Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 
UOT 633.1:633/635:631.52 
 
ARPANIN XƏSTƏLİK VƏ ZƏRƏRVERİCİLƏRİ, ONLARA QARŞI 
MÜBARİZƏ 
Q.A.NOVRUZLU a.e.ü.f.d., dosent, N.H.ƏZİZOVA b.ü.f.d 
Əkinçilik Elmi Tədqiqat İnstitutu, Bakı ş. Pirşağa qəs., Sovxoz № 2, 
e-mail: [e-mail], [e-mail] 
Məqalədə Respublikanın Şirvan bölğəsində öyrənilən müxtəlif arpa rüşeym 
plazmalarının xəstəlik və zərərvericilərə qarşı davamlılığı haqqında tədqiqatın 
nəticələri verilmişdir. Tədqiqat zamanı müəyyən olunmuşdur ki, arpa sortnümunələri 
genotipdən asılı olaraq xəstəlik və zərərvericilərə qarşı müxtəlif tolerantlıq göstərir. 
Buna baxmayaraq, tədqiq edilən sortnümunələr arasından arpanın unlu şeh, pas, 
helmintosporioz xəstəliklərinə və zərərvericilərdən hessen və isveş milçəklərinə 

---

291 
davamlı genotiplər seçilərək, seleksiyada başlanğıc material kimi istifadəsitövsiyyə 
olunmuşdur. 
 
Açar sözlər: 
arpa, sortnümunə, unlu şeh, helmintosporioz, xəstəlik, zərərverici, 
ilkin material 
Ключевые 
слова:
ячмень, 
сортообразцы, 
мучнистая 
роса, 
гельминтоспориоз, болезнь, вредитель, исходный материал 
Key 
words: 
winter 
wheat, 
infection, 
fungus, 
powdery 
mildew, 
helmintosporium, disease, pest, initial material 
Dənli bitkilərin seleksiyasında onların müxtəlif göbələk xəstəliklərinə və 
zərərvericilərə davamlılığı, böyuk əhəmiyyətə malikdir. Stres faktorlara davamsız 
sortların becərilməsi, xeyli miqdarda məhsul itkisinə səbəb olur. FAO-nun 
məlumatlarına görə bu amillərin təsiri nəticəsində, dünyada, kənd təsərrüfatı bitkiləri 
üzrə məhsul itkisi təqribən 30-35 % təşkil edir [1; 2; 3]. 
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası olduqca mürəkkəb torpaq-
iqlim şəraitinə malik olduğuna görə, becərilən arpa sortları müxtəlif göbələk 
xəstəlikləri və zərərvericilərlə əhəmiyyətli dərəcədə yoluxur [4; 5]. Müəyyən 
olunmuşdur ki, yarpaq xəstəlikləri içərisində zolaqlı (50%) və tozvari 
helmintosporioz (45%) üstünlük təşkil edir. Tozvari helmintosporioz bitkinin 
kollanma fazasında, zolaqlı helmintosporioz isə həm kollanma, həm də sünbülləmə 
fazasında rast gəlinir [1]. Digər xəstəliklərdən cırtdan pas 28%, sarı pas 49%, 
rinxosporioz 15%, septorioz 28%, unlu şeh 40% yayılmışdır [1; 5; 6]. Ədəbiyyat 
məlumatına görə sarı pasdan məhsul itkisi 25-30%, toz sürmədən 10-20%, unlu 
şehdən 8-20, bəzən 30-40%, helmintosporioz xəstəliklərindən (70-80 % yoluxduqda)
10-34% olur. Bu zaman məhsulun keyfiyyəti olduqca pisləşir [7; 8]. 
Uzun illərdir seleksiyaçı alimlərin apardığı tədqiqatlar sübut etmişdir ki, stres 
faktorlardan hesab olunan xəstəlik və zərərvericilərə qarşı davamlı sortların 
yaradılması, fasiləsiz olaraq davam etdirilməlidir. Qeyd olunur ki, xəstəlik və 
zərərvericilərə davamlı sortlar yaradıldıqca, paralel olaraq patogenlər də mutasiyaya 
uğrayır və daha aqressiv formalar əmələ gəlir. 
Hazırda becərilən müasir sortların ən zəif xüsusiyyətlərindən biri də, onların 
əksəriyyətinin müxtəlif zərərvericilərə (milçəklərə, mənənələrə və s.) davamsız 
olmasıdır ki, bu da nəticədə xeyli məhsul itkisinə səbəb olur. Uzun illərdir, bu 
problemin həlli üçün müxtəlif mübarizə üsulları işlnib hazırlanmaqdadır. Bu 
üsullardan biri də mövcud xəstəliklərə qarşı müxtəlif pestisidlərin tətbiq olunmasıdır. 
Bu üsulla, istənilən zərərli biofaktor məhv edilsə də, ekoloji baxımdan zərərli olub, 
qida maddələrinin və ətraf mühitin çirklənməsinə səbəb olur [6; 9; 10]. 
Ekoloji sistemin qorunub saxlanması, ən prioritet sahələrdən biri olduğuna görə, 
kənd təsərrüfatı bitkilərinin xəstəliklərə və zərərvericilərə davamlı sortlarının 
yaradılması və tətbiqi, seleksiyanın ən başlıca məsələlərindən biridir [11;12; 
13;14;15]. Müasir seleksiya metodlarından istifadə etməklə, donor genotiplərin 
iştirakı ilə stres faktorlara davamlı sortların yaradılması, xeyli miqdarda məhsul 

---

292 
itkisinin qarşısının alınmasına və ekoloji sistemin təmiz qalmasına imkan yaradır. 
Aparılan tədqiqatda seleksiya işləri, məhz bu istiqamətdə olmuşdur. 
Tədqiqat obyekti olaraq ICARDA-dan introduksiya olunmuş minə yaxın arpa 
rüşeym plazması 2011-1015–ci illərdə Respublikanın fərqli bölgələrində müxtəlif 
təsərrüfat-qiymətli əlamətlərinə, həmçinin xəstəlik və zərərvericilərə davamlılığına 
görə qiymətləndirilmişdir.
Sortnümunələr kolleksiya pitomnikində hər biri 1 m
2
sahədə əkilmişdir. 
Aqrotexniki qulluq işləri, bölgə üçün qəbul olunmuş qaydalara uyğun yerinə 
yetirilmişdir.Vegetasiya müddətində fenoloji müşahidələr, dənli və dənli-paxlalı 
bitkilərin öyrənilməsinə dair metodikaya uyğun aparılmışdır [16; 17].
Sortnümunələrin, sortların, nömrələrin, xətlərin xəstəlik və zərərvericilərə 
davamlılığı təbii fonda öyrənilmişdir. Qiymətləndirmə 9 ballıq şkala ilə aparılmışdır: 
1 – davamlılığı çox zəif, 3 – zəif, 5 – orta, 7 – yüksək, 9 – çox yüksək [18; 19]. 
Seleksiya materialının zərərvericilərə davamlılığı da müvafiq metodikalara 
uyğun olaraq qiymətləndirilmişdir [16]. Bitkilərin vegetasiya müddətində 
zərərvericilərin müşahidəsi, kollanma fazasından başlayaraq tam yetişmə dövrünədək 
davam etdirilmişdir. 
Tədqiqat işləri Əkinçilik ETİ-nun Tərtər, Qobustan və Cəlilabad BT 
Stansiyalarında, Şəki DM-də, ETPİ-nun Şirvan TS-da aparılmışdır. Tədqiqat işlərinin 
belə geniş araealda aparılması, seleksiya prosesi zamanı patogenin yayılmış 
populyasiyasına, irsi olaraq kompleks davamlı genotiplərin müəyyən olunmasıdır. 
Məhz buna görə də seleksiya işi belə geniş arealda aparılmışdır.
Müşahidələr zamanı tədqiqat ilindən asılı olaraq, arpanın ən geniş yayılmış 
xəstəlik və zərərvericilərinin çoxuna rast gəlinmişdir. Suvarma bölgələrində (Tərtər 
BTS və Şirvan TS) əsasən unlu şeh, pas və helmintosporioz xəstəliklərinə, 
zərərvericilərdən isə hessen milçəyinə və bir sıra mənənələrə rast gəlinmişdir. Dəmyə 
şəraitində bu xəstəliklərə, qismən az təsadüf olunsa da helmintosporiozun zolaqlı 
formasına və rinxosporioz xəstəliklərinə də təsadüf olunmuşdur. Tədqiqat illərində 
torpaq-iqlim şəraiti bir birindən tamamən fərqli olduğuna görə, sortnümunələrin stes 
faktorlara davamlılıq baxımdan düzgün qiymətləndirilməsi üçün təbii şərait olduqca 
əlverişli olmuşdur. 2011-2012-ci və 2015-ci illərdə yazda havanın temperaturu 10-
25
0
С, nəmliyin isə 85-90% olması, göbələk xəstəliklərinin əhəmiyyətli dərəcədə 
meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Yazda havanın sərin və yağmurlu olması, 
havanın nisbi nəmliyinin artması, patogenlərin inkişafına və xəstəliyin əmələ 
gəlməsinə səbəb olmuşdur. 2013-2014-cü illərdə isə havanın temperaturunun yüksək 
olması, yağmurların az miqdarda düşməsi, əvvəlki illərlə müqayisədə xəstəliklərin az 
olmasına səbəb olmuşdur. 
Ayrı-ayrı illərdə unlu şeh, gövdə pası, cırtdan pas və digər xəstəliklər, bitkinin 
yarpaq və gövdələrini, hətta sünbüllərini də sirayətləndirə bilir. Müşahidələr 
nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, gövdədə əmələ gələn sarı-boz uzun sporlar, 
gövdənin epidermisini dağıdır və inkişaf edən uredosporlar 18-21 mm uzunluğunda 
qara uzun xətlər əmələ gətirir. Bu xəstəliyə olduqca davamsız olan sortnümunələrdə, 
məhsuldarlıq xeyli azalır və cılız dənlər əmələ gəlir. Karlik, (cırtdan) pas xəstəliyinə 
tutulmuş bitkilədə isə, patogen yarpaq səthini zədələyir və onun səthində sarı və ya 

---

293 
sarı bozumtul uredosporlar əmələ gətirir. Davamsız genotiplərdə məhsuldarlığın 4-
9% azalmasına səbəb olur.
Aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, öyrənilən seleksiya materialı içərisində yüksək 
immunluğa malik arpa genotiplərinin miqdarı azdır və xəstəliyin növündən asılı 
olaraq, əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilir. Öyrənilən seleksiya materialının 42,7%-i 
gövdə pasına ortadavamlı, 34,5%-i isə zəif davamlı olmuşdur. Sortnümunələrin 
müvafiq olaraq 34,7 və 29,3%-i karlik pasa qarşı orta və zəif davamlı olmuşdur. 
Gövdə pasına qarşı yüksək davamlı və immun nümunələrin miqdarı 5,9–7,8%, karlik 
pasa davamlı və immun olanlar isə 10,2-12,6% olmuşdur. Hər iki pasa tamamən 
davamsız olan genotiplər, seleksiya materialının 9,1-13,2% -ni təşkil etmişdir. 
Xəstəliklərlə müqayisədə zərərvericilərlə yoluxan sortnümunələrin sayı az 
olmuşdur. Tədqiq edilən nümunələrin ümumilikdə 7,8%-i zərərvericilərə qarşı 
davamsız olmuş, 50,3%-i zəif və orta dərəcədə tolerantlılıq göstərmiş, 41,9%-i isə 
davamlı olmuşdur. Zərərvericilərə davamsız olan sortnümunələr, əsasən introduksiya 
olunmuş formalar arasından aşkar edilmişdir. Tədqiqat nəticəsində müəyyən 
olunmuşdur ki, öyrənilən seleksiya materialı arasından kompleks təsərrüfat-qiymətli 
əlamətlərə malik, xəstəlik və zərərvericilərə davamlı, yüksək məhsuldar formalar 
seçmək mümkün olmuşdur. Bunlara misal olaraq: Nutans 67/91, Boldo/ALOE-
CIMMYT,Viringa'S7/WI2291/WI2269/6/Rhodes
l
S'//TB/ 
Chzo/3/Gloria
l
S/Copal'S74/ESC-ll-72-83-3E-7E-5E-lE/5/AleliICB02-O534-OAP-
8TR-0AP, Novoir 1İCB 91-0343-OAR-241, Rihane-03 və b. göstərmək olar 
(Cədvəl). 
2011-2015-ci illərdə aparılan seleksiya işləri göstərdi ki, arpanın xəstəlik və 
zərərvericilərinə qarşı mübarizədə, müxtəlif mübarizə üsullarından (aqrotexniki, 
kimyəvi və s.) fərqli olaraq, seleksiya yolu ilə tətbiq olunan yüksək məhsuldar və 
keyfiyyətli sortların becərilməsi, ekoloji baxımdan daha əhəmiyyətlidir.