Azərbaycan respublikasi prezidenti yaninda döVLƏT İdarəSİNİn akademiyasi abduləli abdullayev malik səLİmov müqayiSƏLİ İNZİbati HÜquq
Yüklə 1,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ödənilməli olan zərər.
Klassik tərifə görə vurulmuş zərər yalnız o halda ödənilməlidir ki, o, müstəqim, səhih olsun və pul ilə qiymətləndirilə bilsin. Müstəqim zərər anlayışı indiyədək də mövcud olan çoxsaylı fəlsəfi şərhlərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Həqiqətən də səbəb və nəticə arasındakı əlaqələrin xarakteri barədə həmişə mübahisə etmək olar, Praktikada inzibati məhkəmələr bəzən düşünmədən iki ideyaya: normalhq ideyasına və qarşılıqlı səbəb əlaqəsi ideyasına müraciət edirlər. Normalhq ideyasına müraciət zamanı müəyyənləşdirməyə çalışırlar ki, zərərin vəziyyəti yaranmış halın normal nəticəsidir və xarici amilin təsirindən əmələ gəlmişdir; qarşılıqlı səbəb əlaqəsi ide- 188 yasma müraciət edilərkən təqsirə görə ümumi hakimiyyətin məsuliyyəti həcmini müəyyənləşdirmək üçün aydınlaşdırmağa çalışırlar ki, həmin məsuliyyət zərəri doğuran təqsirlə və yaxud vəziyyətlə həm də zaman və məkan etibarilə son dərəcə sıx bağlı olsun. Qarşılıqlı səbəb əlaqəsi anlayışı nəzarət altında yenidən tərbiyə müəssisəsində yerləşdirilmiş, rejimdə saxlanan gənc cinayətkarlarla əlaqədar artıq xatırladılmış, məhkəmə praktikasından götürülmüş misalda əyani şəkildə nəzərə çarpırdı. Əgər həmin cinayətkarlardan biri qaçarsa, vətəndaşlara və yaxud onların əmlakına zərər vurmaq təhlükəsi yaradarsa, belə hallarda isə məsuliyyət dövlətin üzərinə qoyulur. Səhih zərərdə, vurulmuş zərər səhih olmalıdır. Lakin o, gələcəkdə də meydana gələ bilər. Zərər potensial formada, misal üçün, zərərçəkən gələcəkdə əldə edəcəyinə ümid bəslədiyi sabit gəliri itirdiyini bil- dirməməsinə baxmayaraq, həmin zərər ödənilə bilər. Məsələn, namizəd qanunsuz qərara görə müsabiqədə iştirak etmək imkanından məhrum edilmişdirsə, müsabiqədən müvəffəqiyyətlə keçməsi şansları olduğu təqdirdə ona cərimə ödəniləcəkdir; əgər həmin şanslar son dərəcə ümidsizdirsə, onda zərər eventual (əlverişli şəraitdə mümkün olan) hesab ediləcək və cərimə ödənilməyəcəkdir. Pul ilə qiymətləndirilə bilən zərər pul ilə qiymətləndirilməlidir. Bu ideyadan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, cərimə yalnız maddi zərər üçün ödənilməlidir. Lakin indi ümumi məhkəmələr kimi inzibati məhkəmələrdə də, qeyri-qanuni intizam tənbehi ilə ad-sana, nüfuza qəsd şəklində mənəvi zərər, yaxud zərərçəkənin yaşı və cinsi nəzərə alınmaqla üz yarası şəklində estetik zərər vurulmasına görə cərimə ödənilməsi təcrübəsindən çox geniş istifadə edilir. Bu praktika həyat şəraitinin qəflətən pisləşməsi adlandırılan halda da tətbiq olunur; bu, çox yayğm anlayışdır, lakin misal üçün, atalarını itirmiş uşaqları düşünəndə həmin anlayışın mənası asanca aydınlaşır. Belə itki onlar üçün nəinki təkcə gəlir mənbəyinin itirilməsinə maddi problemlər yaradacaq, həm də mənəvi zərər olacaqdır ki, bu isə ailə üçün atanı - adətən, pul ilə qiymətləndirilə bilməyən, lakin «həyat şəraitinin qəflətən pisləşməsi» kimi dumanlı yayğın ifadədə əksini tapan hər şeyin itirilməsi deməkdir. Nəhayət, Dövlət Şurası artıq bir çox illərdən bəridir ki, öz praktikasım mülki məhkəmələrin praktikasına uyğunlaşdırmaqla, yaxın qohumun itirilməsi nəticəsində yaranan mənəvi iztiraba görə cərimə ödənilməsi təcrübəsindən istifadə edir. Hazırda Dövlət Şurasının müəyyənləşdirdiyi qayda üzrə, subay kişilərə və dul qadınlara, yetim qalmış uşaqlara cüzi, daha çox rəmzi ödənc - 5-10 min frank verilir, nənələrə və babalara bundan da az çatır. 189 Zərərin qiymətləndirilməsi üçün cərimə ödənilməsi nəzərdə tutulursa, onun məbləğ ifadəsi müəyyənləşdirilməlidir. Cərimə məbləği mümkün qədər dəymiş zərərə bərabər olmalıdır. Lakin mənəvi zərər məsələsi və pul nişanlarının devalvasiyası ilə əlaqədar olaraq çətinliklər meydana çıxa bilər. Mənəvi zərər dedikdə mahiyyətcə subyektiv xarakterli zərər başa düşülür ki, bunu da obyektiv qiymətləndirmək məhkəmə üçün çətindir. Ən əwəl həyat şəraitinin qəflətən pisləşməsi məsələsi baxımından demək olar ki, inzibati məhkəmələr tərəfindən təyin edilən cərimə məbləğləri xeyli artırılmışdır. 10 il ərzində, 1955-ci ildən 1965-ci ilədək olan dövrdə bu məbləğlər təxminən üç dəfə artmışdır. Bununla da həmin cərimə məbləğləri, müvafiq şəxslərə inzibati işlər üzrə hakimlərdən daha artıq səxavət göstərən mülki ədliyyə hakimlərinin təyin etdikləri belə cərimələr məbləğinə yaxınlaşmışdır. Beləliklə, Dövlət Şurası zərərə görə kompensasiya ödənilməsindən söhbət getdikdə ədalətliliyi təmin etmək məqsədilə imkansızlar arasında zərərçəkənlərə vergi verənlər müqabilində üstünlük verir. Pul nişanlarının devalvasiyası ilə bağlı problem çoxdan meydana çıxmış və gündəlikdə qalmaqdadır. Söhbət cərimə məbləği miqdarını hansı tarixdən etibarən müəyyənləşdirməkdən gedir; əgər klassik nəzəriyyəyə uyğun olaraq bədbəxt hadisənin baş verdiyi tarix seçilərsə, həmin tarixdə - məhkəmə qərarının qəbul edilməsi tarixi ilə cərimə ödənilməsi tarixi arasındakı müddətdə pul vahidinin devalvasiyası nəzərə alınmayacaqdır. Beləliklə, cərimə öz dəyərinin bir hissəsini itirmiş pul vahidləri ilə veriləcək; bu müddət ərzində əmək haqqının qiymətlərinin artması ona səbəb olacaqdır ki, zərərçəkən həqiqətdə ona vurulmuş zərərə uyğun adekvat kompensasiya almayacaqdır. Təxminən qırx il ərzində frank öz real dəyərini, demək olar ki, yüz dəfə itirdiyinə baxmayraq, Dövlət Şurası pul vahidinin dəyər məzmununda sabitliyi fıksiyasına əsaslanmışdı. Özünün 21 mart, 1947-ci il tarixdə qəbul edilmiş iki qərarında Dövlət Şurası daha realist mövqe tutdu və real olaraq ödənilən cərimələrin yenidən qiymətləndirilməsini həyata keçirməyi qərara aldı. Dul qadın Obrinin işi ona yetirilən bədən xəsarəti barədə idi: söhbət bədbəxt hadisə nəticəsində öz ərini itirmiş dul qadından gedirdi. Dövlət Şurası müəyyən etmişdir ki, bu halda gəlirin, yəni ərin əmək haqqının itirilməsi bədbəxt hadisənin baş verdiyi gündən deyil, məhkəmə qərarının qəbul edildiyi gündən nəzərə alınmalıdır. Başqa sözlə, zərərçəkən bədbəxt hadisə baş verdikdən sonra tariflərdəki artım nəzərə alınmaqla verilən gündən əvvəl ödənilən əmək haqqı dərəcəsi əsasında 190 müəyyənləşdirilən məbləğdə cərimə almalıdır. Əgər cərimə renta şəklində verilərsə, pul vahidinin sonradan qiymətdən düşməsini ödəmək üçün indeksləşdirilməlidir.^-'* Maddi zərərə gəlincə, qərara alınmışdır ki, onun dəyərinin təminatı qərarın qəbul edildiyi gün üçün deyil, cərimənin ödənilməsinə başlandığı gündən müəyyənləşdirilsin. Əgər cərimənin ödənilməsi hüququ, maliyyə və yaxud maddi səbəblərə görə gecikdirilirsə, zərər vurulan günlə cərimənin ödənildiyi gün, daha dəqiq cərimə ödənilməsi mümkün olan gün arasındakı dövrdə qiymətlərin artması mütləq nəzərə alınmalıdır. Cərimə ödənilməsi tələbli məhkəmə iddialarına aid üç məsələ praktik cəhətdən mühüm məsələlərdir. Kreditorun müəyyən edilməsi. Cərimə, adətən, zərərçəkənə ödənilməlidir, lakin nəzəri cəhətdən güman edilən cavabdehin arxasında sığorta şirkətinin simasında real cavabdeh dura bilər, çünki o, artıq zərərçəkənə zərər üçün əvəz ödəmişdir. Bundan başqa, məhkəmə prosesində cavabdehlərin digər kate- qoriyası-həm xüsusi, həm də inzibati hüquqda çox mühüm rol oynayan sosial sığorta kassaları da meydana çıxmışdır. Həqiqətən də söhbət bədən xəsarətlərindən getdikdə (məhkəmələrdə belə işlərə çox tez-tez baxılır) zərərçəkənlərin əksəriyyətinin sığortalanmış olduğu məlum olur; bu zaman onların ya müalicə və dərmanlar üçün çəkilən xərclərinin natural ifadədə əvəzi şəklində, ya əmək qabiliyyətinin itirilməsi və yaxud azalması zamanı ödənilən renta şəklində, ya da ailə başçısı öldüyü təqdirdə dul qadına və uşaqlara pensiyalar şəklində sosial sığorta müavinətlərindən istifadə edirlər. Qanunla müəyyənləşdirilmişdir ki, sosial sığorta kassası həmin məbləğlərin ödənilməsi hesabına «təqsirli üçüncü şəxs»dən - inzibati hüquqda ümumi kollektivdən vəsait tələb edə bilər. Lakin qanun həmçinin müəyyən etmişdir ki, məsuliyyət daşıyan üçüncü şəxs cəriməni iki dəfə - bir dəfə zərərçəkənə, ikinci dəfə isə kassaya ödəməməlidir. Deməli, əvvəlcə zərərçəkənə dəymiş zərər üçün ödəniləsi cərimənin ümumi məbləği müəyyənləşdirilməlidir, sonra kassa həmin məbləğdən əvvəlcə özü ödədiyi məbləği tutur. Bu ödənclər çox zaman bərabər, bəzən isə cərimənin ümumi miqdarından çox olur, nəticə etibarilə zərərçəkən ödənilməsi məhkəmə qərarına əsasən dövlət idarəetmə Yüklə 1,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|