AZƏrbaycan respublikasi səHİYYƏ naziRLİYİ azərbaycan tibb universiteti

Giriş

Plastik və Rekonstruktiv Cərrahiyyə nə deməkdir? Plastik və Rekonstruktiv Cərrahiyyə təmir və yenidən bərpa cərrahiyyəsidir. Plastik - düzəldilə bilən, forma verilə bilən, rekonstruktiv - yenidən bərpa deməkdir. Tamamilə ixtisaslaşdırılmış bu cərrahi sahənin mövzusu bədəndən qəza və əməliyyat nəticəsində itirilən hissələrin yenidən bərpası, itirilən funksiyaların yenidən qaytarılması və anadangəlmə deformasiyaların düzəldilməsindən ibarətdir.

Plastik və Rekonstruktiv Cərrahiyyədə, xüsusilə, üz, boyun, əl və bədənin digər sahələrindəki zədələrin bərpa edilməsinə çalışılır. Plastik cərrahiyyənin obyekti əsasən bədənin səthi hissələridir, lakin bunun əzələ və sümük toxumaları ilə da sıx əlaqəsi vardır. O, həmçinin üz sümüklərinin hər cür deformasiyası, şişləri və sınıqları ilə də məşğul olur.

Plastik Cərrahiyyənin funksional tərəfi də olduqca əhəmiyyətlidir. Məsələn, bir əlin funksiyasını bərpa etmək, bir hemimandibuloektomiyadan sonra xəstənin çeynəmə funksiyasını yenidən bəpa etmək, qamış sümüyünün açıq bir sınığındakı dəri defektini plastik yolla bağlayaraq infeksiyanın qarşısını almaq, sağaltmaq və nəticədə xəstənin yeriməsini təmin etmək bu ixtisasın funksiyaları arasındadır.

Plastik Cərrahiyyədə lazım olan şey hissiyat, qabilliyət və texnikanın birləşərək nəticədə gözəl görünən və funksiyası olan bir əsər yaratmaqdır. Bu səbəbdən müasir Plastik və Rekonstruktiv Cərrahiyyənin yaradıcısı sayılan Gillies və Milardın kitabının (1957) ön sözündə Webster “Plastik cərrahi sənət və texnikasından” danışır. Həqiqətən, görülən işin keyfiyyətinin yaxşı olması və gözəl görünməsi sənətkarı texnikdən ayıran yeganə xüsusiyyətdir. Türkiyədə və bəzi başqa ölkələrdə kosmetik və ya estetik cərrahiyyə ifadələri ancaq korrektiv (düzəldici) və rekonstruktiv (yenidən bərpa) cərrahiyyə yerinə istifadə olunur. Beləliklə, pasientlər bu ixtisasın gözəlləşdirmək məqsədi ilə istifadə olunduğunu və əməliyyatdan sonra heç bir iz qalmayacağını güman edir. Gözəlləşdirici (kosmetik) cərrahiyyə isə əslində plastik cərrahiyyənin bir hissəsidir.

Plastik və Rekonsrtruktiv Cərrahiyyənin tarixi

Plastik və Rekonstruktiv Cərrahiyyə, cərrahiyyənin ən qədim qollarından biridir. İlk plastik cərrahiyyə əməliyyatları miladdan 800 il əvvəl Hindistanda həyata keçirilmişdir. Cinayətkarlar, qaçan qullar və ərlərinə xəyanət edən qadınların cəza olaraq kəsilən burunları frontal loskutlarla təmir edilmişdir. Bugün hələ də istifadə olunan belə loskutlara bu səbəbdən hind loskutu adı verilmişdir. Sushrutanın kitabında qulaq sırğalığı və burun rekonstruksyalarına geniş yer verilmişdir. Romalıların dövründə də qusurların sürüşdürmə loskutlarının köməyi ilə örtüldüyünü Celsusdan (b.e.-dan əvvəl 25-ci il - b.e.-dan sonra 50-ci il) öyrənirik. Roma imperatorluğunda Paulus Aegineta (b.e.-dan sonra 625-690 illər) nazal və mandibulyar sınıqlar, hipospadiya üçün müalicələr sınamışdır. XV yüzillikdə - İntibah dövründə Sicilyada Antonius Branca, kəsilmiş dodaq və qulaqlar üçün hind loskutundan başqa qoldan hazırlanmış loskutlardan da istifadə etmişdir.

XVI əsrdə Ambroise Pare kəsilmiş burunlar üçün çox çətin və narahat əməliyyatlar məsləhət görmüşdür. Həmçinin yaraların, xüsusilə də, yarılmış dodaqların bərpasında “8” formalı tikiş istifadə etmişdir. İlk Plastik Cərrahiyyə kitabı 1597-ci ildə Gaspare Tagliacozzi tərəfindən yazılmış olsa da, kilsə tərəfindən Allahın işinə qarışmaqda günahlandırılmış və qərardan əvvəl ölən Tagliacozzinin cəsədi basdırıldığı yerdən çıxardılaraq təqdis edilməmiş bir yerə atılmışdır.

XVII və XVIII əsrdə kilsənində təsiri ilə Plastik Cərrahiyyənin inkişafı zəifləmişdir. XIX əsrin əvvəllərində Von Graefe, təxirə salma prosedurası olmadan qoldan başa nəql edilən fleblə rekonstruksiyanı həyata keçirmişdir. Bu, Carpuenin 1826-cı ildəki bildirişindən başqa plastik cərrahiyyə haqqında Tagliacozzidən sonrakı ilk elmi araşdırma olmuşdur. Bundan sonra Plastik Cərrahiyyənin inkişafı sürətlənmişdir.

Dəri qrefti ilk dəfə 1804-cü ildə Baronio tərəfindən eksperimental olaraq qoyunlarda həyata keçirildi. Bunu Von Graefenin əməkdaşlarından Büngerin 1823-cü ildə budun ön iç səthindən buruna dəri qrefti köçürməsi 1840-cı ildə Warrenin burun qanadına tam qalınlıqda dəri köçürməsi müşayiət etdi. Bunlara baxmayaraq, dəri qrefti köçürülməsinin bütün klinik üstünlüyü, XIX əsrin sonlarında qəbul edilmişdir. 1869-cu ildə Reverdin epidermik qreftlər haqqında məlumat verdi. 1872-ci ildə Ollier, 1874-cü ildə Thiersch öz adları ilə xatırlanan müəyyən qalınlıqdakı dəri qreftlərinin, 1876-cı ildə Wolfe tam qalınlıqdakı dəri qreftlərinin köçürülməsini həyata keçirdi.

XX əsrdə Plastik Cərrahiyyənin inkişafı daha da sürətləndi. I Dünya müharibəsi müddətində Parisdə Morestin və İngiltərədə Gillies tamamilə bu sahədə işləməyə başlamışdılar. Bugün istifadə edilən bir çox üsullarda Gillesin irəli sürdüyü prinsiplər hələ də öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır. I və II Dünya müharibəsi arasındakı dövrdə Plastik cərrahiyyədə istifadə olunmuş üsullar inkişaf etmiş və II Dünya müharibəsi dövründə də Plastik Cərrahiyyə və Yanıq mərkəzləri yaranmağa başlamışdır. Bu müddətdə istifadə olunan ləvazimatların keyfiyyətinin artması, silikon, dakron və oxşar alloplastik maddələrin və bunlardan hazırlanan protezlərin, atravmatik tikiş materiallarının istifadəyə daxil olması ilə Plastik Cərrahiyyədə yeni sahələr açılmışdır. Bu alloplastik materiallardan sonralar yenidən bəhs ediləcəkdir. Daha sonralar əməliyyat mikroskopunun yaranması ilə millimetrlərin cərrahiyyəsi olan plastik cərrahiyyə mikronların cərrahiyyəsi halına gəldi. Beləliklə sərbəst toxuma köçürmələri dövrü başlanmış oldu.

Plastik və Rekonstruktiv Cərrahiyyənin maraq dairəsi
Plastik və Rekonstruktiv cərrahiyyənin maraq sahələrini əsas 6 yarımbaşlıq altında verə bilərik:

1. 
   Anadangəlmə anomaliyalar. Bədən səthində olan anomaliyalar: dodaq yarığı, damaq yarığı, burun, qulaq deformasiyaları kimi üz anomaliyalarından, əl və xarici cinsiyyət sistemi anomaliyalarına qədər geniş bir sahəni əhatə edir.
   
2. 
   Üz-çənə cərrahiyyəsi. Üz sümüklərinin və yumşaq toxumaların travmaları, baş və boyun şişləri ilə bu nahiyyənin anadangəlmə anomaliyaları da, adətən, bu sahəyə aid edilir. Hətta son məlumatlara görə kranio-maksillo-fassial (kəllə-çənə-üz) cərrahiyyəsi adı bu sahəyə daha uyğundur.
   
3. 
   Dəri və dərialtı toxumanın şişləri. Bu toxumaların xoş və bəd xassəli (xüsusilə, bazal hüceyrəli karsinoma, spinal hüceyrəli karsinoma və bəd xassəli melanoma olmaqla) şişlərin çıxarılması və yaranan qüsurların bərpası bu başlığı tamamlayır.
   
4. 
   Əl cərrahiyyəsi və mikrovaskulyar cərrahiyyə. Əl cərrahiyyəsi son illərdə mikrovaskulyar cərrahiyyə ilə birləşmişdir. Əl travmaları anadangəlmə və qazanılmış əl patologiyaları bu başlığa daxil edilə bilər. Əl travmalarında meydana çıxan vətər, sinir və damar kəsilmələri toxuma itkiləri, oynaq və sümük xəsarətlərinin bərpası bu sahəyə aiddir. Mikrovaskulyar cərrahiyyə xüsusilə qopan barmaqların replantasiyasında, bununla yanaşı sərbəst loskut köçürülmələrində istifadə olunur.
   
5. 
   Yanıqlar. Plastik və Rekonstruktiv cərrahiyyənin digər bir sahəsidir. Kəskin yanıq müalicəsindən xəstənin tamamilə sağalmasına və yanıqdan sonra əmələ gəlmiş kontrakturaların bərpasına qədər yanıqla əlaqədar bütün suallara cavab verməkdədir. Prinsip etibarilə yanıqlar Plastik Cərrahiyyə klinikası ilə əlaqəli bir yanıq mərkəzində müalicə edilməlidir.
   
6. 
   Kosmetik (estetik) cərrahiyyə. Plastik Cərrahiyyənin məşğul olduğu bu mövzu da özlüyündə onun bir şaxəsinə çevrilmişdir. Buraya müxtəlif formada saç implantasiyası və transplantasiyası, yaşlılıq üz bərpaları, alın gərilmələri (frontoplasty), göz qapağı bərpası (blepharoplasty), üz gərilmələri (rhytidectomy), burun estetikası (rhinoplasty), müxtəlif dodaq estetikası, boyun estetikası, süd vəzi kiçiltmələri (reduction mammoplasty), süd vəzi böyütmələri (augmentation mammoplasty), qarın estetikası (abdominoplasty) daxildir. Həmçinin, son illərdə inkişaf etdirilən vakuumla yağların sorulması metodu (liposuction), bədən konturu bərpasında yeni bir cığır açmışdır. Bu metod boyun və qollardan topuğa qədər hər nahiyənin konturlarının bərpasında, əsasən, fibrotik olmayan ginekomastiyada subkutan mastektomiya yerinə fleblərdən istifadə edir. Həmçinin, xüsusilə, üzdəki çuxurcuqların doldurulmasında liposuction ilə başqa bir yerdən alınan piyin həmin çuxur nahiyəsinin dəri altına inyeksiyası daha yaxşı nəticələr verməkdədir.