AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naz

 

8.6. Müştərək biznes fəaliyyətinin stimullaşdırılması 

 

Müştərək biznes fəaliyyətinin inkişafının stimullaşdırılması dolayı tən-

zimləmə  metodları  ilə  həyata  keçirilir.  Bu  tənzimləmə  metodları  aşa-

ğ

ıdakı qruplara bölünür: 

1.  İdxalın  məhdudlaşdırılması.  Bu  siyasət  öncül  sahələrin  inkişafına 

və daxili bazarın xarici rəqabətdən qorunmasına yönəldilmişdir; 

2.  Xarici  bazardan  mal  alınmasını  tənzimləyən  həm  lisenziyalar  sis-

teminə,  həm  də  dövlət  müəssisələrinin  xarici  iqtisadi  əlaqələrin  tənzimlən-

məsinə əsaslanan idxala kəmiyyət nəzarəti; 

3.  Müştərək biznes fəaliyyətinin inkişafının fiskal stimullaşdırılması; 

İ

dxalın məhdudlaşdırılması siyasəti öz əksini gömrük siyasətində tapır. 

Müxtəlif  tarif  dərəcələrinin  tətbiqi  daxili  bazarın  qorunması  funksiyasını 

daşıyır,  zəruri  olmayan  malların  idxalının  azaldılmasını  və  ölkədə  istehsal 

olunmayan məhsulların idxalını stimullaşdırır. Beynəlxalq miqyasda əmtəə-

lərin  hərəkətinin  məhdudlaşdırılması  kapitalın  hərəkətinə  səbəb  olur.  Hal-

hazırda Azərbaycan Respublikasında bəzi sənaye məhsulları istisna olmaqla, 

idxal olunan məhsullara 15 faiz idxal rüsumu müəyyən olunmuşdur. Göm-

rük siyasəti Azərbaycanda istehsal olunmayan bəzi hazır məhsul, xammal və 

materiallardan  səmərəli  istifadəni  və  kənd  təsərrüfatı  istehsalının  inkişafını 

stimullaşdırmağa yönəldilib. 

Müştərək  biznes  fəaliyyətinin  nizamnamə  fonduna  xarici  investorun 

ə

manəti  kimi  və  ya  tamamilə  xarici  investora  məxsus  müəssisənin  yara-

dılması üçün Azərbaycan Respublikası ərazisində gətirilən əmlak gömrük və 

ə

lavə  dəyər  vergisindən  azaddır.  Həmçinin  təkrar  ixrac  məqsədilə  və  emal 

edilməsi üçün müvəqqəti olaraq Azərbaycan Respublikası ərazisinə gətirilən 

mallar gömrük rüsumundan azaddır. 

Müştərək  biznes  fəaliyyətinin  inkişafının  stimullaşdırılması  formala-

rından biri dövlət, yerli və xarici investorlar arasında müqaviləyə əsaslanan 

sənaye layihələridir. Bu layihələrin məqsədi ölkədə istehsal olunan xammal 

və materialların emallıq səviyyəsinin dərinləşdirilməsi, onların keyfiyyətinin 

artırılması, mövcud müəssisələrin yenidən qurulması və modernləşdirilməsi 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

117 

ola  bilər.  Bu  cür  müştərək  sahibkarlığa  hökumət  əlavə  güzəştlər  də  verə 

bilər.  Hökumətin  bu  cür  layihələrin  dəyərinin  25  faizinə  qədərini  maliyyə-

ləşdirməsi məqsədəuyğundur. Bu, müştərək biznes fəaliyyətində siyasi amil-

lərin  rolunu  minimumlaşdırar  və  xarici  investorun  cəlb  edilməsini  stimul-

laşdırar.  

Müştərək  biznes  fəaliyyətinin  yaradılması  hesabına  mütərəqqi  xarici 

texnologiyanın  ölkəyə  cəlb  olunması  sənayenin  inkişafında  böyük  rol  oy-

nayır.  Bu  baxımdan  cəlb  olunan  texnologiyanın  müəyyən  tələbləri  ödədiyi 

halda  belə  müştərək  biznes  fəaliyyətinə  vergi  güzəştlərinin  verilməsi  yaxşı 

olardı.  Eyni  zamanda,  Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyası,  Dövlət  Elm 

və  Texnika  Komitəsi  və  xarici  investisiyanın  cəlb  edilməsi  üzrə  Milli 

Agentlik Respublikaya cəlb olunan texnologiyanın seçilməsi və onun möv-

cud  şəraitə  uyğunlaşdırılmasının  həyata  keçirilməsində  iştirak  edə  bilərlər. 

Bu zaman xərclərin dövlət tərəfindən ödənilməsi lazımdır. 

Müştərək biznes fəaliyyətinin inkişafının stimullaşdırılmasının üçüncü 

metodu  sənayenin  müəyyən  sahələrinin  inkişafına  xarici  investorların  ma-

rağını  cəlb  etmək  məqsədilə  vergi,  kredit  və  sahibkarlıq  fəaliyyətinin  ma-

liyyə tənzimlənməsinin digər formalarının geniş dairəsi ilə əks olunur. 

Müştərək  biznes  fəaliyyətinin  inkişafının  stimullaşdırılmasında  və 

onun  inkişaf  istiqamətlərinin  sənaye  siyasətinə  uyğunlaşdırılmasında  vergi 

stimullaşdırma metodları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Vergi güzəştləri ve-

rilmə məqsədlərinə görə beş qrupa bölünür: 

−

 

sənaye müəssisələrinin yaradılmasına və inkişafına; 

−

 

sənaye istehsalının ərazi quruluşunun təkmilləşdirilməsinə; 

−

 

sənaye məhsulunun ixracının genişləndirilməsinə; 

−

 

mənfəətin  reinvestisiyası,  yəni  yığım  prosesinin  stimullaşdırıl-

masına; 

−

 

sənayenin sahə quruluşunun təkmilləşdirilməsinə. 

1997-ci il yanvarın 1-dən “Müəssisə və təşkilatlardan mənfəət vergisi 

haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu qüvvəyə minmişdir. Bu qanu-

na  uyğun  olaraq  əvvəlki  qanunda  nəzərdə  tutulmuş  güzəştlər  ləğv  edil-

mişdir. 

Sənayedə yeni yaradılan, xüsusilə sənayenin sahə quruluşunun təkmil-

ləşməsinə  imkan  verən  müştərək  biznes  fəaliyyətinin  inkişafının  stimullaş-

dırılması zəruridir. Çünki yeni yaradılan müəssisələrin, xüsusilə ixracyönlü 

sahələrdə  yaradılanların  ilk  dövrlərdə  istehsal  xərclərinin  səviyyəsi  yüksək 

ola bilər, bu da onları yerli və xarici bazarlarda rəqabətə davamsız edər. 

Müştərək  biznes  fəaliyyətinin  inkişafını  və  məhsul  ixracını  artırmaq 

üçün  dövlətin  kredit  siyasətinin  təkmilləşdirilməsi  zəruridir.  İxracyönlü 

müştərək  biznes  fəaliyyətinin  formalaşması  üçün  dövlət  yerli  tərəfdaşın 

payının  müəyyən  hissəsinin  güzəştli  kredit  hesabına  maliyyələşməsini  öz 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

118 

üzərinə  götürə  bilər.  Eyni  zamanda,  sənayesinin  texniki-iqtisadi  səviyyəsi-

nin  yüksəlməsinə  dövlət  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  təsir  göstərən  müştərək 

biznes  fəaliyyətinə  istehsalı  genişləndirmək  və  modernləşdirmək  üçün  əl-

verişli şərtlərlə kredit verə bilər. 

Müştərək biznes fəaliyyətinin inkişafına dövlətin maliyyə-kredit vasi-

təsilə  təsiri  və  yerli  investorların  xüsusi  maraqlarının  ümummilli  mənafeyi 

ilə uzlaşmasında mühüm rol oynayır. Müştərək biznes fəaliyyətinin inkişa-

fının stimullaşdırılması üçün yönəldilən bütün yardım və güzəştlər dövlətin 

çəkdiyi  xərclərdir.  Dövlət  büdcəsinin  imkanlarının  məhdudluğu  müştərək 

biznes  fəaliyyətinin  inkişafının  hərtərəfli  stimullaşdırılmasını  məhdudlaş-

dırır.  Hal-hazırda  sənayedə  mövcud  istehsal  güclərinin  yenidən  qurulması 

və modernləşdirilməsi, kapital yığımının stimullaşdırılması öncül istiqamət-

lərdəndir. 

Beləliklə,  yuxarıda  göstərilən  stimullaşdırma  prinsipləri,  metod  və 

məqsədlərinin  müəyyən  olunması  və  tətbiqi  müştərək  biznes  fəaliyyətinin 

xalq təsərrüfatı mənafelərindən çıxış edərək məqsədəuyğun inkişafını təmin 

edərdi. 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

119 

IX FƏSİL. BİZNESİN TƏŞKİLİNİN  

MÜTƏRƏQQİ FORMALARI 

 

9.1. Biznesin təşkilinin assosiativ formaları 

 

İ

ri miqyaslı biznesə son dərəcə kiçik miqyaslı biznes üçün xarakterik 

olan  formalardan  fərqlənən  təşkilati  formalar  –  assosiativ  formalar  xasdır. 

Müəssisələrin  və  şirkətlərin  müştərək,  inteqrasiya  olunmuş  strukturlarda 

birləşməsi yolu ilə ümumiləşdirilmiş assosiativ formalar yaradılır. 

Korporasiya  - bir neçə şirkətin ümumi məqsədlərini və ya üstünlük-

lərini  mühafizə  etmək  üçün  fəaliyyətlərini  birləşdirdiyi  səhmdar  cəmiy-

yətidir.  Hüquqi  şəxs  kimi  korporasiya  ona  daxil  olan  bütün  müəssisələrin 

borcları  və  vergiləri  üzrə  məsuliyyət  daşıyır  və  müstəqil  sahibkarlıq  fəa-

liyyəti subyekti qismində çıxış edir. 

Korporasiya  -  sahibi  olan  konkret  şəxslərdən  fərqlənən  və  ayrılmış 

biznesin hüquqi formasıdır. Dövlət tərəfindən tanınmış bu “hüquqi şəxslər” 

resurslar  əldə  edə,  aktivlərə  sahib  ola,  borc  götürə,  kredit  verə  və  iddia 

qaldıra və məhkəmədə cavabdeh kimi çıxış edə bilərlər. Eyni zamanda, istə-

nilən başqa tip müəssisənin yerinə yetirdiyi bütün funksiyaları yerinə yetirə 

bilərlər. 

Korporasiyanın bir sıra üstünlükləri vardır: 

1.Pul  kapitalının  cəlb  olunması  məsələlərində  biznesin  təşkilinin  ən 

effektiv  formasıdır.  Səhmlərin  və  istiqrazların  satılması  vasitəsilə  maliy-

yələşdirmə  korporasiyalara  xas  olan  nadir  üsuldur.  Bu  çoxsaylı  ev  təsərrü-

fatlarının qənaət edib yığdıqları pulları cəlb etməyə imkan verir. Korporasi-

yalar qiymətli kağızlar bazarı vasitəsilə çox böyük sayda ayrı-ayrı şəxslərin 

maliyyə  resurslarını  ümumi  fondda  birləşdirə  bilirlər.  Qiymətli  kağızları 

satmaq yolu ilə maliyyələşdirmənin də, həmçinin müəyyən üstünlükləri var. 

Korporasiyalar biznesin təşkilinin başqa növləri ilə müqayisədə bank kredit-

lərinə  asanlıqla  yol  tapırlar.  Səbəb  korporasiyanın  yalnız  böyük  etibarlılığı 

deyil,  həm  də  onun  banklara  hesabların  gəlirliliyini  təmin  etmək  qabiliy-

yətindən ibarətdir. 

2. Korporasiyaların digər üstünlüyü məhdud məsuliyyətdir. Korporasi-

ya sahibləri (yəni səhm sahibləri) səhmləri almaq üçün verdikləri pul məb-

ləği  ilə  risk  edirlər.  Onların  şəxsi  aktivləri  əgər  korporasiya  iflasa  uğrasa 

belə  təhlükə  altında  qalmır.  Kredit  verənlər  xüsusi  şəxs  kimi  korporasiya 

sahibinə  deyil,  hüquqi  şəxs  kimi  korporasiyaya  qarşı  iddia  qaldıra  bilərlər. 

Məhdud  məsuliyyət  hüququ  pul  kapitalı  cəlb  etməkdə  korporasiyanın  işini 

ə

həmiyyətli dərəcədə yüngülləşdirir.  

3. Bir halda ki, korporasiya hüquqi şəxsdir, o onun sahiblərindən, bu 

səbəbdən də öz vəzifəli şəxslərindən asılı olmayaraq mövcuddur. Partnyor-

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

120 

luq qəflətən və qabaqcadan xəbər tutmadan məhv ola bilər, korporasiya isə 

heç olmasa qanunauyğun olaraq əbədidir. Səhmlərin satılması vasitəsilə kor-

porasiyanın  mülkiyyətinin  başqasına  ötürülməsi  onun  bütövlüyünə  xələl 

gətirmir.  Bir  sözlə,  korporasiya  başqa  biznes  formalarında  çatışmayan,  ha-

mıya məlum olan sabitliyə malikdir ki, bu da perspektiv planlaşdırmaya və 

inkişafa imkanlar yaradır. 

Korporasiyanın  üstünlükləri  həddindən  artıq  çoxdur  və  adətən  çatış-

mazlıqları qat-qat üstələyir. Lakin az da olsa bu çatışmazlıqlar mövcuddur. 

Korporasiyanın  nizamnaməsinin  qeydiyyatı  bir  sıra  bürokratik  prose-

durlarla  və  hüquqi  xidmətlərə  çəkilən  xərclərlə  bağlıdır.  Korporasiyanın 

növbəti  mümkün  çatışmazlığı,  onun  əldə  etdiyi  gəlirlər  vergiqoyma  ilə 

ə

laqədar məsələlərə aiddir. Burada söhbət ikiqat vergiqoymadan gedir. Belə 

ki, korporasiyanın gəlirinin divident kimi səhm sahiblərinə ödədiyi hissəsin-

dən iki dəfə vergi tutulur. Daha doğrusu, birinci  dəfə korporasiyanın  gəliri 

kimi, ikinci dəfə isə səhm sahiblərinin şəxsi gəliri kimi vergi tutulur. 

Konsorsium  -  müstəqil  şirkətlərin  koordinasiya  olunmuş  sahibkar 

fəaliyyətinin müxtəlif məqsədi ola bilən müvəqqəti ittifaqıdır. Belə məqsəd 

çox zaman sifarişlərin alınması və onların müştərək icra olunması olur. 

Bir  qayda  olaraq,  konsorsium  səylərin,  elmi-texniki,  istehsal  və  xid-

mət  vasitələrinin  və  qarşıya  qoyulan  məsələləri  müştərək  yerinə  yetirməyə 

qadir  olan  maliyyə  şirkətlərinin  birləşməsini  tələb  edən  təcili  və  baha 

qiymətli sifariş və layihələrin yüksək keyfiyyətlə icrası üçün yaradılır. Kon-

sorsium  çox  zaman  yataqların  müştərək  işlənməsi  üçün  yaradılır,  məsələn 

1994-cü  il  sentyabrın  20-də  bağlanmış  “Əsrin  müqaviləsini”  yerinə  yetir-

mək üçün ilk konsorsium təşkil edilmişdir. 

Konsorsiumlar  bir  neçə  banklar,  istehsal  şirkətləri,  elmi  mərkəzlər, 

dövlət strukturları tərəfindən təşkil oluna bilərlər. Onlar birgə iştirakçıların 

texniki  və  kommersiya  rəqabətqabiliyyətini  artırmaq  üçün  yaradılırlar.  İri 

beynəlxalq  investisiya  layihələrinin  həyata  keçirilməsində  sənayeçilərin  və 

maliyyəçilərin səylərinin birləşdirilməsi müasir konsorsiumları fərqləndirən 

cəhətdir. 

Konsorsiumun  hər  bir  üzvü  öz  payına  düşən  işi  maliyyələşdirir  və 

məsuliyyətin  ona  aid  hissəsinin  yerinə  yetirilməsi  ilə  bağlı  kommersiya  və 

texniki riskləri öz üzərinə götürür. 

XIX  əsrin  sonunda  XX  əsrin  əvvəllərində  konsorsiumlar  milli  və 

beynəlxalq bazarlarda maliyyə əməliyyatlarını həyata keçirmək üçün bank-

lar  arasında  razılaşma  idi.  XX  əsrin  ortalarında  konsorsiumlar  sənaye 

sahəsində  geniş  yayılmağa  və  iri  sənaye,  elmi-texniki,  inşaat  və  başqa  la-

yihələrin  reallaşdırılması  məqsədlərinə  xidmət  etməyə  başladı.  Məsələn, 

atom  reaktorlarının  tikintisini  həyata  keçirmək  üçün  sənayeçilərin  çox  iri 

birləşmələri  tərəfindən  konsorsiumlar  yaradılırdı.  Müasir  tip  konsorsiumlar 

üçün elmi-tədqiqat işlərinin müştərək aparılması səciyyəvidir. 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

121 

İş

tirakçı  kimi  müxtəlif  dövlətlərin  çıxış  etdiyi  yeni  tip  konsorsiumlar 

da meydana gəldi, məsələn, İNTELSAT - peyk rabitəsinin beynəlxalq kon-

sorsiumu.  Bu  ona  kapital  qoyan  və  sistemdən  nəzərdə  tutduğu  istifadəsinə 

mütənasib  səhmlərə  malik  olan  müxtəlif  ölkələrin  hökumətlərinin  iştirak 

etdiyi layihədir. 

Dünya  praktikasında  maliyyə  tipli  konsorsiumlara  çox  tez-tez  rast 

gəlinir. 

Bank konsorsiumu - konsorsium rəhbərinin, ən iri banklardan birinin, 

kredit,  zəmanət  və  ya  başqa  bank  əməliyyatlarını  müştərək  və  ya  yeni  ba-

zarlara çıxış üçün müvəqqəti təşkil etdiyi banklar qrupudur. 

Konsorsium - zəmanət - alınmış kreditə zəmanət verən, başında müəy-

yən bankliderin durduğu bank qrupudur. 

Zəmanət  konsorsiumu  -  müxtəlif  növ  fəaliyyət  növü  ilə  məşğul  olan 

bir  neçə  şirkətin  arasında  sazişdir.  Konsorsium  bir  şirkətin  üzərinə  götür-

düyü riski bölüşdürür və ödənilməsini təmin edir. 

Abunə  konsorsiumu  istiqrazların  reallaşdırılmasına  və  ya  yeni 

qiymətli kağızların yerləşdirilməsinə zəmanət verir. 

Maliyyə  konsorsiumu  -  iri  maliyyə  əməliyyatları  aparmaq  üçün  bir 

neçə  bankın  ittifaqı,  müvəqqəti  sazişdir.  Məsələn,  istiqrazların  yerləşdiril-

məsi. 

İ

xracat  konsorsiumu  -  bir  sıra  ölkələrdə  fəaliyyət  göstərən  şirkətlərin 

ixracat əməliyyatlarına kömək etmək üçün yaradılan xarici ticarət birliyidir. 

Maliyyə  və  ya  abunə  konsorsiumları  arasında  müvəqqəti  və  daimi 

konsorsiumlara rast gəlmək olar. 

Müvəqqəti  konsorsium  nisbətən  kiçik  məbləğdə  milli  və  xarici  istiq-

razların  yerləşdirilməsi,  həmçinin  qısamüddətli  sövdələşmələrin  həyata  ke-

çirilməsi üçün təşkil edilir. 

Daimi  konsorsiumlar  genişmiqyaslı  maliyyə,  kommersiya  və  in-

vestisiya  əməliyyatları  həyata  keçirmək  üçün  ayrı-ayrı  səhmdar  cəmiyyət-

lərinin  qiymətli  kağızlarının  yerləşdirilməsi  üzrə  əməliyyatlarla  məşğul 

olurlar. 

Maliyyə konsorsiumuna, bir qayda olaraq, iri bank və ya bank mono-

poliyası başçılıq edir. Konsorsiuma başçılıq edən bank və ya bank monopo-

liyası saziş iştirakçılarını seçir, istiqrazların və səhmdar cəmiyyətinin təşkil 

olunma şərtlərini işləyib hazırlayır, sənədlərin hüquqi tərtibatı və istiqrazlara 

birjada  qiymət  qoyulması  ilə  məşğul  olur,  səhmləri  və  istiqraz  vərəqlərini 

alıcılar  arasında  yerləşdirir.  Konsorsiumun  üzvləri  komisyon  muzd  almaq 

hüququnu özləri üçün ehtiyatda saxlayırlar. Bu muzdun (mükafatın) ölçüləri 

onların  istiqrazların  yerləşdirilməsində  iştirak  payı  ilə,  səhmlərin  emis-

siyasının  məbləği  və  ya  konsorsiumun  reallaşdırdığı  səhmlərin  və  digər 

qiymətli kağızların qiymətinə mütənasib olaraq müəyyən edilir. 

Pul  (ingiliscə  pool  -  ümumi  istifadə,  ümumi  ziyan)  -  şirkətlərin  bir-

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

122 

ləşmə formasıdır. Bu forma onunla fərqlənir ki, pulun bütün iştirakçılarının 

gəlirləri ümumi fonda daxil olur,  sonradan  isə  onların  arasında  əvvəlcədən 

təyin edilmiş nisbətlə bölüşdürülür. 

Dünya praktikasında pulun aşağıdakı növlərinə rast gəlmək olar: 

1.  birja  növü  -  maliyyə  vəsaitlərinin  fond  birjalarında  məzənnələ-

rindəki fərqə görə spekulyativ oyunlarda səhmlərin məzənnəsinin artırılması, 

yüksəldilməsi və ya azaldılması üçün birləşdirilməsidir. 

2.  “konkret”  növ  -  öz  investisiyalarını  konkret  obyektə  istiqamətlən-

dirən investorların birləşməsidir. 

3.  patent növü -  patentdən  istifadə haqqında ikidən  çox şirkətin bağ-

ladığı  sazişdir.  Patent  pulunun  iştirakçıları  patentin  istifadəsindən  əldə 

edilən gəlirdən pula daxil olarkən təyin olunmuş kvota ölçüsündə gəlir gö-

türürlər. 

4.  ticarət növü - iştirakçıların bir qrup malı anbarlarda toplayıb, müəy-

yən bir vaxta qədər gecikdirib süni qıtlıq yaradaraq həmin malı yüksəldilmiş 

daha sərfəli qiymətə satmaq üçün razılaşdıqları birləşmə. 

Konsern - bu müstəqil müəssisələrin kapitalda, maliyyə əlaqələrində, 

investorların  mənafe  birliyi  haqqında  müqavilələrdə,  şəxsi  birliklərdə,  pa-

tent-lisenziya  sazişlərində,  sıx  istehsal  əməkdaşlığında  iştirak  sistemi 

vasitəsilə bağlı birləşmə formasıdır. 

Konsernin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir: 

−

  şirkətlərin  kifayət  qədər  sərt  inteqrasiyası  forması,  trest  istisna 

olmaqla bu yuxarıda nəzərdən keçirilən formalardan ən sərtidir. 

−

  konsern, adətən istehsal xarakterli birlikdir; 

−

  konsernə  daxil  olan  şirkətlər  səhmdar  cəmiyyəti  və  ya  təsərrüfat 

yoldaşlıq  formasında  nominal  müstəqil  hüquqi  şəxs  olaraq  qalırlar,  faktiki 

olaraq vahid təsərrüfat rəhbərinə tabedirlər; 

−

  konsern  çərçivəsində  maliyyə-iqtisadi  idarəetmə  və  elmi-texniki, 

qiymətqoyma, istehsal güclərindən istifadə və kadr siyasəti ilə bağlı işlərin 

görülməsi mərkəzləşdirilir; 

−

  konsernin  baş  şirkəti,  bir  qayda  olaraq,  holdinq  şirkəti  şəklində 

(əsasən qarışıq holdinq kimi) və ya üstünlük təşkil edən və asılı (assosiativ) 

cəmiyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi əsasında təşkil olunur; 

−

  konsernin fəaliyyəti əsasən istehsala oriyentasiya olunur, ona görə 

də ana (baş) şirkət kimi çox zaman qız (törəmə) müəssisələrin səhmlərinin 

nəzarət paketinə sahib olan şirkət çıxış edir; 

−

  verilən  forma  çərçivəsində  onu  təşkil  edən  şirkətlərin  fəaliyyətinə 

tam nəzarət edilir. 

Ş

irkətlər arasındakı inteqrasiya əlaqələrinin xarakterindən asılı olaraq 

konsernləri aşağıdakı növlərə bölürlər: 

−

  şaquli  konsern  -  hazır  məhsul  istehsalının  texnoloji  proseslərinin 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

123 

ardıcıllığı ilə bağlı olan müxtəlif sahə şirkətlərini birləşdirir (məsələn, dağ-

mədən, metallurgiya və maşınqayırma); 

−

  horizontal  konsern  -  eyni  növ  məmulat  istehsal  edən  və  ya  isteh-

salın eyni bir mərhələsini həyata keçirən şirkətləri birləşdirir. 

Konsernin  fəaliyyəti  iqtisadiyyatın  bir  alt  sahəsində  yayılır  (geniş-

lənir).  Ona  bir  və  ya  bir  neçə  sahənin  müəssisələri  daxil  ola  bilər.  Ancaq 

azsaylı ən iri şirkətlər bütün sahəni əhatə edə bilərlər (məsələn, Almaniyada 

Simens şirkəti bütün elektrotexnika sənayesini əhatə edir). Konsernlər müa-

sir texnologiyaların tətbiq olunduğu, iri kütləvi istehsalın inkişaf etdiyi sahə-

lərdə fəaliyyət göstərirlər. Çox vaxt  konsernlər qara və əlvan metallurgiya, 

poladtökmə,  maşınqayırma,  kimya  və  elektrotexnika  sənaye  sahələrində 

yaradılır. 

Xarici  qız  (törəmə)  müəssisələri  olan  konsernlər  beynəlxalq  kon-

sernlərdir. Belə ki, beynəlxalq konsernlərin kapital qoyuluşu həm transmilli, 

həm də transkontinental ola bilər. 

İ

ri konsernlər istehsal, elmi-tədqiqat, maliyyə, satış və başqa şirkətlər 

də daxil olmaqla 10-dan 100-ə qədər şirkəti birləşdirirlər. Məsələn, General 

Motors konserni ABŞ-da 126, Kanadada 13 zavodu, dünyanın 36 ölkəsində 

istehsal  və  satış  bölmələrini  birləşdirir.  Bu  konsernin  istehsal  etdiyi  məh-

sullar özünün 15 min satış və diler şəbəkələri vasitəsilə reallaşdırılır. 

 

9.2. Strateji alyans 

 

Strateji alyans (Strategic Alliance) - iki və daha çox müstəqil şirkətin 

müəyyən kommersiya məqsədlərinə nail olmaq, şirkətlərin birləşmiş və bir-

birini  qarşılıqlı  tamamlayan  strateji  resurslarının  sinergiyasını  almaq  üçün 

kooperasiya haqqında müqavilədir. 

Strateji alyansların dörd əsas növü vardır: 

−

  mövcud müəssisələrdə səhmdar iştirakı ilə strateji alyanslar; 

−

  yeni  şirkətlərin  (müştərək  müəssisələrin)  yaradılması  ilə  strateji 

alyanslar; 

−

  investisiya layihələrinin reallaşdırılması üçün strateji alyanslar; 

−

  zəif kooperasiyalı alyanslar. 

Fəaliyyət  sferası  nöqteyi-nəzərindən  strateji  alyansları  şərti  olaraq  üç 

növə bölmək olar: 

−

  ETTKİ-nin reallaşdırılması üzrə alyanslar; 

−

  Müştərək istehsalın təşkili üzrə alyanslar; 

−

  Yeni bazarların müştərək mənimsənilməsi üzrə alyanslar. 

ETTKİ sferasında əməkdaşlıq məqsədləri ilə yaradılan alyanslar daha 

çox  yayılmışlar.  Hazırda  bütün  strateji  ittifaqların  yarıdan  çoxu  belə  qrupa 

aiddir. 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

124 

Ş

irkətlərin alyansa daxilolma motivləri aşağıdakılardır: 

−

  İstehsal miqyasında qənaətə nail olmaq; 

−

  İstehsal güclərindən müştərək istifadə; 

−

  Komponentlərin  istehsalında  və  ya  son  məhsulun  yığımında 

səylərin birləşdirilməsi; 

−

  İnkişafın  qeyri-müəyyənliyinin  azaldılması  və  sabitliyinin  güclən-

dirilməsi,  belə  ki,  tənqidi  partnyorla  uzunmüddətli  münasibətdə  onların 

təcrübə və resursları birləşirlər; 

−

  Fəaliyyətdə risklərin azaldılması; 

−

  Artıq  yaranmış  bazar  strukturunun  və  müəyyən  mentalitetin  möv-

cud olduğu bazara yol tapmaq, bir-birini məhsul bazarına irəli çəkmək; 

−

  Texnologiyaların, biliklərin və “nou-hou”-nun ötürülməsi, tədqiqat-

ların müştərək aparılması, heyətin öyrədilməsi; 

−

  Texniki  cəhətdən  mürəkkəb  məmulatları  müştərək  işləyib  hazırlamaq 

və istehsal etmək (kommunikasiya vasitələri, kompyuterlər, təyyarələr və s.). 

Alyanslara  daxil  olan  şirkətlərin  məqsədləri  əhəmiyyətli  dərəcədə 

fərqlənirlər. 

Belə  ki,  General  Motors  ittifaqdan  öz  biznesini  dəyişdirmək  üçün 

istifadə  etdi.  Bu  şirkət  Avropada  və  Asiyada,  həmçinin  Şimali  Amerikada 

avtomobil şirkətləri və təchizatçıları ilə geniş əlaqələr şəbəkəsi yaratdı. Al-

yansların  bir  qismi  məhsulun  xarici  bazarlarda  irəliləyişini  yaxşılaşdırmalı 

idi– digərləri texnologiya mübadiləsini təklif etdilər, üçüncülər General Mo-

torsun buraxdığı məhsulun çeşidini təzələmək iqtidarında idi, dördüncülər–

istehsal metodlarını öyrənmək və s. 

İ

nkişaf etmiş ölkələrin ixraca oriyentasiya  etmiş tarixi şirkətləri daha 

az  inkişaf  etmiş  ölkələrin  şirkətləri  ilə  alyansın  imkanlarını  axtarırdılar  ki, 

öz  məhsullarını  bu  ölkələrə  ixrac  etsinlər  və  yerli  bazarlara  irəli  çəksinlər. 

Son  vaxtlar  dünyanın  müxtəlif  bölgələrindən  aparıcı  şirkətlər  bütöv  konti-

nentə xidmət etməyə görə öz birgə imkanlarını gücləndirmək üçün və dünya 

bazarında irəliləmək üçün strateji alyanslar yaradırlar. Həm Yaponiya, həm 

də ABŞ şirkətləri Avropa ittifaqı bazarlarında öz rəqabətqabiliyyətini möh-

kəmləndirmək  və  Şərqi-Avropa  ölkələrində  açılmaqda  olan  bazarları  mə-

nimsəmək üçün alyanslar yaradırlar. 

Uzunmüddətli  planlaşdırma,  partnyorların  etibarını  möhkəmləndirən 

siyasətin koordinasiyası və müttəfiq şirkətlərin menecerləri ilə əməkdaşlığa 

cəhdlər effektiv strateji alyansın vacib şərtləridir. 

Ə

n  böyük  təhlükə  ondan  ibarətdir  ki,  alyanslara  daxil  olan  şirkətlər 

partnyorların  əməliyyatlarını  kifayət  qədər  yaxşı  öyrənib  onların  fəaliyyət-

lərini yamsılaya və müvəffəqiyyətli rəqib ola bilərlər. 

 

 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

125 

Ş

irkətin  strateji  alyansa  daxil  olmasının  müsbət  effektinin  mənfi 

effektlərindən  üstün  olması  üçün  aşağıdakı  məqamları  nəzərə  almaq 

lazımdır: 

−

  strateji alyans üzrə partnyor bu şirkətlə uyğunlaşa bilməlidir; 

−

  ən  müvəffəqiyyətli  alyanslar  onunla  səciyyələnirlər  ki,  partnyor-

ların əmtəəsi və mövqeyi həmin şirkətin əmtəəsi və mövqeyini tamamlayır, 

onunla rəqabət aparmır; 

−

  strateji  alyans  çərçivəsində  tərəfdaşa  informasiyanın  ötürülməsi 

təhlükəlidir, hansıki rəqabət mühitinə təsir göstərə bilər; 

−

  alyansdan tezliklə gəlir gözləmək olmaz, nəticə şirkətlər arasındakı 

etibardan daha çox asılıdır; 

−

  strateji  alyansla  saziş  bağlayarkən  tərəfdaşın    texnologiya  və  ida-

rəetmə sahəsində ideyası və təcrübəsi ilə müfəssəl tanış olmaq və onlardan 

ə

n faydalısını öz fəaliyyətində tətbiq etmək lazımdır; 

−

  strateji alyansa daxil olmaq gəlir gətirmirsə, ona tərəfdaşlar arasın-

da  müvəqqəti  saziş  kimi  baxmaq  lazımdır,  onu  dərhal  pozmaq  məqsədə-

uyğun sayılır.