Azərbaycan respublikasi prezidenti yaninda döVLƏT İdarəSİNİn akademiyasi abduləli abdullayev malik səLİmov müqayiSƏLİ İNZİbati HÜquq
Yüklə 1,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 2. Zərərin ödənilməsi qaydası
İnzibati hüquq üçün bu, xüsusi hüquqla müqayisədə daha artıq dərəcədə özünəməxsus bir sahədir. Buna görə də onu dərindən təhlil etməyə dəyməz. Üç məsələ haqqında ayırmalar etmək tamamilə kifayətdir: üzərinə məsuliyyət qoyulan kollektivlər haqqında; zərər anlayışı haqqında və cərimə ödənilməsi tələbli məhkəmə iddiaları haqqında. Üzərinə məsuliyyət qoyula bilən kollektivlər hər dəfə borclunun, zərərçəkənə cərimə ödəməli olanın xasiyyətini müəyyənləşdirməyi vacib sayır. Burada yenidən hüquqi şəxsin ilkin anlayışı meydana çıxır. Adi dildə «administrasiyanın məsuliyyəti» və ya «ümumi hakimiyyətin məsuliyyəti» ifadəsi işlədilir. Bu ifadələrin hüquqi nöqteyi-nəzərindən heç bir mənası yoxdur. Müəyyən hüquqi şəxsin - dövlətin və yaxud ərazi kollektivinin, kommunanın və ya departamentin, ümumi xidmət funksiyasını həyata keçirən dövlət təsisatının və ya xüsusi orqanın məsuliyyəti meydana çıxır. Bu, praktiki cəhətdən çox vacib məsələdir, çünki əgər zərərçəkən səhvən təqsiri olmayan kollektivə qarşı iddia irəli sürərsə, onda ilk tələb iddia icraatında tətbiq edilən formula uyğun olaraq ünvanına yönəldilməmiş hesab ediləcək və hətta zərərçəkənin tələbinin mahiyyəti üzrə tamamilə əsaslı olsa belə, iddia məhkəmə tərəfindən rədd ediləcəkdir. Bununla belə, idarəetmə orqanlarının hansının həqiqətən təqsirli olduğunu müəyyənləşdirmək bir sıra səbəblər üzündən çox çətin olur. Misal üçün, eyni bir qulluqçu bir neçə kollektivin adından çıxış edə bilər; bu, funksional ikiləşmədir; mer gah kommunanın adından fəaliyyət göstərir, gah da dövlət adından. Elə də olur ki, bir neçə kollektiv eyni bir funksiyanı yerinə yetirməkdə əməkdaşlıq edirlər: misal üçün, kommuna yollarının lazımi vəziyyətdə saxlanmasını təmin etmək üçün dövlət - hüquqi statusa malik olan yol xidmətini həyata keçirir; bununla yanaşı, bələdiyyə polisinə aid olan yanğınsöndürmə işləri departament səviyyəsində təşkil edən xidmətlərə həvalə olunur və xüsusi ictimai təsisat tərəfindən yerinə yetirilir. Nəhayət, daha bir neçə çətinliklərə rast gəlinir ki, bu da nəzarətin, gözqoymanm olmamasıdır. Bəs nəzarət altında, bəzən də yuxarı idarəetmə orqanının tələbi ilə qeyri-qanuni qərar qəbul edildikdə bunun üçün kim məsuliyyət daşıyır? Kollektiv və yaxud qərar çıxaran şəxs, yoxsa dövlət orqanı? 184 Bu məsələlərin həlli üçün məhkəmə praktikası iki meyar işləyib hazırlamışdır: xidmətin xarakterinə aid olan əsas meyar və daşınmaz əmlaka vurulan zərərlə əlaqədar yardımçı qrupun sahibinin meyarı. Xidmətin xarakterinin meyarı məsuliyyətin, adətən, xidməti vəzifə daşıyan kollektivin üzərinə qoyulur. Deməli, zərərin ödənilməsi həmin xidmətin tabeçiliyində olduğu idarəetmə orqanına həvalə edilir. Misal üçün, desentralizasiya haqqında 1982-1983-cü illərin qanunları qəbul edilənədək tikinti üçün icazələr verilməsi dövlət xidməti orqanları tərəfindən həyata keçirilirdi; hətta icazəni mer verdikdə və ya rədd etdikdə belə qərarın özü dövlətin məsuliyyətindən doğulur, çünki mer bu qərarı dövlət adından çıxardır. İkincisi son dərəcə mürəkkəb məsələdir; polisin fəaliyyəti sahəsində və nəzarətin həyata keçirilməsi zamanı bu qaydalar da bir qədər incəliklərlə üzləşir. Polisin fəaliyyət məsələsi ona görə mürəkkəbdir ki, Fransada müasir hüquq sistemi xidmətin təşkili ilə bağlı onun məsuliyyəti arasında uyğunsuzluq nəzərdə tutur. Polis xidmətlərinin təşkili əsasən dövlətdən asılıdır. Polis bölmələrinin əksəriyyəti dövlət xidmətidir, polis nəfərləri özləri isə dövlət agentləridir. Bu, şəhər polisinə, respublika təhlükəsizlik dəstələrinə, jandarmeriyaya da aiddir; yalnız kənd polisi indiyədək kommuna hakimiyyətlərinin tabeliyindədir. Xidməti funksiyaların xarakteri baxımından da fərq qoyulmalıdır. Bir çox hallarda məhkəmə işləri bələdiyyə polisinin fəaliyyətinə aid edilir (bələdiyyə polisi isə, hətta onun funksiyalarını dövlət agent- ləri yerinə yetirdikdə belə kommunalann tabeliyindədirlər). Digər hallarda müvafiq işlər dövlətin tabeliyindəki polisin fəalliyyətinə də aid edilir. Beləliklə, zərərə görə cavabdeh qismində çox zaman kommuna, bəzi hallarda isə dövlət çıxış edir. Kommunanm məsuliyyəti bələdiyyə polisinin qərarları ilə, məsələn, avtomobil dayanacağı haqqında, yaxud təcili zərurət olduqda adamları yerləşdirmək üçün mənzillərin müsadirə edilməsi barədə qərarlarla müəyyənləşdirilir. Yaşayış məntəqələrində yol hərəkəti üzrə polisə aid bütün məsələlər kommunanm səlahiyyətindədir. Bununla yanaşı, kömək üçün qonşu kommunalann, hətta departamentlərin yanğınsöndürmə xidmətlərinə müraciət etməyə məcbur olan kiçik bir kəndin yanğınsöndürənləri barədə getdikdə belə, yanğınsöndürmə ilə bağlı bütün məsələlər yanğın baş verən yerin kommunasmm səlahiyyətindədir. Polisin fəaliyyət prosesində aşağıdakılar həyata keçirilir: şəhərlərdə ictimai asayişin qorunub saxlanması, şəhərlərdən kənarda yol 185 hərəkətinə nəzarət edilməsi və nəhayət, xaricilərin işlərinə, sürgünedil- mənin həyata keçirilməsi nəzarətin həyata keçirilməsinə, yaxud da məhkəmə qərarlarının yerinə yetirilməsi üçün köməklik məqsədilə polisdən istifadə edilir. Belə olduqca çoxcəhətli funksiyaların bir əldə cəmlənməsi təəssüf ediləcək haldır, çünki polisin xidməti işi ilə bağlı olaraq vurulmuş zərərlərin ödənməsinə nail olmaq asan deyildir. Əgər zərər məhkəmə polisinin hərəkətləri nəticəsində dəymişdirsə, bu hərəkətlər dövlət hakimiyyəti tərəfindən və dövlət adından icra edildiyinə görə bu barədə mübahisələr ümumi məhkəmələrdə baxılmalıdır. Qeyri-qanuni hərəkətləri inzibati polis etmişdirsə, onda mübahisələrə inzibati ədliyyə orqanlarında baxılmalıdır. Əgər bələdiyyə polisi tərəfindən törədilibsə, dövlət adından fəaliyyət göstərən polisdən söhbət getməsindən asılı olaraq, bu məsələdə fərq qoyulur. Elə hallar olur ki, eyni bir agent müəyyən müddət ərzində məhkəmə polisi çərçivəsində fəaliyyətdən inzibati polis çərçivəsində fəaliyyətə keçir. Yol hərəkətini təmin edən polis bununla əlaqədar hüquqpozmaya görə cərimə tətbiq edirsə, bunu məhkəmə polisi adından edir. O, yol hərəkətini pis təmin etdiyinə görə zərər vurursa, bu zaman bələdiyyə polisi adından çıxış etmiş olur; əgər avtomobil sürücüsü polis nəfəri ilə mübahisə edərək, nəticədə ona bədən xəsapəti yetirirsə, onda polis nəfəri dövlət adından hərəkət etmiş olur, çünki söhbət hüquq qaydalarının qorunmasından gedir. Nəzarətin həyata keçirilməsi zamanı məsuliyyət prinsipi normativ aktlarla yaradılır. Məsələn, merin kommuna adından qəbul etdiyi bələdiyyə qərarı kommuna üçün məsuliyyət yaradır. Lakin o, bu qərarı qəbul etməyə kommunanı məcbur edərsə, yaxud əksinə, o, kommunaya qəbul etmək istədiyi qərarı qəbul etməyi qadağan edərsə^ bu zaman kommuna dövlətə qarşı iddia qaldıra bilər. Bu halda dövlətin məsuliyyəti təqsirli nöqsanla əlaqədar olaraq yaranır və zərərçəkənin özü bilavasitə dövlətə qarşı iddia qaldırmaq hüququna malikdir. Bunun nəticəsində bir sıra praktik çətinlkilər, o cümlədən dövlət nəzarəti funksiyalarının əvəzlənməsi zamanı yaranan çətinlkilər ortaya çıxır. Misal üçün, əgər Respublika komissarı bilavasitə kommuna adından çıxış edirsə, onun hərəkətləri birinci növbədə kommuna üçün məsuliyyət riski yaradır. Bu çətinliklər bəzən şikayətçilər üçün çaşdırıcı hal olur və belə hallar Dövlət Şurasını çətin vəziyyətdən çıxış yolu tapmağa vadar edir. Məsələn, məcburi vaksinasiya nəticəsində (peyvəndetmə) bəzən vətəndaşlara zərər vurulur. Vurulmuş zərər dövləti xidmət sahəsi nəti 186 cəsində baş verir. Dövlət Şurasının səhiyyə naziri Lastrojolinin əleyhinə dair iş üzrə 13 iyul, 1963-cü il tarixli qərarında müəyyən edilmişdi ki, «bu işdə iki ümumi kollektiv arasında qanunvericilik tərəfindən müəyyənləşdirilmiş sıx əməkdaşlıq olduğundan» zərərçəkən cərimə ödənilməsi barədə tələblərə öz mülahizəsi üzrə bu və ya digər ümumi kollektivə qarşı şikayət vermək hüququna malikdir. Sonradan hər iki ümumi kollektiv ödəniləsi cərimə məbləğini öz aralarında bölmək barədə razılığa gələ bilərlər. , Lakin bu cür məhkəmə praktikası indiyədək yalnız vaksinasiya ilə əlaqədar olaraq müvafiq şəxslərin başına gələn bədbəxt hadisələrlə məhdudlaşmışdır. Beləliklə, məhkəmə praktikası perspektivli olmalıdır. Bu baxımdan idarəetmə fəaliyyətinin mürəkkəb peripetiyalannda, vurulmuş zərərə görə cavabdeh kollektivin axtarışında çətinliklərlə üzləşən zərərçəkənə cərimə ödənilməsini asanlaşdırmaq məqsədilə gələcəkdə, bəlkə də, bu ideyaya yenidən qayıdılmalı olacaqdır. Qurğunun sahibi - memarı tərəfindən aparılan ümumi işlərlə vurulan zərər inzibati məsuliyyətin çox mühüm kateqoriyasını təşkil edir. Bu halda məsuliyyət daşıyan şəxs qurğunun sahibi olacaqdır; o, ümumi-mülki qanunvericilik üzrə sahibin ekvivalentidir. Misal üçün, yol şəbəkəsi üzrə qurğunun sahibi kimi yollar baxımından - dövlət, departament yollan baxımından - departament və kommuna çıxış edir. Lakin müəyyən meyarlar və bəzi xüsusiyyətlər vardır ki, bunların da yeganə məqsədi zərərçəkənin cavabdeh şəxsin və ya orqanın axtarmasını asanlaşdırmaqdır. Göstərilən hallarda zərərçəkənin vəziyyəti olduqca əlverişlidir, çünki o, iddiaçıdır və qurğunun sahibi - zərərçəkən qarşısında həmişə məsuliyyət daşıyan şəxsdir. Zərərçəkən göstərilən halda zərərin ödənməsi barədə iddia ilə işi gördürən sahibkara və ya qurğunun saxlanmasına cavabdeh olan digər ümumi kollektivlərə müraciət edə bilər. Konkret cavabdeh axtarmaq problemi həmişə inzibati hüquqa xas olmuşdur, bu ondan irəli gəlir ki, administrasiyanın fəaliyyəti çox- şaxəlidir və onun fəaliyyəti bütün əraziyə yayılmışdır ki, bu da öz ifadəsini idarəetmə bölmələrinin və hüquqi şəxslərin müxtəlifliyində tapır. Əlavə etmək lazımdır ki, çox zaman nəzəri cəhətdən güman edilən cavabdehin arxasında cərimə ödəyicisi - real cavabdeh durur. Məsələn, sığorta şirkəti. Şirkət dövlətin özünün sığortaçısıdır və ona qarşı iddia irəli sürüldükdə ziyanı məhz o ödəyir. Lakin departamentlər, kommunalar və yaxud təsisatlar da fərdi şəxslərin hüquqları ilə sığor 187 ta olunmağa meyillidirlər və onlara qarşı iddia irəli sürüldüyü zaman cəriməni əslində sığorta şirkəti ödəyəcəkdir. Digər tərəfdən, çox zaman zərərçəkən artıq öz sığorta olunduğu sığorta şirkətindən ödənc almış olur. Bu zaman məhkəmədə gedən proses öz nümayəndələri ilə təmsil olunan iki sığorta şirkəti arasında yaranan proses olacaqdır. Belə təsəvvür yaranır ki, bir tərəfdən kommuna, digər tərəfdən isə vətəndaş çıxış edir, lakin əslində onların hər ikisinin arxasında sığorta şirkətləri durur. Yüklə 1,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|