AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu
Yüklə 3,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 41 II FƏSĠL AZƏRBAYCAN TƏZKĠRƏLƏRĠNĠN TƏSNĠFATI 2.1.Təzkirələrin nəzm və nəsr hissələrinin dili 2.2.Təzkirələrin strukturu 2.3.Təzkirələrin əhatə etdiyi coğrafiya və zaman 2.4.Təzkirələrin yazıldığı zaman və məkan 2.5.Tarixi əsərlərin təzkirə hissəsi 2.6.Təzkirə xarakterli əsərlər Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 42 Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 43 2.1. TƏZKĠRƏLƏRĠN NƏZM VƏ NƏSR HĠSSƏLƏRĠNĠN DĠLĠ Azərbaycanlı müəlliflərin təzkirələrini qələmə alındığı dil, struktur, əhatə etdiyi dövr, yazıldığı zaman və coğrafiya üzrə təs- nifləndirmək mümkündür. Azərbaycanlı müəlliflərin tərtib etdikləri təzkirələri nəzm və nəsr hissələrinin dilinə görə aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq müm- kündür: 1. təhkiyə hissəsi türkcə yazılan və yalnız türkcə şeirlərdən nümunələri əhatə edən təzkirələr. Bu qrupa Yəhya Şey- danın “Ədəbiyyat ocağı” və Şahin Fazilin “Təzkireyi-Şa- hin”ini aid etmək olar. 2. təhkiyə hissəsi türkcə olan, həm türkcə, həm də farsca şeirlərdən örnəklərin verildiyi təzkirələr. Əhdi Bağdadi- nin, Sadiq bəy Əfşarın, Seyid Əzim Şirvaninin, Məhəm- məd ağa Müctəhidzadənin, Qulam Məmmədlinin təzki- rələri bu xarakterdədir. 3. həm təhkiyə hissəsinin, həm də poeziya nümunələrinin iki dildə (türkcə və farsca) yazıldığı təzkirələr. Məhəmməd Dəyhimin təzkirəsi bu şəkildə tərtiblənmişdir. 4. təhkiyə hissəsi fars dilində qələmə alınan, həm fars, həm də türkcə nümunələrin təqdim olunduğu təzkirələr. Sam mirzə Səfəvinin, Əliqulu xan Valehin, Hülaku mirzə Qa- carın, Məhəmməd Həsən xan Etimadüssəltənənin, Mə- həmməd Kazım Əsrar Əlişah Təbrizinin, Mir Möhsün Nəvvabın, Ziyainin, Məhəmmədəli Tərbiyətin təzkirələri bu şəkildə tərtiblənmişdir. 5. həm təhkiyə, həm də şeir nümunələri farsca olan təzkirə- lər. Nazim Təbrizi, Bəhmən mirzə, Lütfəli bəy Azər, Mə- həmməd Fazil xan Gorusi və başqaları öz əsərlərini bü- tünlükdə fars dilində qələmə almışlar. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 44 2.2. TƏZKĠRƏLƏRĠN STRUKTURU Azərbaycan təzkirələrini digər türk xalqlarının təzkirələri ilə müqayisə etdikdə məlum oldu ki, azərbaycanlı müəlliflər Herat təzkirəçilik məktəbini əsas götürsələr də, struktur baxımından daha orijinal, rəngarəng əsərlər ortaya qoymuşlar. Azərbaycan müəllifləri təzkirələrdə haqlarında məlumat ver- dikləri şairləri təbəqə, əlifba, coğrafi, xronoloji prinsiplərə görə təqdim etmişlər. Orijinal tərtib prinsiplərindən istifadə etmiş təzki- rəçilərimiz əsərlərində təqdim olunan ədəbi nümunələrin janrlarına görə təzkirələrini qələmə almışlar. Sistemsiz qələmə alınmış təzki- rələrimizə də rast gəlmək mümkündür. Azərbaycan təzkirələrini tərtib prinsiplərinə görə təsnifləşdi- rərək təqdim edirik. Təbəqə üsulu ilə yazılmış təzkirələr Azərbaycan təzkirələrindən bəziləri Herat təzkirələri kimi tə- bəqə prinsipi əsasında tərtiblənmişdir. XVI əsr təzkirəçilərindən Sam mirzə Səfəvi təzkirəsi müqəd- dimə, səhifə adı verilən yeddi fəsil və xatiməyə ayırmışdır. Əhdi Bağdadi isə Osmanlı təzkirəçilərindən təsirlənərək əsərini müqəd- dimə, üç rövzə və bir xatimə şəklində tərtibləmişdir. Təzkirənin tam nüsxəsi isə dörd rövzədir. Təzkirə- lər Təbəqə Əlifba Coğrafi Xronoloji Sistemsiz Ədəbi nümunə janrına görə Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 45 XVII əsrdə Saqidinin qələmə aldığı “Məcməül-xəvas” Herat təzkirələri kimi təbəqə prinsipi ilə tərtiblənmişdir, ön söz, səkkiz məcmə və xatimədən ibarətdir. XIX əsr Azərbaycan təzkirəçisi Məhəmməd Fazil xan Goru- sinin “Əncüməni-xaqan” adlı təzkirəsi bir müqəddimə, dörd əncü- mən və bir xatimədən ibarətdir. I əncümən “Ulu Qacar elinin əsil-nəsəbinin icmalı, fələk ki- mi iqtidarlı olan hökmdarın vaqiəsinin, onun mübarək cülusunun, məmləkətləri idarə etməsinin zikri və sahibqiranın uğurlu əsərlə- rindən və seçkin şeirlərindən örnəklər”, II əncümən “Şahzadələrin əhvalı, əfkarı və Qacar sülaləsinin böyüklərindən bəzilərinin haq- qında”, III əncümən “Şahənşahlıq dərgahında şərəf tapanların hə- səbi və nəsəbi haqqında”, IV əncümən “Əyalət şairləri haqqın- da”dır. Bəhmən mirzə təzkirəsini üç riştəyə ayırmışdır. Əsər təbəqə prinsipi ilə hazırlanmışdır. Birinci riştədə qədim dövr şairlərindən, ikinci riştədə Fətəli şah, şahzadə və adlı-sanlı əmirlərdən, üçüncü riştədə əlifba sırası ilə təzkirəçinin 56 nəfər müasirindən bəhs olunmuşdur. Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli Azərbaycaninin “Nigaristani-Da- ra”sı dörd nigarxanadan ibarətdir. I nigarxana zəmanə xaqanı Fə- təli şah Qacara, II nigarxana Qacar şahzadələrinə və böyük əmirlə- rə, III nigarxana şaha və şahzadələrə yaxın olan şairlərə, IV nigar- xana isə müxtəlif vilayətlərin şairlərinə həsr olunmuşdur. Mahmud mirzə Qacar qadınlara həsr olunmuş “Nüqli-məc- lis” təzkirəsinin müəllifidir. Əsərin strukturu aşağıdakı kimidir: I fəsil - Fətəli şahın şair qızları; II fəsil - şairlik edən digər saray qadınları; III fəsil - İranın başqa bölgələrinin şairələri; IV fəsil - isə keçmiş zaman şairələri. Əlifba prinsipi əsasında tərtiblənmiş təzkirələr Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 46 Bəzi Azərbaycan təzkirəçiləri əsərlərini əlifba prinsipi əsa- sında tərtibləmişlər. XVIII əsr təzkirəçisi Əliquluxan Valehin “Ri- yazüş-şüəra”sında 2540 şair haqqında məlumat təxəllüslərinə görə əlifba sırası ilə verilmişdir. Məhəmməd Kazım Əsrar Əlişah Təbrizi “Behcətüş-şüəra” adlı təzkirəsində əlifba sırası ilə 86 azərbaycanlı şairdən bəhs edir. Nəsri farsca olmasına baxmayaraq, poeziya nümunələrinin çox hissəsi türkcə, yalnız cüzi bir qismi farscadır. Bu da təzkirəni di- gərlərindən fərqləndirən spesifik cəhətdir. Əli Rza mirzə Qacarın “Bosatinül-xaqaniyyə” təzkirəsi əlifba prinsipi əsasında hazırlanmışdır. Beş “bostan”dan ibarət olan təz- kirənin hər “bostan”ı əslində müstəqil bir təzkirədir. Hər cildin əv- vəlində müqəddimə və məqsədin bəyanı, daha sonra isə şairlərin tərcümeyi-halları, əlifba sırası ilə şairlərin fihristi, axırda isə onla- rın hər birinin şeirlərindən nümunələr təqdim olunmuşdur. Əbülqasım Möhtəşəm Şirvani “Əxtəri-taban” təzkirəsində əlifba sırası ilə 82 qadın şairə haqqında məlumat verilmişdir. Məhəmmədəli Tərbiyət də təzkirəsini şair təxəlüslərinin əlif- ba ardıcıllığı ilə tərtib etmişdir. Qulam Məmmədli də əlifba prinsi- pini əsas götürsə də, bəzən bu prinsipə əməl olunmamışdır. Qeyd olunan bu iki əsərə müəllifləri ön söz yazmamışlar. Coğrafi prinsipə görə yazılmış təzkirələr Azərbaycan təzkirələrindən bir neçəsi coğrafi prinsip əsasın- da qələmə alınmışdır. Lütfəli bəy Azərin təzkirəsinin strukturu mürəkkəbliyi ilə fərqlənir. Azər şairləri mənsub olduqları bölgəyə və şəhərə görə sı- ralayaraq iki məcmərə ayırmışdır. Birinci məcmərə özü də üç fəsildən ibarətdir: şölə, əxgər və füruğ. Şölədə İslam dünyasında olan hökmdar, şahzadə, əmir şair- lərdən; əxgərdə İran, Turan və Hindistan şairlərindən; füruğda qa- dın şairlərdən bəhs olunmuşdur. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 47 İkinci məcmərə müəllifin müasiri olan şairlərə həsr olunmuş- dur və iki pərtövə bölünmüşdür. Seyid Əzim Şirvaninin “Təzkirə”si dibaçə, təvəqqeyi-müəl- lif, müqəddimə və dörd fəsildən ibarətdir. Təzkirəçi əsərinin struk- turunu belə açıqlayır: “bu məcmuə dörd fəsil üzrə, hər fəsil üç bürc otuz dərəcə üzrə bəyan olunmuşdur”. Fəsli-əvvəl: Şüərayi- Qafqaz bəyanındadır. Fəsli-dovvom: Şüərayi- Azərbaycan bəyanındadır. Fəsli-səyyum: Şüərayi- Rum bəyanındadır. Fəsli-çəharüm: Şüərayi-Türküstan bəyanındadır. Ziyai təzkirəsini iki hissədə tərtib etmişdir. Birinci hissə “Atəşkədə” təzkirəsini, ikinci hissə isə şairin müasirlərini əhatə edir. XX əsr təzkirəçisi Məhəmməd Dəyhimin əsəri coğrafi prin- sip əsasında hazırlanmış, hər bir bölgə daxilində öncə vəfat etmiş şairlər, daha sonra həyatda olan şairlər haqqında məlumat əlifba sı- rasına əsasən düzülmüşdür. Əziz Dövlətabadinin “Süxənvərani-Azərbaycan”ı da eyni prinsiplə hazırlanmışdır. Xronoloji prinsip əsasında tərtiblənmiş əsərlər XVII əsr təzkirəçisi Nazimin Təbrizinin “Nəzmi-güzidə”si iki babdan ibarətdir. Hər bab iki fəslə ayrılmışdır. Birinci babın ilk fəsli “Qədim və orta dövr fəsahətlilərinin qəzəllərinin müntəxəbatı və onların gözəl mahiyyətə malik əhvalının bir qismi” adlanır. Sö- zügedən babın ikinci fəsli “Son dövr bəlağətlilərinin qəzəllərinin müntəxəbatı və onların gözəl mahiyyətə malik əhvalının bir qismi” adlanır. İkinci babın birinci fəsli “Qədim və orta dövr fəsahətliləri- nin rübailərinin müntəxəbatı və onların gözəl mahiyyətə malik əh- valının bir qismi” məsələsinə həsr edilmişdir. İkinci babın ikinci fəsli isə “Son dövr bəlağətlilərinin rübailərinin müntəxəbatı və on- Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 48 ların gözəl mahiyyətə malik əhvalının bir qismi” sərlövhəsi altında təqdim olunmuşdur. Hülaku Mirzə Qacarın “Xərabat” adlı təzkirəsində də xrono- loji prinsip əsas alınmış, xronologiya daxilində də şairlər əlifba ar- dıcıllığı ilə təqdim olunmuşdur. XX əsr təzkirəçisi Şəmsəddin xan Həqqi Təbrizinin “Əncü- mənül-üdəba” adlı əsəri 3 qismət və 9 cilddən ibarətdir. Hər cildin əvvəlində ərəb əlifbası sırası ilə şairlərin siyahısı verilmiş, daha sonra onların tərcümeyi-halları, axırda isə şeirlərindən nümunələr əksini tapmışdır. Bu təzkirə xronoloji prinsip əsasında qurulmuş, xronologiya daxilində isə əlifba ardıcıllığı əsas götürülmüşdür. Mir Möhsün Nəvvab əsərinin ön sözündə təzkirənin tərtib prinsipi haqqında yazır: “...təzkirəni üç hissəyə bölürəm. Birinci hissə həyatda olmayan şairlərin əhvalı və şeirləri. İkinci hissə hə- yatda olan şairlərin əhval və şeirləri. Üçüncü hissə kitabın xatimə- si, məzhəkəli şeir parçaları, satiralar və s. əvvəlki hissədə adı get- məyən şairlər və Qafqaz şəhərlərinin şairləri” 72 . XX əsr təzkirəçisi Məhəmməd ağa Müctəhidzadə əsərinin strukturu haqqında ön sözdə bilgi verir: “...Qarabağın şüəralarının əhvalına filhəzə Riyazül-aşiqinə mövsum və iki rövzəyə bir bağça- ya məqsum olundu”. Daha sonra hər bir rövzədə hansı şairlərdən bəhs edəcəyini qeyd edir: “Əvvəlinci rövzədə bəyan olunur mütə- qəddiminin keyfiyyati-halatı və müntəxəbati-əbyatı. Və ikinci röv- zədə zikr edilir mütəəxxerin və müasirinin əhval və ətvarı və mün- təxəbati-əşarı.Və bağçada fəqət dərc olunur müəllifin əhvalı və nə- tayici-xəyalı” 73 . Lakin onun bu yaradıcılıq planı yarımçıq qalmış, əsərin yalnız birinci rövzəsi işıq üzü görmüşdür. Ədəbi nümunələrin janrına görə tərtib olunmuş təzkirələr Lütfəli bəyin qardaşı olan İshaq bəy Üzri Bəydilinin antolo- giya xarakteri daşıyan (?-h.1185/1771) “Təzkireyi-İshaq”ı dörd fə- 72 Mir Möhsün Nəvvab. Təzkireyi-Nəvvab. Bakı: 1995, s. 10. 73 Müctəhidzadə Məhəmmədağa. Riyazül-aşiqin. Bakı: Azərbaycan, 1995, s. 8. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 49 sildən ibarət olub, ədəbi nümunələrin janrına görə tərtiblənmişdir. Təzkirənin I fəsili qəsidələri, II fəsil qitələri, III fəsil qəzəlləri, IV fəsil isə rübailəri əhatə edir. Heydərqulu mirzənin “Təzkireyi-Xavər” əsəri təzkirə adını daşısa da, əslində köhnə və yeni şairlərin şeirlərindən ibarət mün- təxəbatıdır. Üç “bəxş”dən ibarət olan bu əsərin I hissəsində qəsi- dələr, II hissəsində qəzəllər, III hissəsində rübailər təqdim olun- muşdur. Buradakı şeirlər qafiyə və rədifə görə əlifba ardıcıllığı ilə sıralanmışlar. Sistemsiz tərtib olunmuş təzkirələr Xudaverdi ibn Məhəmməd İbrahim xan Qacarın “Təzkireyi- mədayihi-Elxaniyyə” adlı təzkirəsi Qacarlar dövrünün ortalarında yaşayıb-yaratmış 37 şairin qısa şərhi-hallarını, əsərlərindən və şeir- lərindən nümunələri əhatə edir. Əsərdə müxtəlif şairlərin təzkirəçi- nin oğlu olan və Kamal təxəllüsü ilə şeirlər yazan Allahqulu mirzə Elxaninin mədhində dedikləri şeirləri toplanmışdır. 2.3. TƏZKĠRƏLƏRĠN ƏHATƏ ETDĠYĠ COĞRAFĠYA VƏ ZAMAN Azərbaycan təzkirələrini əhatə etdiyi coğrafiyaya görə üç hissəyə ayırmaq mümkündür: ümumşərq ümumazərbaycan məhəlli Ümumşərq coğrafiyasının şairlərini əhatə edən təzkirələr Bəzi Azərbaycan təzkirəçiləri ümumşərq coğrafiyasında ya- şayıb-yaratmış şairləri əsərlərinə daxil etmişlər. Məsələn, Sam mir- zə təzkirəsi XV əsrin ikinci yarısı və XVI əsrin birinci yarısında Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 50 yaşayan 713 nəfər Azərbaycan, Osmanlı, İran, Orta Asiya şairləri haqqında məlumatı əhatə edir. Əhdi Bağdadi öz əsərində XVI əsrin 381 nəfər Osmanlı və Azərbaycan şairi haqqında məlumat vermişdir. Sadiqi “Məcməül-xəvas” təzkirəsində XVI əsrdə və XVII əsrin başlanğıcında yaşayıb-yaratmış fars və türk əsilli şairlərdən bəhs etmişdir. Nazim Təbrizi təzkirəsində (1036/1626) qədim və orta dövr Şərq şairlərindən və öz müasirlərindən bəhs etmişdir. Valeh Dağıstani Yaxın və Orta Şərqin bir çox tanınmış şair- lərini əsərinə daxil etmişdir. Lütfəli bəyin “Atəşkədə” təzkirəsi İran, Orta Asiya, Azər- baycan və Hindistanda yaşayan 842 şair haqqında məlumatı əhatə edir. Əbülqasım Möhtəşəm Şirvani “Əxtəri-taban” təzkirəsində XIX əsr Şərq ölkələrinin şairələrindən bəhs olunmuşdur. Şəmsəddin xan Həqqi Təbrizi “Əncümənül-üdəba”sında fars- dilli poeziyanın başlanğıcından öz dövrünə qədər farsca yazıb-ya- ratmış şairdən bəhs etmişdir. Məhəmməd Fazil xan Gorusi “Əncüməni-xaqan” adlı təzki- rəsini h. 1234/1818-19-cu ildə fars dilində qələmə almışdır. Əsərdə müəllifin öz müasirlərindən bəhs olunmuşdur. Bəhmən mirzənin “Təzkireyi-Məhəmmədşahi” adlı əsərinin birinci fəslində XVIII əsrin sonlarına qədər yaşamış şairlər haq- qında məlumat verilmişdir. İkinci və üçüncü fəsillərdə təzkirəçi- nin müasirləri xatırlanmışdır. Seyid Əzim Şirvani əsərində XII əsrdən XX əsrin əvvəllərinə qədər yaşayıb-yaratmış Azərbaycan Qafqaz, İran, Türküstan və Rum şairləri haqqında məlumat vermişdir. “Təzkireyi-mədayihi-Elxaniyyə” Qacarlar dövrünün ortala- rında yaşayıb-yaratmış 37 şair haqqında məlumatı əhatə etmək- dədir. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 51 Məhəmmədqulu Mirzə Qacarın ”Təzkireyi-Xosrovi” adlı təz- kirəsində həm qədim, həm də yeni dövrün şairləri haqqında məlu- mat öz əksini tapmışdır. Ziyai təzkirəsinin birinci hissəsində “Atəşkədə”dəki məlu- matlar qısaldılmış şəkildə təqdim olunmuş, ikinci hissədə isə XX əsrin ilk yarısına qədər Ərdəbil, Təbriz şairlərindən bəhs olunmuş- dur. Ümumazərbaycan təzkirələri Məhəmmədəli Tərbiyət təzkirəsində qədim zamanlardan XX əsrin əvvəllərinə qədərki zaman dilimində yaşamış azərbaycanlılar haqqında bilgi verilmişdir. Qulam Məmmədli və Məhəmməd Dəyhim də təzkirələrində həm Cənubi Azərbaycan, həm də Şimali Azərbaycan şairləri haq- qında məlumat vermişlər. Məhəlli təzkirələr Bəzi Azərbaycan təzkirəçilərinin əsərləri məhəlli xarakter da- şımışdır. Məsələn, Mir Möhsün Nəvvab və Məhəmməd ağa Müc- təhidzadə təzkirələrində XIX əsr Qarabağ şairlərini xatırlamışlar. Əziz Dövlətabadinin “Süxənvərani-Azərbaycan”ını da mə- həlli təzkirə hesab etmək olar. Təzkirə bütövlükdə Cənubi Azər- baycan şairlərindən bəhs edir. Təzkirənin I cildi Ərdəbil, Arazba- ran, Urmiya, Ərvənəq, Ənzab və Təbrizdən olan şairlər haqqında məlumatı əhatə etməkdədir. II cilddə isə Xalxal, Xoy, Sərab, Səl- mas, Maku, Mərənd, Məhabad, Miyanə və Gərmrud şairlərinin haqqında məlumat verilmişdir. Zümrə və ailə təzkirələri Azərbaycan təzkirələrindən ikisi sultan və şah ailələrinin mənsubu olan şairlərə həsr edilmişdir və digər təzkirələrdən əhatə Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 52 etdiyi şairlərin bir nəslin və ya zümrənin nümayəndələrini əhatə etmələrinə görə fərqlənirlər. Belə ki, Seyfüddövlə Sultan Məhəmməd Tağının “Bəzmi-xa- qan” (“Təzkirətüs-səlatin”) adlı təzkirəsi bir bəzm və beş əncü- məndən ibrətdir. I əncüməndə ilk olaraq Səfəvi nəslinin mənsublarından bəhs olunmuşdur. Daha sonra müxtəlif Gilan, Cığatay, Hind, Özbək, Osmanlı, Xarəzm, Səlcuq, Mazandaran və s. hökmdar şairlərindən bəhs edilmişdir. II əncümən “Əsrin padşahının (Fətəli şahın – V.M.) şeirlərinin zikri və onun halının və ləyaqətlərinin şərhindən bir müxtəsər” sərlövhəsi ilə başlamaqdadır. III əncümən “Şahzadələrin şeirləri və həyatları haqqında”dır. Burada Qacarlar xanədanından olan 23 şahzadə şairdən bəhs olu- nur. Mahmud mirzə Qacarın “Gülşəni-Mahmud”u ailə təzkirəsi olduğuna görə fərqlənir. Təzkirədə öncə Xaqan təxəllüslü Fətəli şah, onun qızları və oğulları, daha sonra Fətəli xanın qardaşı Hüseynqulu xanın övladları haqqında məlumat verilmişdir. Azərbaycan təzkirələrini bəhs etdikləri zamana görə iki qismə ayırmaq olar: 1. zaman məhdudiyyəti qoyulmayan təzkirələr; 2. müəyyən zaman dilimini əhatə edən təzkirələr. Zaman məhdudiyyəti qoyulmayan təzkirələr Nazim Təbrizi təzkirəsində qədim və orta əsrlərdə yazıb ya- ratmış Şərq şairlərindən və müasirlərindən, Əliqulu xan Valeh “Ri- yazüş-şüəra”sında 2540 qədim, orta əsr və müəllifin müasirləri olan şairlərdən bəhs etmişlər. Lütfəli bəy Azər də “Atəşkədə”də zaman həddi qoymamışdır. Seyfüddövlə Sultan Məhəmməd Tağı “Təzkirətüs-səlatin”ində zaman məhdudiyyəti qoyulmamışdır. Heydərqulu mirzə Qacarın “Təzkireyi-Xavər”i qədim və yeni şair- lərin şeirlərindən ibarət müntəxəbatdır. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 53 Seyid Əzim Şirvani “Təzkirə”sində daxil etdiyi şairləri seçər- kən zaman məhdudiyyəti qoymamışdır. İki hissədən ibarət olan “Təzkireyi-Ziyai”nin birinci hissəsin- də “Atəşkədə”də bəhs olunan şairlər, ikinci hissəsində isə müəlli- fin müasirləri haqqında məlumat verilir və böyük bir zaman dilimi- ni əhatə edir. Şəmsəddin xan Həqqi Təbrizinin “Əncümənül-üdəba”sı farsdilli poeziyanın başlanğıcından müəllifin zamanına kimi yaşa- yıb-yaratmış şairləri əhatə etməkdədir. Bəhmən mirzənin “Təzkireyi-Məhəmmədşahi”sinin birinci fəslində h. XIII əsrə qədər yaşayıb yaratmış şairlər haqqında bio- biblioqrafik məlumat verilmişdir. Digər iki fəsildə isə təzkirəçinin müasiri olan şahzadə və şairlər xatırlanmış və əsərlərindən örnək- lər yer almışdır. M.Tərbiyətin “Danişməndani-Azərbaycan” təzkirəsində qə- dim zamanlardan başlayaraq XX əsrin əvvəllərinə qədər yaşayıb yaratmış şairlərdən bəhs olunur. Müəyyən zaman dilimini əhatə edən təzkirələr “Töhfeyi-Sami" XV əsrin birinci yarısı - XVI əsrin birinci yarısında yetişmiş Azərbaycan və digər Şərq xalqlarının nümayən- dələri haqqında məlumatı və əsərlərindən örnəkləri əhatə edir. Əhdi Bağdadi təzkirəsi XV-XVI əsr Azərbaycan və Osmanlı şairlərini əhatə etməkdədir. “Məcməül-xəvas” XVI əsr-XVII əsrin əvvəllərində yaşayıb- yaratmış fars və türk əsilli şairlərdən bəhs edir. Fazil xan Gorusi “Əncüməni-xaqan” adlı təzkirəsində (1818- 19) öz müasirlərindən bəhs etmişdir. Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli Azərbaycaninin (h. 1241) “Niga- ristani-Dara” adlı təzkirəsi müəllifin müasiri olmuş şairlərdən bəhs edir. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 54 “Təzkireyi-mədayihi-Elxaniyyə” Qacarlar dövrünün ortala- rında yaşayıb-yaratmış 37 şairin qısa şərhi-hallarını, əsərlərindən və şeirlərindən nümunələri əhatə edir. Məhəmməd Saleh Şamlu “Məhəküş-şüəra” adlı əsərini öz müasiri olan istedadlı şairlərin həyat və yaradıcılıqlarının səbatsız zəmanənin keşməkeşi içində itib-batmaması və unudulmaması üçün bu təzkirəni tərtib etmişdir. Mahmud mirzə Qacar 1820-ci ildə Qacarlar xanədanının şairlərinə həsr edilmiş “Gülşəni-Mahmud” adlı ailə təzkirəsini qə- ləmə almışdır. “Bəyanül-Mahmud” adlı digər bir təzkirəsində isə müasiri olan şairlər haqqında məlumat vermişdir. Seyyid Əbdülhəmid Xalxalinin 1954-1958-ci illərdə nəşr et- dirdiyi iki cildlik “Təzkireyi-şüərayi-müasiri-İran” adlı əsərini adından da məlum olduğu kimi təzkirəçinin müasiri olan şairləri əhatə etməkdədir. Şahin Fazilin təzkirəsi isə XIX əsrin 80-cı illərindən XXI əsrin əvvəllərinə kimi olan zaman dilimini əhatə edir və “Məcmə- üş-şüəra” ədəbi məclisinin şairlərinə həsr olunmuşdur. Yüklə 3,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|