AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

 
ƏLİ NƏZMİ 
 
Daha bir cənublu soydaşımız Əli Nəzminin h.q.1396/1976-cı 
ildə  farsca  nəşr  etdirdiyi  “Devist  süxənvər”  təzkirəsi  zəngin  mən-
bələr  əsasında  yazılmışdır.  Müəllif  kitabın  ön  sözündə  yazır: 
“İndiyə qədər yazılan təzkirələrin əksəriyyətində bəzi səhvlərə yol 
verildiyindən,  şairlər  haqqında  məlumat  təhrif  olunduğundan, 
onların doğum və vəfat tarixləri qarışıq salındığından, birinin əsəri 
digərinə  aid  edilmişdir”.  Əli  Nəzmi  bu  qüsuru  aradan  qaldırmağı 
qarşısına məqsəd qoymuşdur.  
Əli Nəzminin “Devist süxənvər” təzkirəsi özündən əvvəl bu 
formada yazılmış başqa əsərlərdən hər bir şair üçün verilmiş “mad-
deyi-tarix”lə  fərqlənir.  Kitabda  adı  çəkilən  iki  yüz  şairin  hər  biri 
üçün üç-dörd beytdən ibarət şeir yazılmışdır. Şeirin axırıncı misra-
sı maddeyi-tarix olub, şairin vəfat tarixini göstərir
430
. 
Bu  təzkirədə  iki  yüz  şairdən  bəhs  olunduğu  üçün  əsərin  adı 
da “Devis süxənvər”dir. Bundan əlavə kitabın adı əbcəd əlifbası ilə 
yazılma tarixini (1396) əks etdirir.  
Müəllif  əsərdə  zaman  məhdudiyyəti  qoymayaraq  klassiklər-
dən  başlayaraq  tanınmış  və  adları  heç  xatırlanmayan  şairlər  haq-
qında məlumat vermişdir. Burada Qətran Təbrizi, Məhsəti Gəncə-
vi, Xaqani Şirvani,  Fələki Şirvani, Mücirəddin  Beyləqani, Nizami 
Gəncəvi, Əvhədi Marağayi,  Gülşəni və başqa sənətkarlarla  yanaşı 
Zəki  Marağayi,  Məğribi  Təbrizi,  Şərif  Təbrizi,  Heydəri  Təbrizi, 
Haləti  Təbrizi,  İlahi  Ərdəbili  kimi  az  tanınan  və  ya  haqlarında 
məlumat verilməyən şairlərdən də bəhs olunmuşdur
431
.      
                                                 
430
 Əlizadə L. Klassik Azərbaycan şairləri yeni təzkirə səhifələrində // Azərbay-
can SSR EA, Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası, 1986, N 3, s. 155. 
431
 Yenə orada, s. 156. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
314 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
315 
 
YƏHYA ġEYDA 
 
  Yəhya Şeyda 20 ordibehişt 1303-cü (10 may 1924-cü) ildə 
Təbrizdə  anadan  olmuşdur.  Onun  atası  Səttarxan  hərəkatının  işti-
rakçılarından,  Təbrizin  məşrutə  mücahidlərindən  olan  “Yüzbaşı” 
ləqəbli Həsən Çərəndabidir. Şeyda, Firdovsi mədrəsəsinin ədəbiy-
yat  bölümünü  bitirmiş,  fars  və  ərəb  dillərini  mükəmməl  şəkildə 
mənimsəmiş,  ilahiyyat,  fəlsəfə,  psixologiya  və  irfan  elmlərinə  yi-
yələnmişdir.  1319/1940-cı  ildən  etibarən  ədəbiyyat  sahəsinə  qə-
dəm  qoymuş,  Əli  Fitrət,  Cəfər  Xəndan  və  Mövlana  Yetim  kimi 
şairlərdən ədəbiyyat dərsləri almış, mətbuatla çıxış etmişdir. 1327-
30/1948-51-ci illərdə Tehranda islami irfan elmi üzrə təhsil almış, 
həmin müddətdə müxtəlif ədəbi məclislərin toplantılarına qatılmış-
dır. Tehranda təhsilini başa vurduqdan sonra Təbrizə dönmüş, bu-
rada  jurnalist  kimi  mətbuatda  fəaliyyət  göstərmiş,  eyni  zamanda 
ədəbi  məclislərdə  fəal  iştirak  etmiş,  Səhənd,  Həbib  Sahər,  Həsən 
Qazı, Əhməd Tərcanizadə, Vaiz Çərəndabi, Ədib Tusi, Mənuçöhr 
Mürtəzavi, Ustad Şəhriyar və b. kimi şairlərlə dostlaşmışdır. Pəh-
ləvi rejimi dövründə siyasi səbəblər üzündən daim təqib olunmuş, 
dəfələrlə həbs edilmişdir.  
Şeyda türkcə və farsca şeirlər yazmışdır. Türkdilli poeziyası-
nın 22 min beytdən ibarət olduğu bildirilir. Onlarca kitabın müəlli-
fi və tərtibçisidir.  Ayrı-ayrı  şeir kitablarından başqa, romanları  və 
ədəbiyyata dair araşdırmaları çap olunmuşdur. O, bir neçə azərbay-
canlı  şairin  (Qəmzədə  Marağayinin,  Möcüz  Şəbüstərinin,  Molla 
Vəli  Vidadinin,  Məhəmməd  Füzulinin,  Əkbər  Cavadinin,  Saib 
Təbrizinin)  divanını  nəşr  etdirmişdir.  Yəhya  Şeyda  2011-ci  il 
oktyabrın 21-də Təbrizdə vəfat etmişdir
432
. 
Şairin ölümündən sonra Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Cə-
nubi Azərbaycan şöbəsinin təşkilatçılığı ilə Y.Şeydanın anım günü 
                                                 
432
 http://shaer-azarbaijan.blogfa.com/post-56.aspx; http://kult.az/yehya-seyda-
haqqinda-bir-nece-soz/; http://www.newsmeeting.com/az/n/1695228-gorkemli-
azerbaycan-sairi-yehya-seydanin-anim-gunu-kecirilib.aspx   

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
316 
ilə bağlı tədbir keçirilmişdir. Tədbirdə AYB-nin  Cənubi Azərbay-
can şöbəsinin sədri Sayman Aruz şairin həyat və yaradıcılığı haq-
qında  məlumat  vermişdir.  Məruzədə  xüsusi  vurğulanır  ki,  “Azər-
baycanın görkəmli qocaman şair, ədib və yazıçısı Yəhya Şeyda 70 
il ədəbi işlərlə Azərbaycan dilini diri saxlamış və şah rejiminin bo-
ğuntu və sıxınıtısı onu susdura bilməmişdir”
433
.   
M.Dəyhim  öz  təzkirəsində  şairin  yaradıcılığını  yüksək  qiy-
mətləndirir: “Şeyda mövzun (vəznli) təbə malikdir, dərin bilikli və 
agah  bir  şairdir.  Lətif  və  gözəl  mənaları  vardır.  Farsca  və  türkcə 
şeirlər  deyir.  Şeyda  vətənpərvər,  ünsiyyətcil  və  təmiz  adamdır. 
Dostları ona xeyli ehtiram və əlaqə bəsləyirlər. Onun şeirə və şair-
liyə  böyük  məhəbbəti  vardır  və  öz  növcavanlığının  əvvəllərindən 
şeir deyir. Şeirləri əsas etibarilə Azərbaycan mətbuatında çap olun-
muşdur. Təbrizin əksər qəzetləri ilə fəal əməkdaşlıq edibdir”
434
.   
Y.Şeydanın  Cənibi  Azərbaycanın  müasir  şairləri  haqqında 
doğma  dilimizdə  tərtib  etdiyi  üç  cildlik  “Ədəbiyyat  ocağı”  və  ya 
“İranın  qeydi-həyatda  olan  türkü  yazan  şairlərinin  təzkirəsi”  adlı 
sanballı əsər onun adının Azərbaycan təzkirəçilik tarixinə düşməsi-
nə  səbəb  olmuşdur.  İlk  cildi  h.ş.  1364-cü  (m.  1985)  ildə  işıq  üzü 
görən bu kitab Cənubi Azərbaycanın mədəni həyatında  əlamətdar 
bir hadisəyə  çevrilmiş və ədəbi mühitdə bir canlanmaya səbəb ol-
muşdur
435
. Təzkirənin  ilk cildinin ön sözündə Pəhləvi  rejimi döv-
ründə Azərbaycan türk dilinin sıxışdırıldığını qeyd edən müəllif bu 
siyasəti tənqid atəşinə tutur, dilimizin məziyyətlərini vurğulayır və 
bu səbəbdən türkcə yazan şairlər haqqında təzkirə yazmaq qərarına 
gəldiyini bildirir: “İndiyədək fars dilində  yazan  şairlər üçün müx-
təlif  təzkirələr  yazılıb  və  şeirlərindən  çeşidli  örnəklər  gətirmişlər. 
Ancaq türk dilində  yazan şairlərə çatanda:  “filan şair türk dilində 
öz əsərlərin yaradıb” sözüylə kifayətlənmişlər və bu zamanadək bir 
                                                 
433
 http://kult.az/yehya-seyda-haqqinda-bir-nece-soz/; 
http://www.newsmeeting.com/az/n/1695228-gorkemli-azerbaycan-sairi-yehya-
seydanin-anim-gunu-kecirilib.aspx  
434
 M.Dəyhim. Təzkirətüş-şüərayi-Azərbaycan. III c. Təbriz, 1368, s.438. 
435
 Y.Şeyda. Ədəbiyyat ocağı. I c. Təbriz, 1364. 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
317 
təzkirə  belə  türkü  dilində  yazan  şairlərə  ixtisas  verməmişlər  və 
çoxlarınin adı, hətta əsərləri itib-batmışdır”.  
Öz təzkirəsində “Ədəbiyyat ocağı”nın ilk cildindən geniş su-
rətdə bəhrələnmiş M.Dəyhim təzkirəçilərə xas olmayan bir təvazö-
karlıqla bu əsəri mədh etmişdir: “Şeydanın Azərbaycan türcəsində 
kitabları  “Odlar  vətəni”,  “Mirzə  Əli  Möcüzün  yayılmamış  əsərlə-
ri”, “Odlu sözlər”, “Sijimqulu”, “On cüzvələr”, “Ustad Şəhriyarın 
türkü divanı”, Biriyanın ürək sözü” və bir neçə digər məcmuədir. 
Şeydanın sonuncu çox əhəmiyyətli əsəri “Ədəbiyyat ocağı” kitabı-
dır.  Burada  o,  Azərbaycanın  türkcə  yazan  200-dən  artıq  şairinin 
bioqrafiyasını  və  şeirlərini  elə  diqqət  və  qayğıkeşliklə  tənzim  və 
çap  edibdir  ki,  indiyədək  belə  bir  təzkirə  tərtib  olunmamışdır.  O, 
bu yöndə fövqəladə dərəcədə zəhmətlər çəkmişdir”
436
. 
S.Aruz da “Ədəbiyyat ocağı” təzkirəsini yüksək dəyərləndir-
mişdir: “Yəhya Şeydanın ədəbi fəaliyyəti çox güclü və uzunmud-
dətli  olmuşdur.  Şeyda  onlarca  şairin  şeir  dəftərlərinə  ön  söz  yaz-
mış, şeirlərini bir dil sərrafı tək araşdırmış, incələmiş və  yol  gös-
tərmişdir.  Heç  kim  Şeyda  qədər  müasir  şeirimizlə  tanış  deyil. 
Onun üç cildlik “Ədəbiyyat ocağı” kitabı, çağdaş ədəbiyyatımızda 
önəmli və dəyərli bir əsərdir. Böyük ədib bu əsəri hazırlamağa illər 
boyu  zəhmət  çəkib  və  yüzlərcə  çağdaş  şairlərimizlə  əlaqəyə  girə-
rək, şeirlərini ələ gətirib və üç cildlik kitabda toplayıbdır... Elimizə 
töhfə verən  üç  cildlik “Ədəbiyyat  ocağı”  əsəri,  bir tərəfdən  gənc 
şairlərimizə imkan yaradıb, bir tərəfdən elimizin başını başqa xalq-
lar qarşısında zirvələrə qaldırıb”
437
.  
Təzkirənin  hər  bir  cildində  Azərbaycan  türkcəsində  şeirlər 
yazan  təxminən  200-dən  artıq  güneyli  şair  haqqında  məlumat  ve-
rilmişdir. Hər cild coğrafi prinsip əsasında tərtib edilmiş və coğrafi 
prinsip daxilində də şairlərin düzümü zamanı əlifba sıralanmasına 
riayət edilmişdir.  
Əsərin II cildi h.ş. 1366-cı (m.1987) ildə nəşr edilmişdir. Cil-
din əvvəlində Y.Şeydanın “Başlanış yerinə” adlı 4 səhifəlik ön sö-
                                                 
436
 M.Dəyhim. Təzkirətüş-şüərayi-Azərbaycan. III c., s.438. 
437
 http://kult.az/yehya-seyda-haqqinda-bir-nece-soz/ 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
318 
zü yer alır. Burada təzkirənin ilk cildinin İran və dünya mətbuatın-
da  müsbət  əks-səda  doğurduğundan  bəhs  edilir.  Müəllif  belə  bir 
təzkirə  tərtib  etməsini  vətəni  və  xalqı  qarşısındakı  borcu  hesab 
edərək  yazır:  “Bu  işi  biz  bir  vəzifə  bilirik.  Vəzifəni  daşımaq  və 
onu sona çatdırmaq hər təəhhüdlü insanın boynundadır”
438
.  
Daha sonra müəllif ilk cildə qarşı yönəldilmiş bəzi “yerli və 
gərəkli”  tənqidləri  sadalayır  və  bunlara  öz  münasibətini  bildirir. 
Müəllif  təzkirənin  ilk  cildini  hazırlayarkən  müxtəlif  şairlərlə  tə-
masa keçib onlardan məlumat toplamış, lakin bəzi şairlər təzkirəçi 
ilə əməkdaşlıqdan yayınmışlar. Buna görə də təzkirənin II cildinin 
ön sözündə Y.Şeyda həmin şairləri mülayim bir şəkildə tənqid atə-
şinə tutmuşdur: “Biz kətbi (yazılı – V.M.) bir çağırışla bütün əziz 
şairlərimizə kitabın çap olmağın bildirmişdik və hətta neçə kərələr 
ruznamələrdə (qəzetlərdə - V.M.) elan etmişdik. Lakin bir para bö-
yük və iqtidarlı zatlar özlərini uca və məcmuəmizi alçaq təsəvvür 
etdiklərinə görə əlimiz ətəklərinə çatmadı”. Lakin daha sonra prob-
lem yoluna qoyulmuş və həmin şairlər haqqında məlumatlar təzki-
rənin II cildinə daxil edilmişdir
439
. 
Y.Şeydanın  bir  sıra  şairlər  haqqında  öz  təzkirəsinə  daxil 
etdiyi məlumatlar və onların şeirlərindən nümunələr həmin şairlə-
rin özləri tərəfindən  yazılıb, seçilib təzkirəçiyə təqdim edilmişlər: 
“Bu  cilddə  xatırlamaq  lazımdır  ki,  burada  gələn  tərcümeyi-hallar 
və  şeirlər,  əziz  və  ehsaslı  şairlərimizin  öz  ixtiyarı  ilə  yazdığı  və 
seçdiyi sözlər və əsərlərdirlər və biz fəxr edirik ki, bu məcmuə on-
ların adını bu hərəkətlə  ölməz və zavalsız əsrlər boyu saxlayıb və 
gələn nəsillərə bir əziz töhfə və əmanət kimi təhvil edəcəkdir”
440
.  
Təzkirəçi heç kimin ondan inciməməsi üçün şairləri yuxarı 
baş – aşağı baş, qoca – cavan, iqtidarlı – zəif, ustad – şagird, məş-
hur – qeyri-məşhur fərqi qoymadan, əlifba ardıcıllığı ilə sıralamağı 
qərara  almışdır.  Müəllif  Pəhləvi  rejiminin  devrilməsindən  sonra 
                                                 
438
 Y.Şeyda. Ədəbiyyat ocağı. II c. Təbriz, 1366, s. “bir”. 
439
 Y.Şeyda. Ədəbiyyat ocağı. II c., s. “iki”. 
440
 Y.Şeyda. Ədəbiyyat ocağı. II c., s. “üç”. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
319 
Azərbaycan türklərinin öz dillərini və ədəbiyyatlarını təbliğ etmək 
üçün gözəl fürsətlər əldə etdiyini vurğulayır. 
II cildin ön sözü bu istəklər və diləklərlə bitirir: “Biz imkan-
larımız qədər bu məcmuənin mühtəvalı və zəngin olmağında təlaş 
etdik və etiraf edirik ki, yenə nöqsanlardan boş deyil və bu nöqsan-
ları  böyük  alimlərimiz  və  əziz  vaqif  oxucularımızdan  üzümüzə 
çəkməyi rica edirik. Onların gördükləri məsləhətləri və intiqadları 
(tənqidləri  –  V.M.)  açıq  alın  və  gülər  üzlə  istiqbal  edirik  və  Ulu 
Tanrıdan  ehsaslı  şairlərimizə  və Azərbaycan  ədəbiyyatına məhəb-
bət bəsləyən şəxsiyyətlərə və riyasız xadimlərə nailiyyətlər diləyi-
rik. Bu ümid ilə ki, bu kiçik xidmət bir hissə ağır vəzifələrimizdən 
yüngüllədə bilsin. Ya Hu!”
441
 
Y.Şeyda  əsərin  III  cildinin  də  hazırlana  biləcəyini  hələ  II 
cilddə anons etmişdir: “Olsun ki, gələcəkdə üçüncü cilddə qalan və 
yaddan  çıxan  şairlərimizi  də  xatırlayaq”
442
.  Təzkirənin  III  cildi 
1990-cı  illərin əvvəllərində tərtib olunub  çapa hazırlansa da, on il 
sonra, h.ş. 1381-ci (m. 2002) ildə nəşr edilmişdir. Bu barədə təzki-
rəçi cildin əvvəlinə yazdığı “Giriş yerinə” adlı 3 səhifəlik ön sözdə 
məlumat vermişdir: “Ədəbiyyat ocağı”nın 3-cü cildinin materialla-
rı  on  il  bundan  qabaq  hazırlandı  və  on  il  bundan  qabaq  da  çap 
olunmalıydı.  Lakin  bu  müddətdə  bir  para  çatışmazlıqlar  (kağızın 
bahalığı,  tapılmamazlığı  və  naşirin  vəfatı)  əl-ələ  verib,  maneələr 
yaratdı”. Təzkirəçi: “Xaliq görəlim neylər; neylərsə gözəl eylər” – 
deyə-deyə təzkirənin son cildinin taleyini Ulu Tanrının istəyinə hə-
valə  etdiyi  bir  vaxtda,  nəhayət,  Təbrizdə  gündəlik  dərc  edilən 
“Məhdi-azadi”  (“Azadlıq  beşiyi”)  qəzetinin

  məsul  müdiri  Seyid 
Məsud Peyman bu kitabın nəşrini öz üzərinə götürdü.  
Təzkirəçi  bu  əsəri  hazırlamaqla  neçə-neçə  şairin  adını  unu-
dulmaqdan  qoruduğunu  ifadə  edir  və  sözünü  qüvvətləndirməkdən 
ötrü, özünün qeyd etdiyi kimi, “böyük Mirzə Ələkbər Sabirdən” si-
tat gətirir: 
                                                 
441
 Y.Şeyda. Ədəbiyyat ocağı. II c., s. “dörd”. 
442
 Y.Şeyda. Ədəbiyyat ocağı. II c., s. “bir”. 

 Y.Şeyda özü uzun illər bu qəzetin redaksiyasında çalışmışdır.  

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
320 
 
Nə qəm, uğratsa da bir gün məni əfnayə zaman, 
Mən gedərsəmsə, məramım yenə dünyada durar. 
 
Daha sonra müəllif təzkirəsinin ilk iki cildini rəğbətlə qarşı-
ladığı  üçün xalqına təşəkkürlərini  çatdırır:  “Şükranə  üçün deməli-
yəm  ki,  bu  kitabın  birinci-ikinci  cildi  dilimizə,  elimizə  məhəbbət 
bəsləyib öz kökünə söykənən şəxsiyyətlərin istiqbalı ilə qarşılandı 
və bu mənanı sübuta çatdırdı ki, azərbaycanlıya pak süd verən ana-
ların döşləri hələ qurumayıb, haqşünas və əmək qədri bilən övlad-
ları  indi  də  öz  xadimlərini  dəyərləndirir  və  xainlərə  ürək  dolusu 
sönməz nifrət bəsləyir. 
 
Kök polad, sinə polad, rişə polad, payə polad, 
Burda hər kim doğulur, dağ kimi möhkəm doğulur”. 
 
Ön sözün sonunda müəllif bəzi ədəbiyyatsevər oxucuların is-
təklərini nəzərə alaraq, özünün daha öncə nəşr edilmiş və nəşrə ha-
zır olan əsərlərinin siyahısını təqdim etmişdir. Təzkirənin son cil-
dinin ön sözü bu ifadələrlə tamamlanır: 
“Bu  kitab  əziz  vətəndaşlara  və  səmimi  oxuculara  təqdim 
olur. Bu ümid ilə ki, onların qəbuli-xatirlərini əldə etmiş olsun. 
 
Bir yaşıl yarpaqdır dərviş töhfəsi, 
Binəva neyləsin, budur var-yoxu”
443
.  
 
Təzkirənin  müqəddimələrində  müəllif  “Quran”  ayələrindən 
və  atalar  sözlərindən  (“Aşın  duruluğu  dənin  yoxluğundandır”; 
“Tək əldən səs çıxmaz”; “Varın verən utanmaz”) misallar gətirmiş-
dir.  
“Ədəbiyyat  ocağı”  təzkirəsində  Ərdəbil  şairlərindən  Əzhər, 
Ənvər, Elçi, Bəxtiyari, Çavuş, Çiçək, Xürrəm, Savalan, Səhər, Sa-
diq,  Fəğan,  Muğanoğlu,  Naseh  və  b.,  Arazbar  şairlərindən  İqbal, 
                                                 
443
 Y.Şeyda. Ədəbiyyat ocağı. III c., Təbriz, 1381, s.5-7. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
321 
Eloğlu, Bariz, Heydər, Zülfüqar, Rəsul, Sahil və b., Urmiya şairlə-
rindən Adsız, Tənha, Cəfəri, Şami və b., Təbriz şairlərindən Adlı, 
Azərlü,  Arzu,  Azadə,  Altay,  Aydın,  Əfşar,  Ulduz,  İldırım,  İlqar, 
Salis, Cəmşidi, Həzin, Hüseyni, Xətibi, Xoşməram və b., həmçinin 
Güney Azərbaycanın digər bölgələrinin şairləri haqqında məlumat 
verilmişdir.  Bu  təzkirə,  heç  şübhəsiz  ki,  XX  əsrin  sonlarında  Gü-
ney  Azərbaycanın  anadilli poeziya mühitinin  öyrənilməsi  üçün il-
kin və əvəzsiz qaynaqlardan biridir.  
Bütün  həyatı  və  fəaliyyəti  dövründə  ürəyi  Azərbaycan  eşqi 
ilə çırpınan şairin  yaradıcılığına vətən və millət sevgisi hakim kə-
silmişdir. Şairin gənc yaşlarında yazdığı “Azərbaycanım” şeiri bu-
na gözəl bir örnəkdir:  
 
Ey sevgili yurdum, yaşayır səndə min amal, 
Sənsiz aça bilməz bu xəyalım quşu heç bal. 
 
Ey şanlı vətən, şairi bu gənc çağında, 
Sən saxlamısan isti məhəbbət qucağında. 
 
Mən fəxr edirəm sənlə ki, doğma vətənimsən, 
Bağım, çiçəyim, laləli gülgün çəmənimsən... 
 
Sənsiz yaşamaq xeyli müsibətdi cahanda, 
Sən saxlamısan canımı eşqinlə amanda. 
 
 
Eşqin mənə aləmdə böyük şanu-cəlaldır, 
Sənsiz işim hər yanda bütün ahu-məlaldır. 
 
Şeyda sənin eşqinlə belə tazə cavandır, 
Fəxr ilə deyir: “Torpağım Azərbaycandır!”
444
 
 
                                                 
444
 Şairlər Məclisinin nəşriyyatı, Təbriz, № 3-4, Aban-Azər 1324; 
http://cobanyildizi.blogfa.com/9008.aspx  

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
322 
Şeyda ömrünün sonuna kimi bu amala sadiq qalmış, öz yara-
dıcılığında  dönə-dönə  vətənpərvərlik  mövzusuna  müraciət 
etmişdir: 
 
Həmişə Azər övladı yaşar aləmdə azadə, 
Nə qədri dövr edər dövran bu Azərbaycan vardır. 
 
Bizim bu qəhrəmanlar yurdu ölməz, payimal olmaz, 
Ki hər küncündə minlər qəhrəman Səttarxan vardır. 
 
Əgər Babək, Cavanşir öldü, köçdü dünyadan, 
Yenə bu ölkədə onlar kimi çox qəhrəman vardır. 
 
Sən ey azadələr nəslindən almış nəşə cananım, 
Oyan xabi-cəhalətdən ki, müşkül imtahan vardır...
445
  
 
Görkəmli  Azərbaycan  şairi  və  təzkirəçisi  Y.Şeydanın  həyat 
və  yaradıcılığının  Azərbaycan  Respublikasında  xüsusi  tədqiqata 
cəlb olunmasına ehtiyac vardır. 
                                                 
445
 M.Dəyhim. Təzkirətüş-şüərayi-Azərbaycan. III c., s.444. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
323 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
Yəhya ġeyda

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
324 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
325 
 
MƏHƏMMƏD DƏYHĠM 
 
Ustad  Məhəmməd  Dəyhim  Təbrizi  h.q.  1325-ci  ildə  (m. 
1907)  Təbrizdə  doğulmuşdur.  Ədəbiyyat  və  riyaziyyat  təhsilinə 
malik olmuş,  h.ş.  1311-ci  (m. 1932) ildən etibarən jurnaliast  kimi 
mətbuatda fəaliyyətə başlamışdır. H.ş. 1335-ci ildə (m. 1956) Teh-
rana köçmüş, orada siyasət və mədəniyyət sahələrində çalışmışdır. 
Bir müddət İran parlamentinin Təbrizdən seçilmiş deputatı olmuş-
dur. “Mövlana”, “Saib”, “Azərbaycan” və s. kimi ədəbi əncümən-
lərin yaradılmasında və fəaliyyətində yaxından iştirak etmişdir. Bu 
görkəmli Azərbaycan ədibi və təzkirəçisi h.ş. 1378-ci ilin bəhmən 
ayının  sonlarında  (2000-ci  ilin  fevral  ayında)  Tehranda  vəfat  et-
mişdir.  
Güney Azərbaycandan olan soydaşımız Məhəmməd Dəyhim 
öz  təzkirəsini  dövr  məhdudiyyəti  qoymadan,  coğrafi  prinsip  əsa-
sında  tərtib  etmişdir.  Coğrafi  prinsip  daxilində  şair  bioqrafiyaları 
keçmiş və müasir dövr şairlərini ehtiva edən iki fəslə ayrılmış, hər 
fəsil daxilində əlifba  ardıcıllığına riayət  edilmişdir. Təzkirə 1989-
1992-ci illərdə “Təzkireyi-şüərayi-Azərbaycan” adı altında Təbriz-
də beş cilddə nəşr olunmuşdur. Əsərin birinci cildi Ərdəbil, Araz-
bar,  Urmiya,  Ərvənəq  şairlərinə,  ikinci  və  üçüncü  cildləri  Təbriz 
şairlərinə,  dördüncü  cildi  Xalxal,  Xoy,  Sərab,  Səlmas,  Mərənd, 
Marağa, Qoşaçay (Miyandüab), Miyanə və Savucbulaq (Məhabad) 
şairlərinə, beşinci cildi isə əsas etibarilə Şimali Azərbaycan şairlə-
rinə həsr olunmuşdur.  
Təzkirəçi  əsərin  ön  sözündə  yazır:  “Mən  heç  bir  zaman  və 
xüsusən də məclisdə bir neçə çağırış Təbrizdən seçilmiş  nümayən-
də kimi fəaliyyətim müddətində öz vəzifəmin icrası baxımından ən 
kiçik  qüsura  belə  yol  verməmişəm.  Sonra  da  bu  səydə  və  təlaşda 
olmuşam və indi də çalışmaqdayam ki, öz imkanımın və bacarığı-
mın yetdiyi qədər ümumi rifahın təmin olunmasına və xüsusilə də 
doğum  yerim  olan  əziz  Təbriz  şəhərinin  mədəniyyət  və  sənətinin 
inkişafına  kömək  etmək,  öz  istəkli  həmşəhrilərim  üçün  xidmət 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
326 
göstərmək yolunda təsirli addımlar atım ki, bu yolla məni yetişdir-
miş bu torpağa olan borcumu ödəməyə nail olum və həm də vəfa-
dar azərbaycanlı dostlarımın mənə münasibətdə  nümayiş  etdirdik-
ləri  mehribanlıq  və  lütfkarlığın  bir  qisminin  əvəzini  çıxmağın  öh-
dəsindən gəlim”
446
. 
Daha  sonra  müəllif  Güney  Azərbaycan  üçün  gördüyü  işlər-
dən,  xüsusilə  də  Təbriz  şəhərində  şairlər  məqbərəsinin  bərpası  və 
müasir  standartlara  cavab  verən  xəstəxananın  yaradılması  istiqa-
mətində  göstərdiyi  səylərdən  bəhs  edir.  O,  öz  təzkirəsini  qələmə 
almasını  da  vətəni  və  xalqı  qarşısındakı  xidmətlərdən  biri  hesab 
edir.  Ön  sözdən  məlum  olur  ki,  müəllif  h.  III  əsrdən  öz  dövrünə 
qədər  yaşamış  Cənubi  Azərbaycan  şairləri  haqqında  təzkirə  tərtib 
etməyi  qərara  almış  və  beş  il  yarım  çalışaraq  bu  mövzuda  dörd 
cildlik  əsər  ortaya  qoymuşdur
447
.  Lakin  sonradan  M.Dəyhim 
əsasən Şimali Azərbaycan şairlərindən bəhs edən V cildi də qələ-
mə almışdır.   
Onu da bildirmək lazımdır ki, təzkirə M.Dəyhimin nəşr olun-
muş 26-cı kitabıdır. Müəllifin əvvəlki əsərləri əsas etibarilə ibtidai 
və orta məktəblər üçün dərsliklərdən ibarətdir. 
Bu  təzkirədə  həm  Azərbaycan  türkcəsində,  həm  də  farsca 
şeirlərdən örnəklər yer almışdır. Əsərin ilk dörd cildinin nəsr his-
səsi farsca  yazıldığı halda, sonuncu cildin nəsrində daha çox doğ-
ma dilimizə üstünlük verilmişdir. 
“Süxənvərani-Azərbaycan”  təzkirəsinin  Dəyhim  təzkirəsin-
dən  fərqi  Dövlətabadinin  müraciət  etmədiyi  ərazi  və  regionların 
ədiblərini öz əsərinə daxil etməsindədir. 
Müəllif  öz  təzkirəsini  tərtib  edərkən  həm  klassik  mənbələr-
dən,  həm  də  müasir  araşdırmalardan  və  nəşrlərdən  geniş  surətdə 
yararlanmışdır.  Onun  istifadə  etdiyi  qaynaqlar  sırasında  “Atəş-
kədə”,  “Ədəbiyyat  ocağı”,  “Töhfeyi-Sami”,  “Təzkireyi-əxtər”, 
“Təzkireyi-Nazim  Təbrizi”,  “Təzkireyi-Nəsrabadi”,  “Dani-
şməndani-Azərbaycan”,  “Riyazül-arifin”,  “Səfineyi-Mahmud”, 
                                                 
446
 Dəyhim M. Təzkireyi-şüərayi-Azərbaycan. Təbriz, 1367, I c., s. 1. 
447
 Yenə orada, s. 4. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
327 
“Lətaifül-xəyal”, “Məcalisün-nəfais”, “Məcməül-xəvas” və s. kimi 
təzkirələrin,  “Əhsənüt-təvarix”,  “Tarixi-aləmarayi-Abbasi”,  “Ca-
hangüşayi-Cüveyni”,  “Həbibüs-siyər”,  “Silsilətün-nəsəbi-Səfəviy-
yə”,  “Səfvətüs-səfa”,  “Zəfərnameyi-Nizaməddin  Şami”,  “Mücmə-
lüt-təvarix”, “Müntəxəbüt-təvarix” və s. kimi tarixi məxəzlərin ad-
larını  çəkə  bilərik.  Təzkirədə  Azərbaycan  Respublikasında  çap 
edilmiş tədqiqat əsərləri, şeir kitabları və ədəbiyyat müntəxəbatla-
rına da müraciət edilmişdir. 
Məsələn, Nişat Şirvanidən bəhs edən təzkirəçi  yazır: “XVIII 
əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Füzuli ənənələrini davam etdi-
rən, anadilli şeir dünyasında özünəməxsus dəsti-xətti olan istedadlı 
sənətkarlarımızdan  biri  də  Nişat  Şirvanidir.  Həyatı  və  yaradıcılığı 
haqqında məlumatımız azdır. Əsərlərindən məlum olur ki, şair Şa-
maxı  şəhərində  anadan  olmuş,  sonralar  nə  səbəbdənsə  oranı  tərk 
edərək  Salyan  şəhərinə  köçmüşdür.  Akademik  H.Araslının  fikrin-
cə, Nişat Şirvani XVIII əsrin I yarısında yaşayıb-yaradan Azərbay-
can  şairləri  içərisində  ən  şöhrətlisidir.  İndi  iki  qəzəl  Azərbaycan 
klassik  ədəbiyyatı  kitabında  268-ci  səhifədə  çap  olubdur,  birlikdə 
oxuyuruq”
448
: 
 
Sağın ey qönçə dəhən, gül kimi xəndan gəzmə, 
Dağıdıb zülfi pərişanu-pərişan gəzmə. 
 
Gəzmə, qurbanın olum, qədrini bilməzlər elə, 
Qorxuram hüsnünə nagəh yetə nöqsan gəzmə. 
 
Əzizim, istərisən şöhreyi-şəhr olmayasan, 
Seyri-bazar edib əğyar ilə meydan gəzmə. 
 
El yaman - yaxşıdır, gəzmə bu kafirlər ilə, 
Sənə yüz kərrə dedim gəzmə müsəlman, gəzmə. 
 
 
                                                 
448
 Dəyhim M. Təzkireyi-şüərayi-Azərbaycan. Təbriz, 1371, V c., s. 448-450. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
328 
Ey Nişat, sən səri-kuyində müqim ol yarın, 
Gəşti-bağ eyləmə gəl, bağ ilə bostan gəzmə. 
 
Təzkirədə  Nişat  Şirvaninin  başqa  bir  qəzəlinə  də  yer  veril-
mişdir. 
Təzkiəçi XX əsr Azərbaycan şairlərindən Ə.Cəmil, B.Vahab-
zadə, S.Rüstəm, Ş.Dəlidağ, Ə.Cavad,  Ə.Qəşəmoğlu,  Qabil,  İ.Tap-
dıq,  P.Qəlbinur,  A.Mirzə,  M.Araz,  N.Həsənzadə,  N.Xəzri,  M.İs-
mayıl, M.Aslan, B.Azəroğlu, N.Gün və b. haqqında məlumat ver-
miş, əsərlərindən nümunələr təqdim etmişdir. O, XX əsrin 90-cı il-
lərinin  əvvəllərində  Bakıda  olmuş,  buradan  müasir  şairlərin  çap 
olunmuş  kitablarını  əldə  etmiş  və  təzkirəsini  hazırlayarkən  bu 
əsərlərdən geniş şəkildə faydalanmışdır. 
M.Dəyhimin  qələmindən  Hacı  Ələmdar  Mahirin  bioqrafiya-
sına  nəzər  salaq:  “Quliyev  Ələmdar  Əbdürrəhim  oğlu  Bakı  şəhə-
rində balıqçı ailəsində 1950-ci ildə anadan olub. 15 yaşından şeir, 
qəzəl  yazmağa başlayıb. 18  yaşından Mahir təxəllüsü  ilə  münacat 
və  s.  şeirləri  vardır.  İlk  təhsilini  yaşadığı  Nardaran  kəndində  alıb. 
Şairin yazdığı şeirlər çox ehsaslı və ehtivalı olan halda qəzəllərin-
də irfan və müsəlmanlıq ətiri vardır. Və öz ölkəsinin bir görkəmli 
və  qüdrətli  şairi  ünvanında  tanınıbdır  və  xəlqlərara  bir  hörmətdən 
bəhrələnir”.   
M.Dəyhim  təzkirədə  Hacı  Ələmdarın  “Qoyma,  ya  Rəbb, 
küfri  salsın  kölgə  iman  üstünə”  və  “Bu  nə  ətri-gülistandır,  bu  nə 
ətri-sənubərdir” misraları ilə başlayan şeirlərini nümunə kimi təq-
dim etmişdir
449
. 
Beləliklə,  Ə.Dövlətabadidən  və  Y.Şeydadan  fərqli  olaraq, 
M.Dəyhim  öz  təzkirəsinə  həm  güneyli,  həm  də  quzeyli  Azərbay-
can şairlərini daxil etmiş və təzkirəsini iki dildə qələmə almışdır.  
 
 
                                                 
449
 Yenə orada, s. 487-491. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
329