Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 
UOT 6311:631.52 (479.24) 
 
DÜZƏN QARABAĞ ŞƏRAİTİNDƏ BƏRK VƏ YUMŞAQ BUĞDALARIN 
MƏHSULDARLIQ VƏ KEYFİYYƏT GÖSTƏRİCİLƏRİ 
X.N.RÜSTƏMOV, M.Q.ƏHMƏDOV, Q.M.HƏSƏNOVA,
E.R.İBRAHİMOV, V.F.İBADOV, Ə.C.MUSAYEV
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Az1098, Sovxoz 2, Pirşağı qəs., Bakı ş. 
 
[e-mail]
 
Tətrər BTS-də, suvarma şəraitində 61 bərk və yumşaq buğda sortnümunələrinin 
aqrobioloji xüsusiyyətləri və dənin keyfiyyət göstəriciləri öyrənilmişdir. Qış fəslinin 
qısa, mülayim yaz fəslinin uzunmüddətli, nisbətən soyuq və rütubətli olması 
nəticəsində pas xəstəliklərinin epifitotiyası və bitkilərdə potensial boy göstəriciləri və 
yatma müşahidə edilmişdir. Dən dolma dövründə yüksək hərarət nəticəsində 
buğdalarda süd-mum yetişmə fazalarının kəskin qısalması müşahidə edilsə də yüksək 
məhsuldarlığa və dən keyfiyyətinə malik sortnümunələr seçilmişdir. Müəyyən 
edilmişdir ki, meteoroloji şəraitinin öyrənilən genotiplərin çörək keyfiyyətinə təsiri 
minimum, kleykovina və zülalın miqdarına isə maksimum olmuşdur. Bərk buğdanın 

---

143 
yeni Zəngəzur və yumşaq buğdanın Əsgəran sortları rayonlaşdırılması məqsədilə 
Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövlət Komissiyasına təqdim 
edilmişdir. 
Açar sözlər:
bərk buğda, yumşaq buğda, epifitotiya, dən dolma, dənin keyfiyyət 
göstəriciləri 
Ключевые слова:
пшеница твердая, пшеница мягкая, эпифитотия, налив 
зерна, показатели качества зерна 
Key words:
durum wheat, bread wheat, epiphytoty, grain filling, grain quality 
indicators 
Qırtıckimilər, o cümlədən buğdalar əhalinin çörək və digər məmulatlarla təmin 
edilməsində, heyvandarlığın və quşçuluğun yem bazasının mökəmlənəsində önəmli 
yer tutur – ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin əsasını təşkil edir. Bundan başqa, taxıllar 
növbəli əkinlərdə əvəzsiz yer tutmaqla torpaqların münbitliyinin qorunub 
saxlanılmasında, alaq otları ilə mübarizədə, külək və su eroziyasının qarşısının 
alınmasında əsas yeri tutur. Son illər Respublikamızda əhalinin ərzaqla təminatını və 
heyvandarlığın yem bazasını möhkəmləndirmək üçün bir sıra dövlət proqramları, 
qanun və qərarlar qəbul edilmişdir. Ona görə də, kəskin və anomal iqlim dəyişkənliyi 
ilə müşayət olunan müasir dövrdə yüksək stabil məhsuldarlığa və dən keyfiyyətinə 
malik sortların yaradılması, tətbiqi aktual və vacibdir [1; 2].
Son illərdə, qlobal iqlim dəyişkənliyi fonunda bölgənin iqlim şəraiti orta çoxillik 
göstəricilərdən kəskin fərqli olmuşdur [1; 2]. Sonuncu, 2015-ci ildə də iqlim 
göstəricilərindən kənarlaşmalar müşahidə olunmuşdur. Cari ildə qış fəslinin mülayim 
keçməsi, yazın uzunmüddətli olması, aşağı temperatur və yağıntıların miqdarının 
nisbətən çox olması səbəbindən – yüksək rütubətlilik nəticəsində göbələk 
xəstəliklərinin, xüsusən də sarı pasın epifitotiyası müşahidə olunmuşdur.
Yüksək sirayətlənmə fonu struktur elementlərinə və dəndolma prosesinə mənfi təsir 
etməklə bioloji və aqronomik məhsuldarlığı kifayət qədər aşağı salmışdır. Anomal 
iqlim dəndolma prosesinə də mənfi təsir etmişdir. Dənin dolması kəskin hava və 
torpaq quraqlığı fonunda getdiyindən buğdaların vegetasiyası vaxtından əvvəl sona 
yetmişdir. İqlim göstəriciləri fenoloji fazaların müddəti, bitkilərin hündürlüyü və 
struktur elementlərinə təsir etməklə məhsuldarlığa və dənin keyfiyyət-texnoloji 
göstəricilərinə mənfi təsir göstərmişdir.
Son illərdə ƏETİ-də seleksiya proseslərinin intensivləşməsi ilə yanaşı, CIMMIT 
və ICARDA kimi beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq nəticəsində genofondun 
potensial məhsuldarlıq, xəstəliklərə davamlılıq kimi çatışmayan əlamətlərin daşıyıcısı 
olan genotiplərlə zənginləşməsinə şərait yaratmışdır. Bölgədə payızlıq bərk buğdanın 
seleksiyası üzrə müxtəlif pitomniklərdə beş minə qədər sortnümunə, hibrid xətti və 
pespektiv sort öyrənilsə də, seleksiyanın son mərhələlərindən olan müsabiqəli sort 
sınağı pitomnikində (MSS) öyrənilən materiallar daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Cari ildə MSS-də 61 sortnümunə, hərəsi 50 m
2 
olmaqla 4 təkrarda öyrənilmişdir. 
Onlardan 17 nümunə bərk, 44 nümunə isə yumşaq buğdalara aiddir. Vegetasiya 
dövründə fenoloji müşahidələr aparılmış, sünbülləmə və mum yetişkənliyinin 

---

144 
başlanğıcında xəstəlik və zərərvericilərə davamlılıq, seçmə və yekun 
qiymətləndirilmələr müvafiq metodiki göstərişlər əsasında öyrənilmişdır [3].
Qeyd etdiyimiz kimi, cari ildə yaz fəsli uzunmüddətli və yağıntılı olmuşdur. 
Nəticədə, ötən illərə nisbətən nümunələr gec sünbülləmiş, normal suvarma və optimal 
iqlim şəraiti nəticəsində potensial boy göstəriciləri, pas xəstəliklərinin epifitotiyası 
müşahidə olunmuşdur. Gec sünbülləmə, hündürboyluluq səbəbindən yatma və 
xəstəliklərlə siyarətlənmə məhsuldarlığı limitləşdirən faktorlar olmuşdur. Ona görə də 
hesabat ilində ilk növbədə sünbülləmə müddəti, boy göstəriciləri, xəstəliklərə 
davamlılıq və vahid sahədən məhsuldarlığa görə seçmə aparılmışdır.
MSS-də öyrənilmiş bərk və yumşaq buğda genotipləri, əsasən intensiv tipli 
olmaqla, fenoloji fazaların başlanma tarixi, xəstəliklərə davamlılıq, boy göstəriciləri 
və vahid sahədən məhsuldarlığa görə kəskin fərqlənirlər (Cədvəl 1).