin  həyatı  haqqında  Səfəvilər  dövrünün 
ayrı-ayrı tarixi mənbələrində əhəmiyyətli, lakin adda-budda, səpə-
lənmiş  faktlara,  həmçinin  müxtəlif  təzkirələrdə  yığcam  və  əsasən 
bir-birini  təkrarlayan  məlumatlara  rast  gəlirik.  O.  Əfəndiyev
34
 və 
                                                 
33
 Topalova A. Ədəbiyyat tarixinin öyrənilməsində təzkirələrin rolu və Ağa Mə-
həmməd Müctəhidzadənin «Riyazül-aşiqin» təzkirəsi. - Bakı: Elm, 2001. s. 43-
44. 
34
 Эфендиев О. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. Баку, 
1981, 306 с. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
30 
R.Seyvori
35
 də  Səfəvilər dövlətinə  həsr olunmuş  kitablarında Sam 
mirzədən yeri gəldikcə bəhs etmişlər. Filol.e.n. Ə.Rəhimovun təd-
qiqatları istisna olmaqla müasir tədqiqatlarda Sam  mirzənin  həyat 
yolu ötəri işıqlandırılmışdır.  
Sam  mirzənin  təzkirəsinə  həsr  edilmiş,  bizə  məlum  olan  ilk 
məqaləni 1798-ci ildə fransız tədqiqatçısı S. de Sacy nəşr etdirmiş-
dir
36
. “İndo-İranika” jurnalında da Sam mirzə təzkirəsinə həsr edil-
miş məqalə çap olunmuşdur
37
.  
1927-ci ildə “Həyat məcmuəsi”ndə türk alimi Fuad Köprülü 
“Töhfeyi-Sami”  haqqında  məqalə  nəşr  etdirmişdir.  1934-cü  ildə 
F.Köprülünün “Sam Mirza Safevi ve eseri” adlı başqa bir məqaləsi 
də dərc olunmuşdur
38

 “Töhfeyi-Sami” tacik alimi A.Səttarovun ayrıca tədqiqat ob-
yekti olmuşdur. O, 1972-ci ildə təzkirəni dissertasiya səviyyəsində 
tədqiqata  cəlb  etmiş
39
 və  “Töhfeyi-Sami”  və  onun  xüsusiyyətləri” 
adlı monoqrafiya nəşr etdirmişdir
40
. A.Səttarov Sam mirzənin təz-
kirəsinə xüsusi tədqiqat həsr etmişdirsə də təzkirəçinin həyatı haq-
qında  XVIII-XX  əsrlər  təzkirəçilərinin  və  kataloq  tərtibçilərinin 
verdikləri  informasiyaları  sadalamaqdan  uzağa  gedə  bilməmişdir. 
Tədqiqatçının  bu  əsərində  bir  sıra  tarixi  təhriflərə  də  rast  gəlmək 
mümkündür
41
.  Məsələn,  A.Səttarov  Sam  mirzənin  Heratda  üsyan 
                                                 
35
 Savory R. Iran under the Safavids. Cambridge, 1980, 277 p. 
36
 S. de Sacy. Le present sublime on histoire des poetes de Sam mirza // Notices 
et extraits des manuscrits de la bibliotheque nationale. Tome IV, Paris, 1798, p. 
273-308. 
37
 Kazi M.İ. Sam Mirza and his “Tuhfa-i Sami” // İndo-İranica / 1. – 1960. - p. 
18 – 39. 
38
 Köprülü F. Sam Mirza Safevi ve eseri // Azerbaycan Yurt bilgisi, 1934, № 3, 
s.32-34. 
39
 Сатторов  А.  «Тухфаи-Соми»  Соммирзо  Сафави  как  первоисточник  для 
изучения персидского-таджикского литературы ХV-первой половины ХVI 
вв., Автореф. диссерт. на соиск. кандид. филол. наук, Душанбе, 1972,  25 с.  
40
 Саттаров А. Тухфаи Соми ва хусусиятхои он. Душанбе, 1972, 133 с.                              
41
 Ə.Rəhimovun  Sam mirzənin qətli haqqındakı məqaləsinində də belə bir qey-
də rast gəldik: «A.Səttarovun bu əsərində bir sıra tarixi səhvlər vardır. Təssüf ki, 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
31 
qaldırıb, Qəndəhar üzərinə getdikdən, məğlub olduqdan  və Xora-
san  valiliyindən  uzaqlaşdırıldıqdan  sonra  onun  Təhmasib  tərəfin-
dən  Fars  hakimi,  daha  sonra  Azərbaycan  hakimi  təyin  edildiyini 
yazır. Lakin bu məlumat tamamilə yanlışdır və heç bir fakta əsas-
lanmır.  
Azərbaycan  ədəbiyyatşünasları  ilkin  mənbə  kimi  “Töhfeyi-
Sami”yə  müraciət  etsələr  də,  təzkirə  bütünlükdə  tədqiqata  cəlb 
olunmamışdır.  Sam  mirzənin  həyat  yolunun  öyrənilməsindən  da-
nışarkən mərhum şərqşünas alim, f.ü.f.d. Əbülfəz Rəhimovun nəşr 
etdirdiyi  iki  mənbənin  –  “Təkmilətül-əxbar”
42
,  “Şah  Təhmasibin 
təzkirəsi”
43
 əsərlərinin  və  “Sam  mirzənin  qətli  haqqında  yeni 
məlumat”
44
 adlı  məqalənin  böyük  əhəmiyyət  daşıdığını  xüsusi 
qeyd  etməliyik.  Alimin  “Xülasətüt-təvarix”  üzərində  apardığı 
tədqiqatlar  Sam  mirzənin  həbs  olunma  şəraitini  dəqiqləşdirməyə 
imkan yaradır. Ə.Rəhimov Sam mirzənin ölüm tarixinin Əbdi bəy 
Şirazi  tərəfindən  “Təkmilətül-əxbar”ın  həm  nəsr  hissəsində,  həm 
də  “maddeyi-tarix”ində  h.975-ci  (m.1567)  il  kimi  göstərildiyini 
sübut etmişdir. 
Adnan Karaismailoğlunun «"Töhfeyi-Sami" və altıncı fəsli-
nin  tərcüməsi»  adlı  məqaləsində  Fərrux  Hümayun  nəşri  əsasında 
təzkirənin  VI  fəslindəki  8  şairin  tərcümeyi-halı  türkcəyə  tərcümə 
olunmuşdur. Məqalənin adından da məlum olduğu kimi, tədqiqatçı 
burada  təzkirənin  VI  fəslinin  tərcüməsini  verməli  idi.  Burada  isə 
ancaq  Ə.Nəvai,  Əhməd  Süheyli,  Məhəmməd  Saleh,  Mir  Ahi, 
                                                                                                             
vaxtilə  bu  haqda  yazdığımız  rəyi  çap  etdirə  bilməmişik».  Rəy  çap  olunmadığı 
üçün Ə.Rəhimovun hansı səhvləri nəzərdə tutduğunu deyə bilmirik.  
42
 Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy Şirazi. Təkmilətül- əxbar (Səfəvi dövrü Şah 
İsmayıl və Şah Təhmasib dövrləri tarixi). Bakı, 1996, 200 s. 
43
 Şah Təhmasibin təzkirəsi / Çapa haz. Ə.Rəcəbov. Bakı, 1996, 128 s. 
44
 Rəhimov  Ə.  Sam  Mirzənin  qətli  haqqında  yeni  məlumat  //  AEA  Xəbərləri. 
Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası, 1990, № 4, s. 94-101. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
32 
Hüseyn  Cəlayir,  Cədidi,  Həbibi  Bərgüşadi,  Susəni  haqqında  mə-
lumat verilmişdir və məqalənin adı məzmununu tam əhatə etmir
45
.  
G.S.Alışık Diyanət Vəqfi İslam Ensiklopediyasında Sam mir-
zənin  həyatı  və  təzkirəsi  haqqında  məlumat  verir.  Müəllif  yanlış 
olaraq Sam  mirzəni  iranlı kimi  təqdim edir
46
. Ümumiyyətlə, qeyd 
olunan  ensiklopediyada  bir  sıra  azərbaycanlı  şairlər  iranlı  və  ya 
dağıstanlı kimi qələmə verilmişlər (məsələn, Şirvanizadə Mehmed 
Rüşdi Paşa, şirvanlı Fateh Əfəndi, Nigari və s.).   
2008-ci ildə  İran alimi P.Həbibabadi  “Töhfeyi-Sami təzkirə-
sinə dair araşdırma” adlı monoqrafiya nəşr etdirmişdir
47
.   
Onu  da  qeyd  edək  ki,  XV  əsrin  ikinci  yarısı  və  XVI  əsrin 
birinci yarısında yaşayan 714 şair haqqında məlumat verən təzkirə 
hələ də Azərbaycan dilinə tərcümə olunmamışdır. 
Azərbaycan türkcəsində qələmə alınmış ilk təzkirə hesab olu-
nan Əhdinin “Gülşəni-şüəra”sı müxtəlif tədqiqatçıların araşdırma 
obyekti olmuşdur. 
Stüart Robinson “İran və İslam” məcmuəsində Əhdi Bağda-
di təzkirəsi haqqında məqalə dərc etdirmişdir
48
. Prof. Azadə Musa-
yeva  isə  Bağdadda  yaranan  Azərbaycan  ədəbiyyatını  araşdırarkən 
“Gülşəni-şüəra”ya müraciət  etmiş  və  Bağdad ədəbi  mühitinin  ye-
tişdirdiyi azərbaycanlılar haqqında məlumatı məhz bu mənbəyə is-
tinadən  vermişdir
49
.  C.Musayevin  “Maarifçi”  qəzetində  Əhdi  təz-
                                                 
45
 Karaismailoğlu A. Türk edebiyyatı kaynaklarından «Tuhfe-i Sami» ve altıncı 
bölümünün tercümesi // Türk Dünyası Araştırmaları, 1988 Aralık, № 57, s.178-
186. 
46
 Alışık G.S. Sam Mirza. Diyanet Vakfi İslam Ansiklopedisi. XXXIX c., İstan-
bul, 2010, s. 61. 
47
 Həbibabadi P. Təəmmüli dər təzkireyi-“Töhfeyi-Sami”. Tehran, 2005. 
48
 Robinson  J.  S.  Ahdi  and  His  Biographies  of  Poets  //  Iran  and  Islam,  Edin-
burgh, 1971. 
49
 Musabəyli  A.  Ruhi  Bağdadi:  mühiti,  həyatı,  poetikası  və  Divanı  (əlyazma 
qaynaqları əsasında). Bakı, 2005, 952 s.; Musayeva A. Əlyazma kitabı və XV-
XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı: problemlər, araşdırmalar. Bakı, 2002, 340 s. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
33 
kirəsindən bəhs edən “İraqda yaranmış Azərbaycan təzkirəsinin əl-
yazması” adlı məqaləsi dərc  olunmuşdur
50
.  
F.ü.f.d. Vəcihə Feyzullayevanın da Əhdi Bağdadinin şeir ya-
radıcılığı və təzkirəsindən bəhs edən məqalələri dərc edilmişdir
51

Təzkirə  Türkiyə  ədəbiyyatşünaslarının  da  tədqiqat  obyekti 
olmuşdur.  Prof.  Hasibe  Mazıoğlu  Ankara  Universiteti  Dil,  Tarix 
və  Coğrafiya  fakültəsi  İsmayıl  Saib  Səncər  əlyazmaları  arasında 
mühafizə  olunan  bir  əlyazmada  Əhdinin  33  qəzəlinin  olduğunu 
müəyyənləşdirmiş  və  “Gülşəni-şüəra”dakı  qəzəlləri  ilə  birlikdə 
məqalə şəklində çap etdirmişdir
52
.  
Digər Türkiyəli tədqiqatçı Zülfi Gülərin Əhdinin H.Mazıoğ-
lu tərəfindən nəşr olunan şeirlərindən başqa, iki qəsidə və bir qəzə-
li  ilə  Sadiqi  təzkirəsindəki  üç  farsca  beytini  əhatə  edən  məqaləsi 
vardır. Məqalədə Əhdi Bağdadinin biblioqrafiyası da verilmişdir
53
.  
S.C.Robinsonun “Əhdi və onun şairlər təzkirəsi” adlı məqa-
ləsi T.Bağırzadə və F.Hüseynov tərəfindən ingilis dilindən rusca-
ya tərcümə edilmişdir. Məqalənin əvvəlindəki qısa tanıtım məqalə-
sində Əhdi təzkirəsinin dünya kitabxanalarında tədqiqatçı ehtiyacı-
nı ödəyəcək sayda əlyazma nüsxələrinin olmasına baxmayaraq, in-
diyə kimi nə tənqidi mətninin tərtib olunmadığı, nə də çap olunma-
ması  qeyd  edilmişdir
54
.  Halbuki  Əhdi  təzkirəsinin  elmi-tənqidi 
mətni 2005-ci ildə S.Solmaz tərəfindən nəşr olunmuşdur. 
Bu  sətirlərin  müəllifi  tərəfindən  “Gülşəni-şüəra”da  İstanbu-
lun  ədəbi  mühiti  və  istanbullu  şairlərdən  bəhs  edən  məqalə  2009-
                                                 
50
 Musayev C. İraqda yaranmış Azərbaycan təzkirəsinin əlyazması // “Maarifçi”, 
24 sentyabr 1997.  
51
 Feyzullayeva V. Əhdi Bağdadi və onun “Gülşəni-şüəra” təzkirəsi //  Ədəbiy-
yat məcmuəsi, 2000, s.198-205; Feyzullayeva V. Əhdi Bağdadinin şeir yaradıcı-
lığı (şairin nəzirələri) // Filologiya məsələləri, 2003, N 1, s. 14-20. 
52
 Mazıoğlu H. Ahdi Bağdadi ve şiirleri // Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belle-
ten, 1978-1979, s. 95-150.  
53
 Güler  Z.  Ahdi  ve  Gülşen-i  şuara  bibliografyası  ve  yayımlanmamış  şiirleri  // 
Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1994, C. 6, S: 1-2, s. 107-119. 
54
 Robinson C.S. Əhdi Bağdadinin  “Gülşəni-şüəra” təzkirəsi  / Çev.: T.Bağırza-
də, F.Hüseynov, “Şərq” tərcümə toplusu, 2006, N3, s. 173. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
34 
cu  ildə,  bu  təzkirənin  elmi-tənqidi  mətni  haqqında  məqalə  isə 
2011-ci ildə işıq üzü görmüşdür
55

Sadiq  bəy  Sadiqinin  cığatay  türkcəsində  qələmə  aldığı 
“Məcməül-xəvas”  təzkirəsi  prof.  Q.Kəndli-Herisçi  tərəfindən 
ətraflı  şəkildə  öyrənilmişdir.    “Sadıq  bəy  Sadiqinin  həyat  və 
yaradıcılığı  haqqında  bəzi  qeydlər”  başlıqlı  iri  həcmli  məqalədə 
Sadiqinin  əfşar,  yoxsa  xudabəndəli  elinə  mənsub  olması,  təvəllüd 
və vəfat tarixləri dəqiqləşdirilmişdir. Sadıq bəyin rəssamlıq fəaliy-
yətindən  də  bəhs  edən  Q.Kəndli  əsas  diqqəti  “Məcməül-xəvas” 
təzkirəsinə  yönəltmişdir.  Burada  təzkirənin  strukturundan  və 
Xəyyampur nəşrindən geniş şəkildə söz açılmışdır
56
.  
F.ü.f.d.  M.Muradova  Sadiq  bəy  Əfşarın  həyatı  və  elmi  fəa-
liyyətini  dissertasiya  səviyyəsində  tədqiqata  cəlb  etmiş  (1977)  və 
uzun illərdən sonra “Sadiq bəy Sadiqinin həyat və yaradıcılığı” ad-
lı monoqrafiyası çap olunmuşdur
57
.  
Kitabda Sadiqi irsinin tədqiq tarixi, şairin həyatı tədqiq olun-
muş,  “Məcməül-xəvas”  və  “Qanunüs-süvər”  adlı  əsərləri  təhlil 
edilmiş,  Sadiqi  lirikasında  məhəbbət  mövzusu,  ictimai  motivlər, 
bədii  xüsusiyyətlər  araşdırılmışdır.  Əsərdə  Sadiqinin  epik  şeiri  və 
nəsrindən  danışılarkən  “Fəthnameyi-Abbas-namdar”  adlı  əsərin-
dən  ayrıca  bəhs  olunmuş,  təzkirəçinin  nəsihətnamələri,  mənzum 
hekayələri,  məktubları  və  “Risaleyi-həzziyyat”ı  tədqiq  olunmuş-
dur.   
                                                 
55
 Musalı V.  Ahdi Bağdadi tezkiresinde İstanbul ve İstanbullu  şairler // I Ulus-
lararası  Türk  Edebiyatında  İstanbul  Sempozyumu  Bildirileri.  (3-5  Nisan  2008, 
İstanbul).  İstanbul,  Beşir  Kitabevi,  2009,  s.  809-822;  Musalı  V.  Əhdi  Bağ-
dadinin  “Gülşəni-şüəra”sının  elmi-tənqidi  mətni  //  Turkish  Studies  –  Interna-
tional  Periodical  For  The  Languages,  Literature  and  History  of  Turkish  or 
Turkic. Volume 6/2, Spring 2011, s. 681-688. 
http://www.turkishstudies.net/Makaleler/987381722_44Musal%c4%b1%20V%
c3%bcsale.pdf. 
56
 Kəndli-Herisçi. Sadıq bəy Sadiqinin həyat və yaradıcılığı haqqında bəzi qeyd-
lər // Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri. Bakı, 1964, s. 218-239. 
57
 Muradova M. Sadıq bəy Sadiqinin həyat və yaradıcılığı. Bakı, 1999,  139 s. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
35 
M.Muradova “Məcməül-xəvas”ı tədqiq edərkən Sadiqi Əfşa-
rın  “Külliyyat”ının  Təbriz  nüsxəsinin  fotosurətindən  istifadə  et-
mişdir. Kitabda təzkirənin strukturu, yazılma səbəbləri, özünəməx-
sus  cəhətləri  araşdırılmışdır.  Alim  bu  monoqrafiyada  Azərbaycan 
elmi  ictimaiyyətinə  Sadiqi  “Külliyyat”ında  yer  almış  Azərbaycan 
və  Osmanlı  şairlərindən  bəhs  edən  anonim  təzkirə  haqqında  mə-
lumat  vermişdir.  M.Muradova  külliyyata  daxil  olan  bu  təzkirənin 
140-a  yaxın  türk  şairi  haqqında  bilgi  verdiyini,  XVI  əsr  türk  ədə-
biyyatı və mədəniyyətinin öyrənilməsi üçün əhəmiyyətli olduğunu 
vurğulamış,  “türkoloqların  bu  qiymətli  əsərdən  istifadə  etmədik-
lərini” qeyd etmiş və orada əksini tapmış bəzi şairlərin adlarını sa-
dalamışdır
58

Prof. Nüşabə Araslı Sadiqi təzkirəsinə həsr olunmuş məqalə-
sində  təzkirəçinin  həyat  və  yaradıcılığını  dəyərləndirmiş,  təzkirə-
nin  tədqiq  tarixinə  nəzər  salmış  və  əsərin  türk  şairlərindən  bəhs 
edən hissəsini təhlil etmişdir
59

Tacik alimi Rəna Kabulova da Sadiqi təzkirəsini namizədlik 
dissertasiyası  səviyyəsində  tədqiqata  cəlb  etmişdir
60
. Araşdırmada 
Nəvai təzkirəsinin “Məcməül-xəvas”a təsiri, oxşar və fərqli cəhət-
ləri təhlil olunmuşdur. 
Türk alimi  Ahmet  Kartal Sadıq  bəyin  təzkirəsindəki  anado-
lulu şairlər (Sultan Süleyman, Necati, Baqi, Məhəmməd bəy) haq-
qında məlumatı əks etdirən məqalə dərc etdirmişdir
61
.  
Lütfəli bəy Azərin həyatı, bədii yaradıcılığı, təzkirəsi  f.ü.f.d. 
Mehri Məmmədova tərəfindən tədqiqata cəlb olunmuşdur. Alimin 
                                                 
58
 Yenə orada, s.51. 
59
 Araslı  N.  Sadık  bey  Avşarın  Mecmaul-havas  tezkiresi  orta  asırlar  Azerbay-
can-Türk şairleri hakkında // Klasik Türk Edebiyatında Biyografi. Bildiriler. An-
kara: 2010, s. 57-68. 
60
 Кабулова Р. Традиции «Маджалис ун–нафаис» Алишера Навои в тюрко-
язычной литературе (на материале антологии Садикбека Садики «Маджма 
ул-хавас»),  Автореф.  диссерт.  на  соиск.  кандидата  филол.  наук,  Ташкент, 
1979, 24 с. 
61
 Kartal  A.  Sadıki-i  Kitabdarın  Mecmaul-Havas  isimli  tezkiresi  ve  onda  yer 
alan Anadolulu şairler // Türk Kültürü, 1999 Aralık, № 440, s. 746-754. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
36 
“Lütfəli bəy Azər və Azərbaycan ədəbiyyatı” adlı monoqrafiyasın-
da təzkirəçinin şeirləri, onların real həyatla bağlılığı, “Yusif və Zü-
leyxa”, “Məsnəviyi-Azər” kimi poemaları öyrənilmişdir.  
Kitabda “Atəşkədə”nin yazılma tarixi, əsərin yazılma məqsə-
di,  ədibin  özündən  öncə  yazılmış  təzkirələrə  münasibəti  tədqiq 
olunmuş və “Atəşkədə”dən sonra yazılmış təzkirələrə təsiri aydın-
laşdırılmışdır. Təzkirədə haqqında bilgi verilmiş 842 şairdən neçə-
sinin azərbaycanlı olduğu müəyyən olunmuş və Azərbaycan şairlə-
rindən bəhs edən hissə tərcümə edilmişdir. Monoqrafiyada Azərin 
bəzi fikirlərinə tənqidi yanaşılmış, onun bəzi şairlərə yanlış müna-
sibəti, bəzi məlumatların dəqiq və elmi olmaması kimi məsələlərə 
də işıq salınmış, Lütfəli bəyin əsərlərinin əlyazma və çap nüsxələri 
haqqında bilgi verilmişdir
62

XVIII və XIX əsrdə qələmə alınmış bir çox təzkirələr vardır 
ki,  onlar  hələ  də  öz  tədqiqatçısını  gözləyir.  Məsələn,  İshaq  bəy 
Üzri, Fazil xan Gorusi, Əbdürrəzzaq Dünbili, Bəhmən mirzə, Hü-
laku mirzə Qacar, Xudaverdi xan Qacar və başqalarının təzkirələri 
bu qəbildəndir. 
Şərqşünas  alim  N.Qarayevin  Mirzə  İsa  Xəyali  Ziyainin 
“Təzkireyi-Ziyayi”yə  həsr  olunmuş  tədqiqatları  da  maraqlıdır.  O, 
ilk dəfə olaraq Ziyainin həyat və yaradıcılığını əlyazmalar əsasında 
tədqiqata cəlb etmişdir
63
. Müəllifin digər bir məqaləsində isə “Təz-
kireyi-Ziyai” və “Təzkireyi-Nəvvab” müqayisə olunmuşdur
64
.  
F.ü.f.d.  Aytən  Hacıyeva  Nəvvabın  ədəbi-bədii  irsini  öyrən-
mişdir. Tədqiqat işində ilk öncə Nəvvab yaradıcılığının araşdırılma 
tarixi, sənətkarın dövrü və həyatı tədqiqat obyektinə çevrilmiş, da-
ha  sonra  Nəvvabın  ədəbiyyatşünaslıq  sahəsindəki  fəaliyyəti  işıq-
landırılmış,  Nəvvab  yaradıcılığında  maarifçilik  ideyalarına  nəzər 
                                                 
62
 Məmmədova M. Lütfəli bəy Azər və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 2001, 139 
s. 
63
 Qarayev  N.  XIX  əsr  Azərbaycan  ədəbi  məclisləri.  Namizədlik  dissertasiyası. 
AMEA, Ədəbiyyat İnstitutu. Bakı: 1971, 301 s. Bax: Qarayev N. XIX əsr Azər-
baycan ədəbi məclisləri. Bakı: 2010, s. 87-101.  
64
 Qarayev  N.  “Təzkireyi-Ziyai”  və  “Təzkireyi-Nəvvab”  haqqında  bəzi  qeydlər 
// Əlyazmalar xəzinəsində, 1976, s. 78-87. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
37 
salınmış  və  şairin  lirikası  tədqiq  olunmuşdur.  “Təzkireyi-Nəv-
vab”ın  Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığındakı  mövqeyi  araşdırılar-
kən XIX əsrdə qələmə alınmış digər Azərbaycan təzkirələri ilə mü-
qayisələr aparılmışdır
65
.  
Ömər Bayramın nəşr etdirdiyi bir məqalədə “Təzkireyi-Nəv-
vab”dakı  şair  və  əsərlə  bağlı  dəyərləndirmələr  dəqiqliklə  tədqiq 
olunmuşdur
66
.  
Məhəmməd  ağa  Müctəhidzadənin  həyatı,  yaradıcılığı  və 
təzkirəsi  isə  Aljira  Topalova  tərəfindən  öyrənilmişdir
67
.  Kitabda 
öncə Yaxın Şərqdə və Azərbaycanda təzkirəçilik ənənəsindən bəhs 
olunmuşdur. Burada daha çox Anadolu sahəsi təzkirələri işıqlandı-
rılmışdır.  Azərbaycan  təzkirələrindən  isə  yalnız  azərbaycanca  ya-
zılmış əsərlər üzərində durulmuşdur.  
İkinci  fəsildə  isə  təzkirəçinin  həyat  yoluna  işıq  salınmış  və 
“Riyazül-aşiqin”  təzkirəsi  təhlil  olunmuşdur.  Təzkirəni  XX  əsr 
Azərbaycan təzkirəçiliyinin uğurlu və qiymətli bir nümunəsi hesab 
edən tədqiqatçı bu əsərin transkripsiya edilib çap edilməsi zərurə-
tindən bəhs edir. Çox güman ki, tədqiqatçı təzkirənin transliterasi-
ya edilərək 1995-ci ildə nəşr olunduğunu bilməmişdir.  
A.Topalova  təzkirənin  Müctəhidzadənin  özü  tərəfindən 
h.1330/1912-ci  ildə  nəşr  olunduğunu  qeyd  edir.  Ancaq  təzkirənin 
h.1328/1910-cu ildə çap edildiyi məlumdur
68
. Onu da qeyd etmək 
lazımdır  ki,  A.Topalovanın  bu  kitabının  ciddi  redaktəyə  ehtiyacı 
var. Monoqrafiya boyu çoxlu yanlışlara, təhriflərə, tarixi səhvlərə, 
orfoqrafik xətalara və s. yol verilmişdir. Kitabın normal biblioqra-
fiyasının olmaması da təəccüb doğurur. 
Məhəmmədəli  Tərbiyətin  “Danişməndani-Azərbaycan”  təz-
kirəsini  dissertasiya  şəklində  tədqiqata  cəlb  edən  f.ü.f.d.  Könül 
                                                 
65
 Hacıyeva A. Mir Möhsün Nəvvabın ədəbi-bədii irsi. – Bakı: 2004. 
66
Bayram  Ö.  Nevvab  tezkiresinde  şair  ve  eser  üzürine  değerlendirmeler  // 
Turkish  Studies  -  International  Periodical  For  The  Languages,  Literature  and 
History of Turkish or Turkic. Volume 7/1 Winter 2012, p.385-404. 
67
 Topalova A. Ədəbiyyat tarixinin öyrənilməsində təzkirələrin rolu və Ağa Mə-
həmməd Müctəhidzadənin “Riyazül-aşiqin” təzkirəsi. – Bakı: Elm, 2001, 97 s.  
68
 Bax: Əski çap kitabları kataloqu. I cild. Türkdilli kitablar. Bakı, 2008, s. 235. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
38 
Məmmədova ilk fəsildə Azərbaycan təzkirəçilik ənənəsindən bəhs 
edərək Sam mirzə, Əhdi, Sadiqi, Lütfəli bəy Azər, Bəhmən mirzə, 
Seyid  Əzim  Şirvani,  Nəvvab  və  Müctəhidzadənin  əsərləri 
haqqında məlumat vermişdir. Müvafiq fəsil və bölmələrdə isə “Da-
nişməndani-Azərbaycan”ın  quruluşu  və  təsnifatı,  təzkirənin 
Azərbaycan dilinə tərcüməsinin orijinalla müqayisəsi və təzkirədə 
ədəbiyyat məsələləri kimi problemlər öyrənilmişdir. 
Əziz Dövlətabadinin “Süxənvərani-Azərbaycan”ı AMEA Əl-
yazmalar  İnstitutunun  əməkdaşı  J.Şükürova  tərəfindən  araşdırıl-
maqdadır. Tədqiqatçının bu mövzuda bir çox məqaləsi elmi jurnal-
larda işıq üzü görmüşdür
69

Əli Nəzminin “Devist süxənvər” təzkirəsi haqqında Azərbay-
can  ədəbiyyatşünaslığına  ilk  məlumatı  L.Əlizadə  təqdim  etmiş-
dir
70
.  
Azərbaycan  təzkirələrinin  tədqiq  tarixinə  nəzər  saldıqda  gö-
rürük  ki,  ilk  dəfə  Azərbaycan  təzkirələrini  sistemə  salaraq  əsrlər 
üzrə təqdim edən mərhum biblioqraf alim dosent Əşrəf Xələfov ol-
muşdur. Onun dərc etdirdiyi dörd silsilə məqalədə Azərbaycan təz-
kirələrinin  hamısı  əhatə  olunmasa  da,  ilkin  tədqiqat  kimi  çox  də-
yərlidir
71
.  
                                                 
69
 İsmayılova  J.  Süxənvərani-Azərbaycan  əsərində  qadın  şairələrimiz  //  “Elm” 
qəzeti. - 2004. - 18 mart; İsmayılova J. Dövlətabadinin “Süxənvərani-Azərbay-
can” təzkirəsində bir xəta haqqında // “Elm” qəzeti. 2005. - 7 noyabr; İsmayılo-
va J. “Süxənvərani-Azərbaycan” təzkirəsinin tərtib prinsipləri // Tədqiqlər 2004, 
N  4,    s.  251-254;  Şükürova  J.  Qafqazda  yaşayan  farsdilli  şairlər  //  Filologiya 
məsələləri. 2010, N 11, s. 356-365; Şükürova J. Dövlətabadi və Dihim təzkirə-
lərinin  müqayisəli  təhlili  //  Yaxın  və  orta  Şərq:  dünəni,  bu  günü,  sabahı.  Elmi 
araşdırmalar elmi-nəzəri məqalələr toplusunun xüsusi buraxılışı, 2011,  s. 438-
440. 
70
 Əlizadə L. Klassik  Azərbaycan şairləri  yeni  təzkirə səhifələrində //  Azərbay-
can SSR EA, Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası, 1986, N 3, s. 155-156. 
71
 Xələfov Ə. Orta əsrlər Azərbaycan  ədəbi biblioqrafiyasına dair // Kitabxana-
çılıq  və  biblioqrafiya.  1997.    №1.  s.  82-93;  Xələfov  Ə.  XVII-XVIII  əsrlərdə 
Azərbaycan ədəbi biblioqrafik qaynaqları haqqında // Kitabxanaçılıq
 
və biblio-
qrafiya. 1998. № 1. s. 25-32; Xələfov Ə. XIX əsr Azərbaycan maarifpərvər şair 
və alimlərinin biblioqrafik fəaliyyəti haqqında // Kitabxanaçılıq və biblioqrafiya, 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
39 
Bu sətirlərin müəllifi tərəfindən XV-XVII əsrlər türk təzkirə-
lərinin strukturu və spesifik cəhətləri araşdırılmışdır. Burada XVI-
XVII  əsrlər  Azərbaycan  təzkirələrinin  özünəməxsusluqları,  digər 
təzkirələrdən fərqləri və b. məsələlər tədqiqat obyektinə çevrilmiş-
dir.  
“Türk təzkirəçiliyi: biblioqrafiya” adlı kitabımızda da Azər-
baycan  təzkirəçiliyi  haqqında bilgi  verilmiş,  azərbaycanlı müəllif-
lərin  təzkirələrinin  dünyanın  müxtəlif  əlyazma  xəzinələrinə  səpə-
lənmiş  əlyazma  nüsxələrinin  elmi-paleoqrafik  xüsusiyyətləri,  təz-
kirələrə həsr olunmuş kitab, məqalə və dissertasiyaların biblioqra-
fik təsviri əhatə edilmişdir. 
İran alimi Əhməd Gülçin Məani “Farsca təzkirələrin tarixi” 
adlı iki cildlik iri həcmli əsərində farsca  yazılmış təzkirələri araş-
dırmışdır.  Kitabda  azərbaycanlı  müəlliflərin  fars  dilində  qələmə 
alınmış təzkirələrindən də bəhs edilmişdir. Lakin əsərdə fars dilin-
də qələmə alınmış “Təzkireyi-mədayihi-Elxaniyyə” və “Təzkireyi-
Nəvvab” haqqında məlumata rast gəlmirik. 
Apardığımız  araşdırmaların  nəticəsi  olaraq  deyə  bilərik  ki, 
Azərbaycan təzkirəçiliyinin nəzəri baxımdan, eləcə də sistemli şə-
kildə  tədqiqinə  ciddi  ehtiyac  vardır.  Belə  ki,  XVI  əsrdən  başlaya-
raq XX əsrə qədər azərbaycanlı müəlliflər tərəfindən 46 təzkirə qə-
ləmə alınmışdırsa da, indiyə kimi onlardan sadəcə 6-sı  ölkəmizdə 
Azərbaycan dilində nəşr olunmuşdur. Qeyd olunan bütün Azərbay-
can təzkirələrinin tərcüməsi, elmi-tənqidi və ya faksimile mətnləri-
nin  hazırlanması  təzkirəşünaslarımız  qarşısında  duran  mühüm  və-
zifələrdəndir.  Bunlardan  əlavə,  hər  bir  Azərbaycan  təzkirəsinin 
monoqrafik  səviyyədə  araşdırılması  Azərbaycan  ədəbiyyatının 
müxtəlif mərhələlərini, ümumiyyətlə mədəniyyət tariximizi tədqiq 
etmək üçün əhəmiyyətlidir. 
                                                                                                             
1998, № 2, s. 70-80; Xələfov Ə. XX əsr təzkirəçiləri haqqında // Kitabxanaçılıq 
və  biblioqrfiya.  1999.  №  2,  s.  106-117;  Xələfov  Ə.  Təzkirəçilərin  bugünkü 
sələfləri // Kitabxanaçılıq və biblioqrafiya. 2000. № 1. s. 92-99. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
40 
Yüklə 3,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin