AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naz
Yüklə 4,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.2. Biznesin m əqs ədi v ə növl əri
- Maliyy
|
XXIX Fəsil. Səhmdar cəmiyyətinin idarə edilməsi ……... 29.1. Səhmdar cəmiyyəti biznesin təşkilinin effektiv forması kimi ………………………………………………..….. 29.2. Səhmdar cəmiyyətinin təşkilati-idarəetmə funksiyaları .. 29.3. Özəlləşdirmə prosesində dövlət müəssisələrinin səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilməsi mexanizmi ……………………… 429 429 432 435 Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 8 29.4. Səhmdar cəmiyyətinin idarəetmə sistemi …………….. 29.5. Səhmdar cəmiyyətlərinin emissiya-dividend siyasəti …. 440 442 XXX Fəsil. Xüsusi İqtisadi Zonaların yaradılması və idarə edilməsi ……………………………………………..… 30.1. Xüsusi İqtisadi Zonaların yaradılmasının zəruriliyi …… 30.2. Xüsusi İqtisadi Zonaların tipləri ………………….…… 30.3. Xüsusi İqtisadi Zonaların idarə olunması xüsusiyyətləri .. 30.4. Biznesin inkişafında Xüsusi İqtisadi Zonaların rolu …...
İ
461 Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 9
1.1. Biznes anlayışı və onun iqtisadi mahiyyəti «Biznes» sözü dünyanın bütün ölkələrində istifadə olunur. Gəlir gə- tirən fəaliyyət və bu fəaliyyətlə məşğul olan insanlar müxtəlif ölkələrdə müxtəlif cür adlandırılır. Əsasən ingilis dilli ölkələrdə sözügedən fəaliyyət növü «biznes», bu fəaliyyətlə məşğul olan insanlar isə «biznesmen» adlan- dırıldığı halda, digər ölkələrdə, o cümlədən MDB məkanında müvafiq ola- raq «sahibkarlıq» və «sahibkar» adlandırılır. İ qtisadi ədəbiyyatda «biznes» termininin müxtəlif anlayışlarına rast gəlinir. Məsələn, Alan Xoskinq biznesə belə tərif vermişdir: «Biznes təbii nemətlərin hasilatı, əmtəənin istehsalı, yaxud əldə edilməsi və satışı, digər ə mtəələrin dəyişdirilməsində xidmətlərin göstərilməsi, maraqlı şəxslərin, yaxud təşkilatların qarşılıqlı gəlirinə xidmət, pul üzrə fiziki şəxslərin, müəs- sisələrin və təşkilatların həyata keçirdikləri fəaliyyətdir». Biznes proses kimi müəyyən funksiyaları: maliyyə və uçot, kadr və maddi-texniki təminat, is- tehsal, marketinq, elmi-tədqiqat və layihə işlərini nəzərdə tutur. Digər iqti- sadçılar biznesə müəyyən struktur çərçivəsində təşkil edilən, məqsədi və nəticəsi gəlir götürmək olan konkret iqtisadi fəaliyyət növü kimi baxırlar. Beləliklə, istənilən biznesin müəssisə şəklində öz iqtisadi-təşkilati for- ması olur. Müəssisə oxşar mühitdən bazarda ayrılmağa cəhd edərək firma adı və atributları şəklində öz fərqli cəhətlərini yaradır. Burada biznes anla- yışı genişdir: biznesə təkcə fəaliyyət prosesi kimi deyil, həm də mülkiyyət obyekti kimi baxılır, hansı ki, satmaq, girov qoymaq, sığortalamaq, vəsiyyət etmək olar. Bu halda biznes saziş, əmtəə obyektinə çevrilir. N.Y.Kruqlova «biznes» anlayışını kommersiya fəaliyyəti, yəni mən- fəətin alınmasına bilavasitə yönəldilən fəaliyyət ilə eyniləşdirir və bura aşa- ğ ıdakı fəaliyyət növlərini aid edir: − əmtəə bazarlarında fəaliyyət; − istehsal vasitələri bazarında fəaliyyət; − xarici ticarət fəaliyyəti; − qiymətli kağızlar bazarında fəaliyyət; − azad iqtisadi zonalarda fəaliyyət; − mənfəət gətirən vasitəçilik fəaliyyəti. Biznes ticarət-istehsal-ticarət sxemi üzrə əmtəənin son istehlakçıya çatdırıl-ması ilə əlaqədar həyata keçirilən fəaliyyətdir. Deməli, biznes təkcə kommersiya fəaliyyəti deyil, həm də istehsal sferasında həyata keçirilən fəa- liyyət növüdür. Aydındır ki, iqtisadiyyatın bütün sahələrində və təkrar istehsalın bütün fazalarında işgüzar münasibətlər qurulur, biznes fəaliyyəti həyata keçirilir. Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 10
«Biznes» və «sahibkarlıq» anlayışları bir-biri ilə sıx əlaqədardır və çox vaxt onlar sinonim kimi işlədilir. Lakin kəsb etdiyi mənalara görə bu an- layışlar bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirlər. Biznes və sahibkarlıq anlayışları təkamül prosesi keçmiş və onların mahiyyətinə aydınlıq gətirilmişdir. Dünyanın tanınmış alimləri sahibkarlığın mahiyyəti haqqında qədim dövrlərdən düşünməyə başlamışlar. Belə ki, mer- kanti-lizm məktəbinin nümayəndəsi A.Monkretyen (1576-1621) müxtəlif işlərin reallaş-dırılması məqsədilə monarxla müqavilə bağlayan şəxsi «sahibkar» adlandırmışdır. Sahibkarlıq anlayışını elmə ilk dəfə fransız bank sahibi və iqtisadçısı Riçard Kantilyon (1680-1734) gətirmişdir. O, ticarəti ön plana çəkirdi, «sa- hibkar» məfhumuna sənətkar, kəndli və ticarətçi ilə yanaşı yoxsul və qul- durları da daxil edirdi. Sahibkarı kapital sahibi ilə eyniləşdirmişdi. O, həm- çinin qeyd edirdi ki, kapital həm şəxsi, həm də borc kapitalı ola bilər və bu fakt sahibkarın xarakteristikasına təsir göstərmir. Sahibkarlığı risk şəraitində ə mtəənin təklifi ilə tələbini uyğunlaşdıran iqtisadi fəaliyyət, torpağı və ə məyi isə iqtisadi sərvətin mənbəyi hesab edirdi və maddi nemətlərin dəyərini bu amillərdə axtarırdı. Fiziokratlar məktəbinin nümayəndəsi A.Tyurqo (1727-1781) da ba- zarda qiymətlərin dəyişməsi ilə əlaqədar riskin mövcud olmasını sahibkar- lığın səciyyəvi əlaməti kimi qeyd etmişdir. Fransız iqtisadçısı B.Sey «Siyasi iqtisadın traktatları» əsərində sahibkarlıq fəaliyyətini istehsalın üç amili – torpaq, kapital və əməyin birləşdirilməsi ilə xarakterizə edirdi. Onun fik- rincə, sahibkar məhsul istehsal etmək üçün öz kapitalı və təşəbbüskarlıq qabiliyyətilə riskə gedən şəxsdir. Klassik iqtisadın banisi olan A.Smit «Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat» adlı əsərində sahibkarlıq fəaliyyətinin dəqiq xarakteristikasını verməyə cəhd etmişdir. Onun mülahizələrinə görə sahib- kar yeni kapitalın mülkiy-yətçisi kimi hər hansı konvensiya ideyalarının reallaşması və mənfəət alınması üçün riskə gedir. Ancaq A.Smit iqtisa- diyyatı «görünməz əl» vasitəsilə idarə edilən, özütənzimlənən mexanizm kimi təsəvvür edirdi, ona görə də sahibkarlıqda yaradıcılığa və sahibkar si- masına xüsusi diqqət yetirmirdi. C.M. Keyns də özünün kredit-pul və büdcə siyasəti vasitəsilə iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin zəruriliyini ifadə edən nəzəriyyəsində sahibkara təxminən eyni əhəmiyyəti verirdi. Alman iqtisadçısı V.Zombart sahibkarlıq nəzəriyyəsinin işlənilməsinə böyük töhfə vermişdir. V.Zombart sahibkarı «iqtisadçı», «təşkilatçı» və «ticarətçi» hesab edirdi. Y.Şumpeter sahibkarı istehsal amillərinin yeni kombinasiyasını həyata keçirən və bununla iqtisadi inkişafı təmin edən in- san adlandırırdı. O, hesab edirdi ki, sahibkarın istehsalın mülkiyyətçisi, fərdi kapitalist olması heç də məcburi deyil, əslində bankın, yaxud səhmdar cəmiyyətin idarəedicisi də sahibkar ola bilər.
Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 11
D.Rikardo «Siyasi iqtisadın və vergiyə cəlb olunmanın başlanğıcı» adlı əsərində sahibkarın rolu haqqındakı mülahizələri inkişaf etdirmişdir. O sahibkarlıq fəaliyyətini kapitalizmdə abstrakt, sonsuz və təbii istehsal üsulu, sahibkarlıq fəaliyyətini isə effektiv təsərrüfatçılığın vacib elementi hesab edirdi. K.Marksın iqtisadi nəzəriyyəsinin əsasını isə tamamilə alternativ ba- xış təşkil edir. Daha doğrusu o, sahibkarlıq fəaliyyətinə kaptalizmdən doğan istismarçı alət kimi baxırdı. Sonralar istehsal amillərinin koordinasiyası ideyası A.Marşall (1842- 1924) tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. O, istehsalın üç əsas amilinə dördüncü amili – sahibkarlıq fəaliyyətini əlavə etmiş, sahibkarlıq fəaliyyətinin cəmiy- yətin həyatında mühüm rol oynadığını, iqtisadi prosesləri sürətləndirdiyini və təkmilləşdirdiyini xüsusi vurğulamışdır. Avstriya iqtisadçısı Y.Şumpeter (1883-1950) «İqtisadi inkişaf nəzə- riyyəsi» adlı kitabında sahibkarlıq fəaliyyətini kapitalist iqtisadiyyatında iqtisadi artımın təmin edilməsində başlıca hərəkətverici qüvvə hesab edirdi. O, sahibkarı, hər şeydən öncə, yüksək risk, yaradıcılıq və sərbəstliyə səy göstərən bir şəraitdə yeni fəaliyyət kombinasiyaları yaradan və yenilikləri reallaşdıran novator kimi nəzərdən keçirirdi. Y.Şumpeter sahibkarlıq fəaliyyətinin aşağıdakı funksiyalarını qeyd etmişdi:
- yeni, istehlakçıya hələ məlum olmayan maddi nemətin və ya əvvəlki nemətin, ancaq yeni keyfiyyətdə istehsal edilməsi; - istehsalın əvvəllər tətbiq edilməmiş yeni metodlarından istifadə edil- məsi; - yeni satış bazarlarının mənimsənilməsi və ya əvvəlkilərin geniş- ləndirilməsi; - xammalın yeni mənbə və növlərinin mənimsənilməsi; - istehsal və satışın yeni təşkilati formalarının həyata keçirilməsi. İ ngilis iqtisadçısı, Nobel mükafatı laureatı F.A.Hayek (1899-1922) sahibkarlığın mahiyyətini spesifik şəkildə nəzərdən keçirmiş və sahibkarlığı bu və ya digər fəaliyyət növü kimi deyil, maksimum mənfəət əldə etmək üçün yeni iqtisadi imkanların axtarılması və öyrənilməsi kimi səciyyələndirmişdir. İ qtisadi ədəbiyyatda «sahibkar» anlayışı haqqında müxtəlif fikirlərə rast gəlinir, ancaq onların hamısında müəyyən oxşarlıq nəzərə çarpır. «Ekonomiks» dərsliyinin müəllifləri K.Makkonnell və S.Brju sahibkarlığa xüsusi fəaliyyət növü kimi baxırlar, hansı ki, əsasında bir sıra vacib şərt və tələblər durur. Birincisi, sahibkar əmtəə və xidmətlərin istehsalının vahid prosesində torpaq, kapital və əmək resurslarının birləşdirilməsi təşəbbüsünü öz üzərinə götürür. İkincisi, biznesin həyata keçirilməsi prosesində əsas qə- rarın qəbulu kimi çətin vəzifəni öz üzərinə götürür, hansı ki, müəssisənin fəaliyyət kursunu müəyyən edir. Üçüncüsü, sahibkar yeni məhsulun isteh- Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 12
salına, yeni istehsal texnologiyalarının və biznesin təşkilinin yeni for- malarının tətbiqinə cəhd göstərən novatordur. Nəhayət, dördüncüsü, sahibkar riskə gedən insandır. Professor Q.N.Manafov biznes və sahibkarlıq arasında ümumi cəhətlər kimi hər ikisinin bazarla əlaqəli olmasını, mənfəət götürməyə yönəlməsini, məhsul və xidmət istehsalı və satışı şəklində həyata keçirilməsini qeyd edir. Onun fikrincə, sahibkarlığın biznes fəaliyyətindən fərqi isə onun innovasiya xarakteri ilə məhdudlaşmır. Konkret işin və sövdələşmənin reallaşması ilə ə laqədar olan biznes fəaliyyətindən fərqli olaraq sahibkarlıq bazar iqtisa- diyyatında fasiləsiz bir proses olub, onun mövcudluğunun və inkişafının ə sas şərtidir. Professor A.B.Abbasovun fikrincə sahibkar – risk şəraitində fəaliyyət göstərən, təşəbbüskar, yaradıcı, sosial-iqtisadi mexanizmi təşkil edən in- sandır. Düzdür, «sahibkar» və «sahibkarlıq» anlayışlarında yaxınlaşma hiss olunur. Əslində sahibkar sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan insandır. «Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanu- nunda yazılmışdır: «Sahibkarlıq fəaliyyəti (sahibkarlıq) fiziki şəxslərin, onların birliklərinin, habelə hüquqi şəxslərin mənfəət və ya şəxsi gəlir əldə edilməsi məqsədilə özlərinin cavabdehliyi və əmlak məsuliyyəti ilə, yaxud digər hüquqi və ya fiziki şəxslərin adından qanunvericiliklə qadağan edil- məyən təsərrüfat fəaliyyətinin bütün növləri, o cümlədən məhsul istehsalı, satışı və xidmətlər göstərilməsi formasında həyata keçirdikləri müstəqil təşəbbüskarlıq fəaliyyətidir». Bu tərif təkmildir, sahibkarlıq fəaliyyətinin məzmununu dəqiq əks etdirir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında və “Sahibkarlıq fəa- liyyəti haqqında” Qanununda təsbit edilmişdir ki, fiziki və hüquqi şəxslər qanunvericiliklə qadağan edilməyən təsərrüfat fəaliyyətinin bütün növləri, o cümlədən məhsul istehsalı, satışı və xidmətlər göstərilməsi formasında müstəqil biznes fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququna malikdirlər. İ qtisadi ədəbiyyatlarda “biznes” termininə müxtəlif təriflər verilir, məsələn: - biznes – öz biliyi, bacarığı və kapitalından istifadənin köməyi ilə gə- lirin alınmasına yönəldilən insan fəaliyyətidir; - biznes – işin görülməsi sistemidir, insanlar üçün zəruri məhsul istehsalı və xidmətlərin göstərilməsidir; - biznes – istehlakçıların tələbatını ödəmək üçün yaradılan istehsal sistemidir; - biznes - yüksəkkeyfiyyətli məhsul istehsalı və xidmətlər göstərilməsi vasitəsilə puldan pul əldə etmək bacarığıdır. Yuxarıda söylənilən fikirləri umumiləşdirərək biznesə aşağıdakı tərifi vermək daha düzgün olardı.
Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 13
Biznes – istehlakçıların tələbatının ödənilməsi və mənfəətin (gəlirin) ə ldə edilməsi məqsədilə təşəbbüskar insanlar arasında işgüzar münasi- bətlərin məcmusudur. Biznes və onun mühüm istiqaməti olan sahibkarlıq fəaliyyəti bazar iqtisadiyyatının ayrılmaz tərkib hissəsidir, iqtisadi artım tempini, ümumi daxili məhsulun strukturunu və keyfiyyətini müəyyən edir. Biznesin inkişafı demokratik prinsiplərə və azad bazar münasibətlərinə əsas- lanan milli iqtisadiyyatın formalaşması və davamlı inkişafına kömək edir. Belə ki, müasir biznesin sürətli inkişafı sayəsində Azərbaycan iqtisa- diyyatında qeyri-dövlət sektoru aparıcı mövqeyə çıxmış, yəni ümumi daxili məhsulda onun payı 81 faizə çatmışdır. Biznes fəaliyyətini inkişaf etdirmək və milli iqtisadiyyatda onun rolunu artırmaq üçün “Biznesin təşkili və idarə edilməsi” ixtisası üzrə ba- kalavr və magistr kadrların hazırlanması məsələsi zəruriyyətə çevrilmişdir. “Biznesin təşkili və idarə edilməsi” fənninin tədrisində məqsəd iqtisadçı ba- kalavrlara biznesin təşkili və idarə edilməsinin nəzəri və praktiki məsələləri haqqında zəruri bilikləri öyrətməkdir. Kitabın strukturu biznesin təşkili və idarə edilməsinə bilavasitə aid olan mövzuların qarşılıqlı əlaqəsi və asılılığı nəzərə alınmaqla məntiqi ar- dıcıllıqla qurulmuşdur. Bu fənnin səmərəli tədrisi və tələbələr tərəfindən yaxşı mənimsənilməsi məqsədilə mövzular üç bölmədə qruplaşdırılır: biz- nesin təşkili, biznesin planlaşdırılması və biznesin idarə edilməsi. “Biznesin təşkili və idarə edilməsi” fənninin tədqiqat obyektini müx- təlif mülkiyyət və təsərrüfatçılıq formalarında biznes fəaliyyəti ilə məşğul olan təsərrüfat subyektləri, predmetini isə biznes fəaliyyətinin səmərəli təşkili, planlaşdırılması və idarə edilməsi ilə bağlı məsələlərin öyrənilməsi təşkil edir.
Biznesin məqsədi dedikdə müəssisənin kifayət qədər uzun müddət ə rzində nail olmağa cəhd etdiyi son nəticə başa düşülür. Biznesin xarakte- rindən, inkişaf səviyyəsindən və s. amillərdən asılı olaraq məqsədi müx- təlif ola bilər. Buna misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: - mənfəətin əldə edilməsi; - biznes fəaliyyətini inkişaf etdirmək üçün zəruri vəsaitlərin top- lanması; - cəmiyyətə zəruri əmtəə və xidmətlərin təqdim edilməsi; - bazarda, sahədə qabaqcıl mövqeyə nail olunması; - istehlakçıların tələbatının optimal ödənilməsi; - öz əməkdaşlarına səmərəli fəaliyyət göstərmələri üçün əlverişli şə- raitin yaradılması.
Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 14
Biznesin məqsədinə çatmaq üçün konkret vəzifələrin həlli nəzərdə tutulur. Biznes məqsədlərinin düzgün seçilməsi və yerinə yetiriləcək konkret vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi müəssisənin potensial imkanlarının tam sə- fərbərliyə alınmasına, əmək, material və maliyyə resurslarından daha sə- mərəli istifadə edilməsinə imkan verir. Biznes fəaliyyəti bir sıra əlamətlər üzrə təsnifləşdirilir. Buna aşağı- dakıları aid etmək olar: - fəaliyyət növünə görə (istehsal, kommersiya, maliyyə və konsaltik biznes); - fəaliyyət miqyasına görə (kiçik, orta və iri biznes); - mülkiyyət formasına görə (dövlət, xüsusi və bələdiyyə biznesi); - mülkiyyətçilərin sayına görə (fərdi və kollektiv biznes); - təşkilati-hüquqi formasına görə (təsərrüfat yoldaşlıq, təsərrüfat cəmiyyət, kooperativ); - təşkilati-iqtisadi formasına görə (konsern, assosiasiya, sindikat, karter, maliyyə-sənaye qrupları). Biznesin növləri sahibkarın əsas fəaliyyət sferasını müəyyənləşdirir. Biznesin bütün növləri ayrıca, yaxud birlikdə fəaliyyət göstərə bilər. Biznes növlərinin təsnifatı onlardan hər birinin spesifikasını əks etdirir (şəkil 1.1). İ
növü hesab edilir. İstehsal biznesində məhsul istehsal edilir, iş və xidmətlər yerinə yetirilir, müəyyən mənəvi dəyərlər yaradılır. İstehsal biznesinin üstün sürətlə inkişaf etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir, çünki o, digər biz- nes növlərinin inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirir. İstehsal biznesinin tərkibinə məhsul və xidmətlər istehsalı və onların istehsal istehlakı, inno- vasiya, elmi-texniki fəaliyyət və s. aiddir. İ stehsal biznesi ilə məşğul olan şəxs, hər şeydən əvvəl, istehsal edə- cəyi məhsulu və göstərəcəyi xidmət növünü müəyyənləşdirməli, potensial istehlakçını axtarıb tapmalı və onunla əlaqə qurmalıdır. Bazar iqtisadiyyatı- nın inkişaf etdiyi qərb dövlətlərində sahibkarla potensial istehlakçı arasında ş ifahi razılaşmalar etibarlı təminat sayılır, yalnız zəruri hallarda bu razı- laşma sonradan saziş formasında bağlanıla bilər. Bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə sahibkarla istehlakçı arasında şifahi razılaşma çox vaxt etibarlı olmur.
Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 15
Şə
Elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsi milli iqtisadiyyatın formalaşması və dayanıqlı inkişafında mühüm rol oynayır. “Yapon möcüzəsi” buna bariz sübutdur. Məlum olduğu kimi, İkinci cahan savaşında Yaponiyanın xalq təsərrüfatı tamam dağılmış, qalib dövlətlər texnikanın yararlı hissələrini sö- küb aparmış, qalan hissələrini isə məhv etmişlər. Yaponlar iqtisadiyyatın bərpasına sıfırdan, özü də boş əllə başlamalı oldular. Buna baxmayaraq, Ya- Biznesin növləri İ stehsal
İ nnovasiya Elmi-texniki Ə mtəə istehsalı Xidmət göstərilməsi Ə mtəənin istehsal istehlakı Xidmətin istehsal istehlakı İ nformasiya Kommersiya Maliyyə Konsultativ Ticarət
Ticarət - tədarük
Bank Ticarət-
vasitəçilik Ə mtəə birjası Sığorta Audit
Lizinq Maliyyə birjası Ümumi idarəetmə İ nzibati Maliyyə idarəetməsi Kadrların idarə edilməsi Marketinq İ nformasiya texnologiyası Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 16
poniya az zaman kəsiyində dünyanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkə- lərindən birinə çevrildi, sözün əsl mənasında “Yapon möcüzəsi” baş verdi. Yaponiyada istehsal olunan məhsullar Amerika mallarını Amerika bazar- larında, Avropa mallarını Avropa bazarlarında sıxışdırmağa başladı. Belə- liklə, Yaponiyanın dünya ölkələri içərisində qabaqcıl mövqeyə çıxmasının ə sas səbəbi elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsinə yönəldilən dövlət siyasəti və onun ardıcıl həyata keçirilməsi olmuşdur. Elmi-texniki tərəqqi bir-biri ilə sıx əlaqəli vahid “elm-texnika-istehsal- istehlak” kompleksini əmələ gətirən elm, texnika və texnologiyanın fasiləsiz inkişafı və istehsalın təşkilinin təkmilləşdirilməsi prosesidir. Elmi-texniki tərəqqinin ayrı-ayrı mərhələlərini əks etdirən əsas kateqoriyalar elmi kəşflər, ixtiralar, texniki yeniliklərdir. Elmi-texniki tərəqqi təkamül və inqilab formasında təzahür edir. Tə- kamül forması ənənəvi texniki vasitələrin və texnologiyaların tədricən, fa- siləsiz təkmilləş-dirilməsi və onların toplanması ilə səciyyələnir. İnqilab for- ması isə elm və texnikanın nailiyyətlərinə əsaslanır, prinsipcə yeni texnoloji proseslərin və mütərəqqi materialların işlənilməsi və tətbiqi ilə səciyyələnir. Sahibkarlığın iki forması fərqlənir: yeniliklərin yaradılması və iqtisadi reallaşdırılması - innovasiya sahibkarlığı; xalis bazar sahibkarlığı – mar- ketinq. Azad sahibkarlığın mahiyyəti birinci formada – yeniliklərin, yəni əv- vəllər mövcud olmayan yeni istehsal amillərinin kombinasiyasının (yeni istehsal funksiyasının) yaradılması prosesində tam açıqlanır. İ nnovasiya biznesinin səmərəli təşkili “elm-istehsalat” tsiklinin bütün mərhələlərinin sıx əlaqələndirilməsini, elmi araşdırmaların nəticələrinin in- novasiya prosesinin bir fazasından digərinə zəncirvarı verilməsini, yeniliklər yaradılmasını nəzərdə tutur. Əmtəə bazarının tərkib hissəsi olan yeniliklər bazarı qeyri-müəyyənlik şəraitində yaranır, bazar iştirakçılarının qarşılıqlı münasibətlərinin spesifik mühitində innovasiya prosesinin xarakterindən asılı olaraq formalaşır. Yeniliklər bazarının normal fəaliyyəti, hər şeydən öncə, intellektual mülkiyyətdən düzgün istifadə olunmasını tələb edir. İntellektual mülkiyyət ağıl, zəka, zehin mülkiyyəti deməkdir. Milli sərvət sayılan intellektual mül- kiyyət əsasən dörd növə ayrılır: patent, ticarət markası, müəlliflik hüququ və sənaye sirləri. Bunların özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Məsələn, patent cəmiyyətdə ixtiraçılar, yaradıcı adamlar arasında müqavilə kimi səciyyə- lənir; ticarət markası (nişanı) firmanın, şirkətin keyfiyyət rəmzidir, malın (xidmətlərin) mənbəyini və onun başqa əmtəələrdən fərqli cəhətləridir; müəlliflik hüququ isə orijinal müəlliflik işlərinə aiddir. İ ntellektual mülkiyyətin qorunması şərtləri və müddətləri “İntellektual mülkiyyət haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə müəyyən edilir. Təsadüfi deyil ki, intellektual mülkiyyət haqqında mükəmməl qanunu Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 17
olmayan ölkələrin iqtisadiyyatına kifayət qədər xarici investisiya, yeni texnika və texnologiyalar cəlb edilmir. Kommersiya biznesi - əmtəə və xidmətlərin alqı-satqısı üzrə əməliy- yatların həyata keçirilməsi ilə məşğul olur. Biznesin bu növü böyük həcmdə maliyyə vəsaiti tələb etmir və qoyulan vəsait daha tez gəlir gətirir. Məhz ona görə də kommersiya biznesi ən geniş yayılmışdır. Kommersiya biznesinin rentabellik səviyyəsi 20 faizdən yüksəkdir. Kommersiya biznesinin ümumi sxemi istehsal sahibkarlığının fəaliy- yət sxeminə müəyyən dərəcədə oxşardır. Lakin fərq ondan ibarətdir ki, kommersiya biznesində material resurslarının əvəzinə hazır məhsul alınır və sonradan müəyyən qiymət fərqi qoyaraq istehlakçılara çatdırılır. Kommersiya biznesinin fəaliyyət sahəsi əmtəə birjası və ticarət təşki- latlarıdır. Əmtəə birjası satıcıları və alıcıları bir yerə toplamağa imkan verən təşkilati cəhətdən qanunlaşdırılmış daim fəaliyyətdə olan bazardır. Ə mtəə birjasında birgə istənilən qaydalara uyğun olaraq ticarət əməliyyatları aparmaq üçün kommersiya vasitəçiləri könüllü surətdə birləşirlər. Əmtəə birjasının məqsədi azad rəqabətin idarə olunması mexanizmini yaratmaq və onun köməyi ilə tələb və təklifin dəyişdirilməsini nəzərə almaqla real bazar qiymətlərini aşkara çıxarmaqdır. Ə mtəə birjası aşağıdakı əsas funksiyaları yerinə yetirir: - ticarət sazişlərinin bağlanması üzrə vasitəçilik xidmətinin göstə- rilməsi; - əmtəə ticarətinin qaydaya salınması, ticarət əməliyyatlarının tən- zimlənməsi və ticarət mübahisələrinin həll edilməsi; - qiymətlər, istehsalın vəziyyəti və qiymətə təsir edən digər amillər haqqında məlumatların toplanması və çap olunması. Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə əmtəə birjaları müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərirlər. London əlvan metallar, Liverpul pambıq, Sinqapur kauçuk və s. ixtisaslaşdırılmış əmtəə birjaları buna bariz sübutdur. Hazırda Rusiyada 150-dən çox, Azərbaycanda isə yalnız bir əmtəə birjası vardır. Beləliklə, müxtəlif formalarda təşkil edilən topdansatış ticarəti məh- sulun istehsalçıdan bazara doğru hərəkətinin ilkin mərhələsini əhatə edir. Topdansatış ticarəti istehsal və istehlakı əlaqələndirərək vasitəçilik xarakteri daşıyır. Maliyyə biznesi – kommersiya fəaliyyətinin xüsusi növüdür. Burada alqı-satqı obyekti spesifik əmtəə-pul, valyuta və qiymətli kağızlar hesab edilir. Maliyyə biznesinin fəaliyyət sahəsi kommersiya bankları və fond bir- jaları hesab edilir. Maliyyə biznesi valyuta bazarının və qiymətli kağızlar bazarının təhlilini və marketinq tədqiqatlarının aparılmasını nəzərdə tutur. Banklar ilə müştərilər arasında münasibət müqavilə xarakteri daşıyır. “Bank və bank fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq müştəri kredit-hesablama xidməti üçün bankı sərbəst seçir. Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 18
Sahibkar öz pul vəsaitini banklarda saxlayır və digər təşkilatlar qar- ş ısındakı öhdəlikləri üzrə nağdsız qaydada hesablaşma aparır. Bank öz müş- tərilərinə kredit xidməti göstərir. Bu cür münasibətin hüquqi forması kredit müqaviləsi adlanır. Həmin müqavilənin xarakterik xüsusiyyəti ondan iba- rətdir ki, borcverici kimi bank çıxış edir. Bank üçün əsas fəaliyyət növü, kredit verməkdir, onun hesabına bank mənfəət əldə edir. Kredit kapitalın hərəkətini ifadə edir və yenidənbölüşdürmə, tədavül xərclərinə qənaət, kapitalın təmərküzləşməsi və mərkəzləşdirilməsinin sürət- ləndirilməsi funksiyalarını yerinə yetirir. Sığorta iqtisadi təhlükəsizliyin və əmin-amanlığın təmin olunması üsullarından biridir, düşünülmüş, ağıllı ehtiyatlılıqdır. Sığorta sığorta olunan və ya xeyrinə sığorta müqaviləsi bağlanmış digər şəxslərə dəyən zərərin ödənilməsi yolu ilə onların əmlakının və əmlak mənafelərinin müdafiəsi sahəsində münasibətdir. Sığortanın iqtisadi mahiyyəti ondan ibarətdir ki, zə- rərlə nəticələnən əlverişsiz vəziyyət baş verən zaman dəyən zərəri minimu- ma endirməkdir. Təhlil subyektindən asılı olaraq müəssisənin maliyyə hesabatının xarici təhlili içərisində auditor xidməti xüsusi yer tutur. Auditin inkişafının hüquqi bazasını “Auditor xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikası Qa- nunu (1994-cü il) təşkil edir. Audit – mülkiyyət formasından və təşkilati-hü- quqi tabeçiliyindən asılı olmayaraq respublika ərazisində fəaliyyət göstərən bütün təsərrüfat subyektlərində mühasibat uçotunun dəqiq və dürüst aparıl- masının, mühasibat və maliyyə hesabatlarının müstəqil yoxlanılmasıdır. Audit yoxlamaları məcburi və ya təsərrüfat subyektlərinin təşəbbüsü ilə kö- nüllü ola bilər.
tehlakçıya müəyyən müddətə icarəyə vermək məqsədilə həyata keçirilən xidmət növüdür. Lizinq xidməti sahibkarlıq fəaliyyətini maliyyələşdirməyin ə n əlverişli üsullarından biridir. Lizinq münasibətləri “Lizinq xidməti haq- qında” Azərbaycan Respublikası Qanununun (1994-cü il) vasitəsilə tən- zimlənir. Sahibkar lizinq xidmətindən istifadə etməklə müxtəlif cür istehsal amillərinin, istehsal təyinatlı binalar, dəzgahlar, maşınlar, avadanlıqlar, nəqliyyat vasitələri və s. əmlak ala bilər. Qiymətli kağızlar - qiymətli kağız sahibinin emitet barəsində əmlak hüququnu və ya borc münasibətlərini təsdiqləyən pul sənədidir. Qiymətli kağızların meydana gəlməsi ilə kapitalın ikiyə bölünməsi prosesi baş verir. Bir tərəfdən istehsal fondları ilə təqdim edilən real kapital mövcuddur, digər tərəfdən isə qiymətli kağızlarda onun əksi. Qiymətli kağızların ən geniş yayılmış növləri səhm, istiqraz vərəqəsi, dövlət xəzinə öhdəlikləri, əmanət sertifikatları sayılır. Qiymətli kağızların tədavülə buraxılması və qeydiyyata alınması qaydası, qiymətli kağızlar ba- Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 19
zarı iştirakçılarının fəaliyyəti “Qiymətli kağızlar və fond birjaları haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu (1992-ci il) ilə tənzimlənir. Qiymətli kağızlar bazarı birinci və ikinci bazara bölünür. İkinci ba- zarın əsasını fond birjası təşkil edir. Fond birjası xüsusi şəkildə təşkil olu- nan, müntəzəm surətdə fəaliyyət göstərən qiymətli kağızlar bazarıdır, hara- dakı qiymətli kağızların alqı-satqı sazişi aparılır. Satılmış qiymətli ka- ğ ızların miqdarı, onların kursu haqqında məlumatlar müntəzəm surətdə fond birjaları tərəfindən dərc olunur. Konsultativ biznes - mütə xəssislər tərəfindən verilən ödənişli məs- ləhətlər şəklində həyata keçirilir. Dünya təcrübəsində idarəetmə məsələləri üzrə kommersiya məsləhəti və ödənişli məsləhət verilməsi “konsaltinq” adlanır. İqtisadiyyat və idarəetmə üzrə Məsləhətçilər Assosiasiyasının Av- ropa Federasiyasının verdiyi tərifə görə Menecment Konsaltinq problem- lərin, yaxud imkanların müəyyənləşdirilməsi, qiymətləndirilməsi və reallaş- dırılmasına dair müvafiq tədbirlər və tövsiyələr daxil olmaqla idarəetmə mə- sələləri üzrə müstəqil məsləhətlər verməkdən və köməklik göstərməkdən ibarətdir. Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə konsultativ xidmət formasında intellektual mülkiyyətə qoyulan vəsait yeni avadanlığa və mütərəqqi tex- nologiyaya qoyulan vəsaitdən heç də az səmərə vermir. Məsləhətləşmənin müxtəlif metodları vardır. Onlardan ən çox tətbiq edilən və məqbul sayılanı ekspert, proses və öyrədilmə metodlarıdır. Ekspert məsləhətləşməsi konsaltinqin ən passiv forması sayılır. Burada məsləhətçi sərbəst diaqnostikanı həyata keçirir, qərarları və onların tətbiqi üzrə tövsi- yələri hazırlayır. Bu zaman müştəri yalnız məsləhətçini lazımi informasi- yalarla təmin edir. Proses məsləhətləşməsində konsaltinq firmasının mü- təxəssisləri layihənin işlənilməsinin bütün mərhələlərində müştərini öz ideyasını və təklifini söyləməyə vadar edərək onunla fəal surətdə qarşılıqlı hərəkət edirlər; məsləhətçi müştəri ilə birlikdə problemi təhlil edir və təkliflər hazırlayır. Öyrədilmə məsləhətləşməsində mütəxəssisin başlıca vəzifəsi ideyanın baş verməsi və qərarların qəbulu üçün lazımi zəmin hazır- lamaqdır. Bu məqsədlə mütəxəssislər müştəriyə mühazirə oxuyur, seminar məşğələsi keçir, bütün zəruri nəzəri və praktiki informasiyalar təqdim edərək müştəri üçün dərs vəsaiti hazırlayır. Təcrübədə adı çəkilən məsləhət- ləşmə metodlarından heç biri təmiz şəkildə tətbiq edilmir, bir qayda olaraq üçünün birgə kombinasiyasından istifadə olunur. Yüklə 4,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|