Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

Cədvəl 1.
Torpağın aqrofiziki xassələrinin orta qiymətlərivə variasiya əmsalları 
Xassə 
Dərinlik, 
sm 
X
 
C
v
, % 
t
1 
t
2
t
3
 
t
4 
t
5 
t
6
 
t
1 
t
2 
t
3
 
t
4 
t
5 
t
6
 
I
W 
10-15 
23.46 
24.06 
17.91 
14.16 
7.43 
4.99 
8.7 
8.3 
15.9 
6.4 
23.1 
9.7 
35-40 
11.24 
20.76 
18.03* 
13.64* 
10.21* 
10.32 
11.5 
7.7 
9.8 
6.5 
18.6 
4.0 
ρ
b
 
10-15 
1.184 
1.346 
1.427 
1.357 
1.339 
1.332 
12.9 
3.4 
6.0 
7.7 
13.1 
12.0 
35-40 
1.455 
1.411 
1.489 
1.445 
1.318 
1.395 
9.0 
7.6 
3.5 
5.7 
7.4 
6.3 
ɛ
t
 
10-15 
55.33 
49.22 
46.13 
48.78 
49.47 
49.72 
10.4 
3.6 
7.1 
8.1 
13.3 
12.1 
35-40 
45.08 
46.76 
43.82 
45.48 
50.26 
47.35 
11.0 
8.6 
4.4 
6.9 
7.3 
7.0 
ε
a
 
10-15 
27.73 
16.83* 
20.65 
29.53 
39.47 
43.10 
29.5 
18.3 
18.0 
20.8 
22.3 
15.2 
35-40 
28.73 
17.60 
17.17 
25.80 
36.72 
32.94 
23.1 
17.7 
18.0 
14.6 
16.4 
13.7 
II 
W 
10-15 
25.08 
26.10 
17.67 
15.34 
7.79 
5.34 
6.0 
7.2 
7.8 
8.9 
20.2 
11.3 
35-40 
19.34 
23.60 
20.12 
16.95 
14.98 
12.10 
15.0 
6.7 
11.9 
6.1 
3.5 
7.2 
ρ
b 
10-15 
1.200 
1.256 
1.382* 
1.367 
1.342 
1.415 
9.8 
7.5 
12.4 
7.0 
8.6 
3.6 
35-40 
1.377 
1.336 
1.416 
1.375 
1.399 
1.425 
5.5 
7.7 
10.1 
7.6 
7.6 
7.1 
ɛ
t 
10-15 
55.25 
52.59 
47.87* 
48.41 
49.57 
46.61 
10.5 
6.7 
13.5 
7.5 
10.7 
4.1 
35-40 
48.02 
49.59 
46.55 
48.13 
47.22 
46.24 
5.9 
7.9 
11.6 
8.2 
8.5 
8.3 
ε
a 
10-15 
26.35 
20.06 
23.40 
27.49 
39.39 
39.05 
32.6 
28.2 
43.3 
16.3 
16.5 
6.5 
35-40 
21.52 
18.18 
18.30 
24.84 
26.26 
29.01 
14.7 
26.2 
33.5 
23.7 
21.3 
18.2 
III 
W 
10-15 
25.02* 
25.76 
17.33 
14.40 
8.41 
5.13 
2.1 
6.4 
3.3 
6.2 
11.4 
8.0 
35-40 
15.76* 
23.87 
18.27 
15.60 
13.08 
11.42* 
30.3 
3.7 
5.1 
9.0 
9.1 
5.2 
ρ
b 
10-15 
0.968 
1.118 
1.183 
1.227 
1.345 
1.365 
10.9 
8.6 
10.4 
15.5 
11.0 
7.9 
35-40 
1.373 
1.388 
1.365* 
1.380 
1.434 
1.401* 
6.4 
2.5 
5.6 
7.4 
7.0 
6.6 
ɛ
t 
10-15 
63.45 
57.82 
55.36 
53.67 
49.23 
48.50 
6.2 
6.3 
8.4 
13.4 
11.3 
8.4 
35-40 
48.17 
47.63 
48.48* 
47.92 
45.87 
48.11 
6.8 
2.8 
5.9 
8.0 
8.3 
8.3 
ε
a 
10-15 
39.23 
26.49 
34.86 
36.04 
37.93 
41.51 
16.7 
19.7 
19.8 
26.8 
17.6 
11.0 
35-40 
26.65+ 
16.30 
23.53* 
26.40 
27.13 
36.78 
24.8 
16.9 
20.7 
21.6 
18.8 
19.5 
Qeyd.
W – kütləvi nəmlik (%), ρ
b 
– sıxlıq (q/sm
3
), ɛ
t
– ümumi məsaməlik (%),ε
a
– aerasiya məsaməliyi (%), * − paylanma 
normaldeyil. 

---

504 
Şəkil 1.
Torpağın kütləvi nəmliyi, sıxlığı, ümumi və aerasiya məsaməliyinin 
dinamikası. 
4
9
14
19
24
t1
t2
t3
t4
t5
t6
W (%) 
I,10-15 sm
II,10-15 sm
III,10-15 sm
I,35-40 sm
II,35-40 sm
III,35-40 sm
0,9
1
1,1
1,2
1,3
1,4
1,5
t1
t2
t3
t4
t5
t6
ρb
(q/sm3) 
I,10-15 sm
II,10-15 sm
III,10-15 sm
I,35-40 sm
II,35-40 sm
III,35-40 sm
40
45
50
55
60
65
t1
t2
t3
t4
t5
t6
εt 
(%) 
I,10-15 sm
II,10-15 sm
III,10-15 sm
I,35-40 sm
II,35-40 sm
III,35-40 sm
15
20
25
30
35
40
45
t1
t2
t3
t4
t5
t6
ε
a
 
(%) 
I,10-15 sm
II,10-15 sm
III,10-15 sm
I,35-40 sm
II,35-40 sm
III,35-40 sm

---

505 
Variantlar üzrə zaman və məkan çərçivəsində torpağın sıxlığıbir sıra hallarda 
0.05 ehtimal səviyyəsi ilə statistik etibarlı fərqlənmişdir. Məlumdur ki, torpağın 
sıxlığı onun kipləşmədərəcəsini xarakterizə edir. Tədqiqat dövründə bütün 
variantların hər iki dərinliyində torpağın sıxlığı 0.97q/sm
3
ilə 1.49q/sm
3 
intervalında dəyişmişdir. Torpağın kipləşməsi şum qatında daha intensiv gedir və 
bütün variantlarda sıxlıq şumaltı qatda nisbətən böyük qiymətlərlə xarakterizə 
olunur. Bütün variantlar üzrə şumaltı qata nisbətən şum qatında sıxlığın dəyişməsi 
daha geniş diapazonu əhatə edir. Torpağın şum qatında sıxlığın minimum qiyməti 
(0.97q/sm
3
) III-də, maksimum qiyməti (1.43q/sm
3
) isə I-də müşahidə olunur. 
Şumaltı qatda isə sıxlığın ən kiçik (1.32q/sm
3
) və ən böyük (1.49q/sm
3
) 
qiymətlərinə I variantında rast gəlinir. 
Torpağın ümumi və aerasiya məsaməliyi bütün variantvə dərinliklər üzrə 
uyğun olaraq 43.82-63.45% və 16.30-43.10% diapazonunda dəyişir. Torpağın 
məsamə fəzasının həcmini xarakterizə edən bu aqrofiziki göstəricilər də bir sıra 
hallarda müxtəlif variant və dərinliklər üzrə statistik etibarlı fərqlənirlər. Aerasiya 
məsaməliyi kritik həddə çatdıqda (10-15%) torpağın su-hava keçiriciliyi zəifləyir, 
bitkilərin inkişaf intensivliyi və mikrobiotanın bioloji aktivliyi azalır [2; 10].
Torpağın aqrofiziki xassələrinə uyğun olaraq arpa bitkisinin məhsuldarlığı da 
müxtəlif variantlarda fərqlənmişdir. Ümumi quru biokütlə və dən məhsuldarlığına 
görə I, II və I, III variantları arasındakı fərq daha çoxdur (uyğun olaraq 15.2, 6.1 
s/ha və 12.0, 5.3 s/ha). II və III variantları isə az fərqlənmişlər (quru biokütlə ‒ 3.2 
s/ha, dən məhsulu – 0.8 s/ha). Ümumi quru biokütlənin və dən məhsuldarlığının ən 
yüksək qiymətləri 127.2 s/ha və 35.4 s/ha olmaqla, II variantda alınmışdır. Bu 
kəmiyyətlərin ən kiçik qiymətləri isə I variantda müşahidə edilmişdir (uyğun 
olaraq 112.0 və 29.3 s/ha). Yuxarıda qeyd edildiyi kimi bitkilərin intensiv inkişaf 
dövrünün kəskin quraqlıq şəraitinə düşməsinə baxmayaraq II və III variantlarda 
torpağın aqrofiziki xassələrinin nisbətən optimala yaxın olması ilə yanaşı, torpaqda 
əlverişli rütubət ehtiyatının çox və ümumi evapotranspirasiya itkilərinin az olması 
arpanın bioloji məhsuldarlığının 12-15 s/ha, dən məhsulunun isə 5-6 s/ha artıq 
olmasına şərait yaratmışdır. 
Tədqiqat zamanı aşağıdakı nəticələr əldə edilmişdir: 
 
1. Tədqiqat aparılan məkan və zaman çərçivəsində torpağın şum və şumaltı 
qatlarında öyrənilən aqrofiziki xassələrin paylanması p > 0.05 mənalılıq səviyyəsi 
ilə əsasən normal Qaus qanuna uyğundur. Normallıq kriteriyasının ödənməsi 
aqrofiziki parametrlərin orta qiymətlərini, dispersiyalarını və variasiya əmsallarını 
müqayisəli şəkildə qiymətləndirməyə imkan verir. 
2. Bitkilərin boruyaçıxma-sünbülləmə inkişaf mərhələsindən sonra torpağın 
hər iki qatında bütün aqrofiziki xassələr tarazlıq qiymətlərinə yaxınlaşaraq nisbətən 
stabilləşmişdir. May ayından başlayaraq yağıntıların miqdarı kəskin azaldığından 
torpağın kütləvi nəmliyi vegetasiyanın sonuna qədər azalmaqda davam etmiş, 
aerasiya məsaməliyi isə uyğun olaraq nisbətən artmışdır. Qara herik variantında
rütubət ehtiyatı hər iki dərinlikdə yüksək olmuşdur. Torpağın sıxlığının məkan və 
zaman dəyişməsi 1-1.5q/sm³ intervalında tərəddüt etmişdir. Vegetasiya 

---

506 
müddətində torpağın aqrofiziki xassələri kök sistemnin inkişaf dinamikası ilə 
əlaqədar olaraq profil üzrə differensasiyaya uğrayır. 
3. Yağıntıların 90%-dən çox hissəsi vegetasiya dövrünün noyabr-aprel 
aylarında düşməsi (may-iyun aylarında 17.5mm yağıntı düşmüşdür) quraqlıq 
şəraitini formalaşdırmış və bitkilərin fizioloji yetişməsini stimullaşdırmışdır. Buna 
baxmayaraq, torpağın mövcud aqrofiziki vəziyyətinin formalaşdığı meteroloji və 
aqrotexniki şərait arpa bitkisindən 112-127 s/ha ümumi quru biokütlənin, 29-35 
s/ha dən məhsulunun alınmasını təmin etmişdir.