AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRL
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Təsnifat əlaməti Böhran hadisələrinin vəziyyətlərinin növü 1 Ölkəyə mənsubluğuna görə idarəetmə subyektinin - Ölkə hüdudlarından kənarda xarici; - Ölkə daxili 2 Yaranma səviyyəsi - Idarəetmə subyekti (kiçik səviyyədə) - Sahə üzrələr (qruplar) - Sahələrarasılar - Regional - Dövlət
- Dünya (qlobal) 3 Yaranış sferası - Sosial-siyasi - İnzibati-məhkəmə - İstehsal - Kommersiya - Maliyyə
- Demoqrafik - Geosiyasi 4 Sistemliyin dərəcəsi - Sistemli - Sistem olmayanlar (unikallar) 5 Proqnozlaşdırma imkanı - Proqnozlaşdırılan - Qismən proqnozlaşdırılan 6 Reallaşdırmanın dərəcəsi - reallaşmış - reallaşmamış 7 Antiböhranli idarəetmə üzrə qərarın qəbul olunması vaxtına görə -
idarəetmə - Cari qərarların qəbul edilməsi ilə antiböhranlı idarəetmə
fəaliyyətinə təsir - darəetmə subyektini məhv edən - idarəetmə subyektini qismən dağıdanlar - İdarəetmənin subyektinə təsir etməyənlər 15
Böhran vəziyyətinin yaranmasının əsas səbəbləri
Böhranın səbəbləri müxtəlif ola bilər. Bunlara misal olaraq obyektiv tələbatların ödənilməsi dövri modernləşdirilməsi və restrukturizasiyasının dəyişməsi, subyektiv səhvlər vəhəmçinin iqlimin təbii xarakterizə edən hallar, zəlzələ və s. vəziyyətləri xarakterizə edən hadisələri göstərmək olar.Böhranın səbəbi xarici və daxili ola bilər. Xarici səbəblər: dünya iqtisadiyyatının inkişaf tendensiyaları ilə makroiqtisadi inkişaf strategiyası hətta, ölkədə rəqabət mühiti, siyasi vəziyyətlə bağlıdır. Daxili səbəblərə isə marketinqin təhlükəli strategiyası, daxili münaqişələr, istehsalın təşkilində çatışmazlıqlar, idarəetmənin natamamlığı, innovasiya və investisiya siyasəti aiddir. Böhranı belə başa düşmək olar ki, böhranın təhlükəsi həmişə mövcuddur və o qabaqcadan görmək və proqnozlaşdırmaq lazımdır.Böhranın nəticələri təşkilatın inkişafındakəskin dəyişikliklərə, o cümlədən uzunmüddətli və qısamüddətli proseslərin yeni vürsət almasınakəmiyyət və keyfiyyət baxımından fərqli vəziyyətlərdə dönən və dönməz xarakter alırlar. Böhranın müxtəlif nəticələri yalnız onun xarakteriylə təyin edilmir, həm də antiböhranlı idarəetmə prosesinin təşkilində peşəkarlıq, məsuliyyət, motivasiyanın xüsusiyyətləri baxımından adekvat addımların hansı formada olmasından asılıdır. Böhranın səbəbi – böhran simptomlarının meydana gəlməsində hadisə və ya hadisələr, onların əlamətləri və böhran amillər kimi əks olunur. 7
Təşkilatın inkişaf fəaliyyətini əks etdirəngöstəricilərin dəyişilməsi tendensiyaları böhranın yaranma simptomları hesab edilir. Belə ki, əmək məhsuldarlığının göstəricilərinin analizi, fəaliyyətin effektivliyi, maliyyə sistemi, gəlirlər, heyətin axıcılığı kimi, intizam, əmək prosesi ilə məmnunluq, mübahisəlik və başqalarıböhranın gəlməsi ilə bağlı istehsal təşkilatının vəziyyətini xarakterizə edə bilərlər.Böhran inkişafının simptomuna göstəricilərin dəyişməsinin qanuna uyğunlugunun pozulmasını
7 Aнтикризисноеуправлениеучебник, Е.П. Жарковская, Б.Е. Бродский,И.Б. Бродский, Москва, 2011. Səh 10 16 göstərmək olar. Bu zaman adətən göstəricilər enmə istiqamətində dövr edirlər. Ancaq həmişə təşkilatın vəziyyətinin pisləşməsinin simptomları onun böhranına gətirmir.v Simptom — bu yalnız xarici təşkilatı “xəstəliyin” təzahür formasıdır, həmçinin “xəstəlik”də böhran səbəblərini üzə çıxarır. Böhranın amili — müəyyən tendensiya böhranının yaxınlaşmasına dəlalət edən, yaxud obyektin vəziyyətində qeydə alınan hadisədir.Beləliklə, böhranın yaranma mərhələləri aşağıdakı zəncirini təsəvvür etmək olar:
1) Simptomlar 2) səbəbləri 3) amilləri
Təşkilatda böhranın səbəbləri iqtisadiyyatın ümumi vəziyyəti, personalın ixtisas dərəcəsi aşağı, iqtisadi nöqsanları, maliyyə çatışmazlıqları sisteminin əsaslandırmaq ola bilər. Simptomlar - böhranın ilk əlamətlərinin yaranmasıdır. Bu tendensiyaların sabitliyi, işgüzar münaqişələr, maliyyə problemlərinin artması vəməhsulun keyfiyyətinin, texnologiya intizamının pozulması, kreditlər üzrə böyük borcun artması böhranın amili olacaqlar və s.Təşkilatda böhranların yaranması probleminə sistemli mövqe ilə yanaşmaq lazımdır.İstənilən təşkilat bütöv sistemdir, o qarşılıqlı əlaqəli elementlərdən, hissələrdən, komponetlərdən ibarətdir.Öz həyat fəaliyyətinin prosesində sistem möhkəm və ya daimi olmayan vəziyyətdə ola bilər. Təşkilatda sistem daxili göstəriciləri statik və dinamik sabitliyi ayırırlar. Müəssisənin həyatında böhranlar və ya böhranların təhlükəsi— daimi hadisədir. Buna birinci səbəbiqtisadi böhranların yaranmasının imkanı, istehsalın və malların istehlakının arasında uyğunluğun qırılması olur. İqtisadi böhranın mahiyyəti ödəmə qabiliyyətli olan ümumi tələbatla bağlı malların təkrar istehsalında görünür.İctimai kapitalın təkrar istehsal şərtlərinin pozulmasında, firmaların kütləvi müflisliklərində, işsizliyin artmasında və başqa ictimai-iqtisadi sarsıntılarda özünü göstərir. 8
8 Антикризисное управление:макро и микроуровень, К. В. Бал дни, О. Ф. Быстрое,А. В. Рукосуев, Москва 2005, səh 9.
17 İlk iqtisadi böhran 1825-ci ildə İngiltərədə baş verib ki, həmin vaxtadək kapitalizm quruluşu hakim olub. Növbəti böhran 1836-ci ildə ABŞ və Böyük Britaniyanı bürüdü. Böhran demək olar ki, bütün Avropa ölkələri 1847-ci ildə toxunub.Birinci dünya iqtisadi böhranı 1857-ci ilə aiddir.Həmin dövrdə inkişaf etmiş kapitalist sisteminin ən dərin vaxtları idi. Böhran 1873-1878-ci illərdə Avropa ölkələrinin və ABŞ-ın əksəriyyətini tutdu və bütünlüklə öz müddəti ərzində əvvəlkiləri üstələdi. Neoklassik və liberal məktəblərin nümayəndələri iqtisadi böhranların səbəblərini kapitalizmin təbiəti ilə əlaqələndirməyərək müxtəlif fikrlər irəli sürürlər. Onların çoxu böhranların səbəbini əhalinin təkrar istehsalından meydana gələn yarımçıq istifadə etmə hesab edirlər.Amma ödəmə qabiliyyətlərində yaranan çatışmazlıqböhranların səbəbi ilə nəticə ola bilər. Neoklassiklər deyirdilər ki, yığımın yüksək səviyyəsi iqtisadi artımın mühüm şərtidir, çünki o, müəssisələri investisiya resursları ilə təmin edir. Lakin C.M.Keyns göstərdi ki, yığımın artımı istehsalın ümumi həcminə və məşğulluğa neqativ təsirinə görə ziyanlı ola bilər. İstehlak artımının sürətinin azalması məcmu tələbin daha ləng artması deməkdir, bu da sahibkarların məhsul yaratmaq və əlavə investisiyalar qoymaq istiqamətində maraqlarına mənfi təsir göstərir. Belə vəziyyəti Keyns «qənaətcillik paradoksu» adlandırmışdı ki, bu da o deməkdir ki, yığımın artması iqtisadiyyatın inkişafına deyil, artıq istehsal böhranına və tənəzzülə səbəb ola bilər 9 . Marksist mövqedə olan iqtisadçılarböhranların səbəbini uyğunsuzluq və ya natarazlıq kimi hesab edirdilər.Böhranlar, təbii hərəkətləri ilə iş sahələri arasında düzgün nisbətlərin olmaması ilə şərtlənir.
Böhranların psixoloji nəzəriyyəsi var. Bu nəzəriyyəyə görə psixoloji mənzərə hər bir fazasına xas təlaş və pozğunluq böhran vəziyyəti yaradan münasibət investisiya, kapital qoyuluşunu durğunluğa doğru aparırlar, yüksək əhval-ruhiyyə yüksəlişi şəraitində həyəcanı stimullaşdırır. Dəyişən vəziyyət qeyri-müntəzəmlik investisiya
9 İqtisadi nəzəriyyə, dərslik (tərcümə) Moskva, 2008, səh 141 18 mərhələnin formalaşdırır.İqtisadi elmində indiyədək iqtisadi böhranların səbəbini izah edən müxtəlif nəzəriyyələr hazırlanıb. Böhranlara və onların səbəblərinə baxışların qiymətləndirilməsi zamanı qeyd etmək lazımdır ki, onlar ictimai-iqtisadi mühitin dəyişikliyi ilə birlikdə müxtəlif formaya çevrilirlər.Bunu nəzərə alaraq bir sıra iqtisadçılar böhran hadisələrində dövriliyə baxışların dəyişikliyində üç mərhələ ayırırlar. Birinci mərhələ XVIII əvvəlindən XX əsrin 30-ci illərin ortalarına qədər dövrü əhatə edir ki, mülahizələr üstünlük təşkil edib ki, iqtisadi böhranlar kapitalizmdə mümkün deyil. (C.Mill, D.Rikardo), və ya onlar yalnız təsadüfi xarakter kəsb edərəkazad rəqabət sistemi öhdəsindən gəlməyimüstəqil bacarıqlıdır. (J.Ş.Sismondi, P.Rodbertus, K. Kautskiy). İkinci mərhələ 30-cu illərin ortalarından 60-cı illərə kimi qədər dövrü əhatə edir.Bu dövrünayrılması Maynard Keynesin əsərləri ilə bağlıdır. İlk növbədə o göstərir ki, iqtisadi böhranlar (daha doğrusu depressiya, durğunluq) klassik kapitalizm şəraitində qaçılmazdırvəözünəməxsus təbiətə malik bazarları mövcuddur. Keynes böhrandan çıxış üçün işsizlik problemlərinin səmərəli məcmu tələbin stimullaşdırılması məqsədilə iqtisadiyyata dövlət müdaxiləsi kimi hamarlana prinsipcə lazımi vəsaitləri təmin edilməsi ideyasını irəli sürüb. Üçüncü mərhələ 60-cı illərin ortalarından indiyədək olan dövrü əhatə edir. Bu etapda iqtisadi mərhələlər dövründə səbəblərini araşdırılrmış, birinci növbədə, ekzogen (daxili) və endogen (xarici) səbəblərdən bazar iqtisadiyyatı dövriliyini yerinə yetirilməyə xüsusi diqqət ayırmış, ən əxsus endogen amillərə əsas diqqət göstərilibdir. İkincisi, bir sıra mütəxəssislərin mövqeyi belə görünürdü ki, inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət uzaqdan həmişə antiböhranlısituasiyaların nizama salmasına cəhd etmir, dövlət dövri tərəddüdlərin hamarlanmasına və iqtisadi tarazlığın sabitləşməsinə, amma tez-tez belə adlandırılan bərabərlik siyasətini həyata keçirir.
19 Firmanın böhran vəziyyətinin ilkin əlamətləri arasında xüsusi yeri maliyyə göstəricilərinin dəyişməsi tutur. 10
Böhranın yarada biləcəyi mənfi fəsatları aşağıdakı formasında başa düşmək olar: 1. Vaxtaşırı yaranan iqtisadi həyatın nasazlığı. 2. Çətin, ağır vəziyyət, nəsə çatışmazlığı, kəskin çatışmazlığı. İqtisadiyyatın yaranabiləcək böhran vəziyyətində, yəni maliyyə sisteminin müxtəlif həlqələrinin pul vəsaiti baxımından gərginliyi gücləndikdə istiqrazların əhəmiyyəti xüsusilə artır. Birqayda olaraq, maliyyə gərginliyinin artımı yüksək hərbi xərclərlə, əvvəllərgötürülmüş dövlət istiqrazları üzrə iri ödəmələrlə, iqtisadiyyata dövlətmüdaxiləsinin zəruriliyi və artan sosial proqramların maliyyələşdirilməsi iləsıx əlaqədardır. İqtisadi böhranlar zamanı istiqrazların artımı hətta vergiləridə üstələyə bilər. Belə ki, vergilər bu zaman kifayət qədər qeyri-elastikliyiucbatından iri həcmli maliyyə resurslarını tez bir zamanda səfərbərliyə alabilmir. 11
Böhran istənilən sosial-iqtisadi sistemindəictimai formasiyada, firma, təşkilat və müəssisə səviyyəsində bu ziddiyyətlərin kəskinləşməsi, ətraf mühitdə onun həyat tərzinə təhlükəlidir. Ziddiyyət iki tendensiyaların sosial-iqtisadi sistemində mövcud olması ilə şərtlənir: Fəaliyyəti və inkişafı. Fəaliyyəti – məşğuliyyətin saxlanması, qorunması funksiyalarını müəyyənləşdirən, onun dəyəri keyfiyyətli müəyyənlik olanəsas xarakteristikasıdır. İnkişaf – bu dəyişən mühit şəraitində həyat fəaliyyətini bərkidən yeni keyfiyyətin əldə edilməsidir. Fəaliyyətin və inkişafın əlaqəsi dialektik xarakter daşıyır ki, hücum və qanunauyğun böhranların həlli imkanını əks etdirir. Fəaliyyət inkişafı saxlayır və eyni zamanda onun bəsləyici mühitidir və inkişaf fəaliyyətin çox proseslərini dağıdır, amma onun üçün daha möhkəm həyata keçmə şərait yaradır. Böhran iqtisadi sistemlərin inkişafı dövrünün dörd mərhələsindən biridir və növbəti əlamətlərlə səciyyələnir:
10 Antiböhranlı idarəetmə: müflisləşmə, iflas və sanasiya. K.A.Şahbazov, M.H.Həsənov, H.S.Həsənov. Bakı 1997, səh 20 11 Maliyyə (dərs vəsaiti) prof. D.Bağırov, prof M.Həsənli, Bakı 2011, səh 180. 20 istehsalın həcmlərinin ixtisarı; əhalinin məşğulluğunun düşməsi; inflyasiya; əhalinin rifahının səviyyənin düşməsi. Böhrandan sonra depressiya fazası başlayır: minimal istehsalın həcmi azalır; qiymətlərin artması dayanır; insanların həyatının aşağı səviyyəsimüşahidə olunur. Sonra canlanma başlayır: istehsalın həcmlərinin artması; əhalinin və onun gəlirlərinin məşğulluğunun artması. Dövrün son mərhələsi – qalxma: işsizliyin azalması; istehsal güclərinin tam yüklənməsi; ümumi məhsul yüksək səviyyəli buraxlışı; həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi.Beləliklə, dövri inkişaf tendensiyası, böhranların gəlişini əks etdirən müxtəlif dərəcədə gərginliyi yaranır. Onların hücumu subyektiv deyil, həm də obyektiv səbəblərlə də əlaqədardır.Obyektiv səbəblər dövri tələbatı restrukturizasiyası və modernləşdirilməsi ilə bağlıdır. Subyektiv isə insanın idarəetmədə əsasən, biliktəhsilin səviyyəsi və peşəkarlıqtəcrübəsindən asılı olan səhvləri əks etdirir. Böhranlı vəziyyətlərdə dövlətin tənzimləyici rolunun güclənməsi-nin zəruriliyi, totalitarizm və azadlığın qarışıqlığının sosial qanununu əsaslandırılmış Pitirimom Sorokin tərəfindən açılmışdı: “Hər dəfə, nə vaxtki, müəyyən cəmiyyətdə müharibə və ya müharibə təhlükəsi, böyük aclıq, böyük iqtisadi depressiya, məhvedici epidemiya, zəlzələ və ya daşqın, anarxiya, iğtişaş və inqilablar formasında və ya hansısa bir digər böhranlı vəziyyət şəklində nəzərəçarpacaq böhran baş verirsə, onda hökümət reqlamentliyinin miqyası və sərtliyi artır və cəmiyyətin iqtisadiyyatı, siyasi rejim, həyat tərzi və ideologiya totalitar transformasiya-nın acısını çəkirlər; böhran nə qədər güclüdürsə, bu transformasiya bir o qədər çox olur 12 .
Böhranın səbəbi xarici və daxili ola bilər. Xarici səbəbləri, ölkədə rəqabət, siyasi vəziyyətdən və hətta dünya iqtisadiyyatının inkişaf tendensiyası və makroiqtisadi inkişaf strategiyası ilə bağlıdır.Daxili səbəblərə isə istehsalın təşkilində riskli
12 Сорокин. П.А. Главные тенденции нашего времени. М; Наука, 1997, səh124. 21 marketinq strategiyası, daxili münaqişələr, qüsurlu, yarımçıq idarəetmə, innovasiya və investisiya siyasəti aiddir.Daxili səbəblər müəssisənin özünün fəaliyyətinin nəticəsidir. Böhranın səbəbləri təsadüfi və qanunauyğun, süni və təbii ola bilər. Belə olan zaman böhran təhlükəsi həmişə mövcuddur, və onu qabaqcadan görmək və proqnozlaşdırmaq lazımdır. Böhranın anlamaq üçün böyük əhəmiyyət yalnız onun səbəblərini bilmək deyil, bununla yanaşı həm də vacibli olan böhran nəticələrini hiss etməkdir ki,müəssisənin yenilənməsi və ya onun ləğvi bu prosesin gedişindən asılı olur.Müəssisənin inkişafında böhran sorası dəyişikliklər uzunmüddətli və qısamüddətli,keyfiyyət və kəmiyyət dəyişiklikləri baxımından dönən ya dönməz olur.Böhranın müxtəlif nəticələri yalnız onun xarakteriylə təyin edilmir, həm də antiböhranlı idarəetmənin təşkilindən asılı olaraq böhranı azaltmağa və ya gərginləşdirməyə istiqamətləndirmək olar. Böhranlar öz səbəbləri və nəticələri ilə eyni deyil, həm də mahiyyətcə fərqlidirlər. Xaraktercə yüngül və dərin, qısamüddətli və uzunsürən, lokal və ümumi, gizli və aşkar
bölünürlər.Bundan əlavə iqtisadi, sosial, psixoloji, təşkilati, texnoloji böhranlar ayrı-ayrı qruplara ayırmaq olar. Biz iqtisadi böhranların baxmaqla kifayətlənəcəyik.İqtisadi böhranların yaranmasının əsas səbəbləri arasında fərq istehsal və istehlak malları və xidmətlərinin nəticəsidir. İqtisadi böhran zamanı müəssisənin borcunu ödəyə bilməməsinin ümumi səbəbləri əsasən aşağıdakılardır: 1. Məhsulların aşağı rəqabət qabiliyyəti; 2. Məhsulun satışı zamanı gəlirin vaxtında daxil olmaması; 3. Sifariş edilmiş, amma ödənilməmiş məhsul üçün borc,təchizatçılar, personal və s. qarşısında müəssisənin borclarının artmasına gətirib çıxarır; 4. Müəssisəsində enerjidaşıyıcısıları və kommunal xidmətlər üçün yaşayış fondunun saxlaması xərcləri; 5. İstifadə olunmayan əmlaka vergilərin ödənişiylə bağlı maliyyə yüklənməsi, istifadə olunmayan avadanlığın və sahələrin amortizasiyası üzrə xərclər, istilik sisteminin və sahələrin işıqlandırılmasının ödənişi; 6. Vergi yükü həddindən artıq olması;
22 7. Bütün səviyyələrdə üstünlüyü ixtisassız rəhbərlərinin idarəetmə sahəsində qeyri-peşəkarlığı. Böhranlar fəaliyyətin bütün proseslərindəki ziddiyyətləri əks etdirir. Böhran — bu ictimai-iqtisadi sistemdəziddiyyətlərin ekstremal kəskinləşməsidir. Böhran vəziyyətinin yaranma səbəblərini aşağıdakı şəkildə (1.2.1.) qruplaşdırılmış formada təsvir etmək olar:
Şə kil1.2.1.
İqtisadi böhranların səbəbləri haqqında nöqteyi-nəzərlər olduqca ziddir və bunun üçün çox obyektiv ilkin şərt var.Məsələ ondadır ki, müxtəlif dövrlərdə eyni amillərin təkrar istehsalının dövriliyinə təsir olduqca fərqlidir və bundan başqa onlara təzahür ayrı dövlətlərdə özünəməxsus xüsusiyyətləri var.Bir çox iqtisadçılar davamlılığı mərhələnin elmi-texniki tərəqqi (ETT) ilə bağlayır.Metafiziklərin nöqteyi-nəzərincə inkarı-inkar qanununa əsaslanıb respublika iqtisadiyyatında köhnədən nə varsa hansının son 10-12 ildə əsassız surətdə tamamilə ləğv edilməsi, yenisinin Xarici səbəblər Böhranın səbəbləri subyektiv obyektiv Daxili səbəblər elmi biliklərin səviyyəsi təbii dəyişiklik Natamam idarəetmə inkişaf ehtiyacları Ümumi fəaliyyət Fəaliyyətin mürəkkəbləşdirilməsi Vaxtın sıxlaşdırılması Maraqların ziddiyyətləri
23 yaradılmasının qeyri müəyyən vaxta qoyulması ölkə iqtisadiyyatını kəskin böhranlı vəziyyətə gətirib çıxarmışdır. 13 Bu, onun yeniləşməsini tələb edirdi ki, iqtisadi canlanmanı stimul oldu.Çünki avadanlığın və texnologiyanın əvəzetməsi ilk təkan kimi xidmət edir, əsas kapitalın yeniləməsi iqtisadi dövrün maddi əsası adlandırırlar.Əsas kapitalın təzələnməsi müddətinin sürətləndirilməsi ilə müasir dünyada ETT-nin təsiri ilə əlaqələndirilir. Böhranın səbəblərini araşdıran zaman ortaya belə bir sual çıxır: böhranı necə müəyyən etmək olar? Mütəxəssislər böhranı üç vacib hissələrə ayırır.Hər şeydən əvvəlbuna şirkətin normal işinin gedişinə mane olan problem kimi baxmaq olar.Böhranınikinci şərt - problemi idarə etmək üçün diqqətin toplanmasına yönəltmək lazımdır.Və nəhayət, üçüncü aspekt – yaranmış təhlükə haqqında ictimaiyyətin geniş dairələrdə məlumatlıdırlar və şirkətin reputasiyası təhlükə altındadır.Əgər göstərilmiş amillərdən biri olmazsa onda vəziyyət böhran öncəsi kimi səciyyələnir, və istənilən vaxt ildırımı guruldaya bilər.Məsələn, fövqəladə hadisəyanğın istehsalatda baş verib, nəticədə insanlar həlak olub.Əgər inam var ki, məlumatlar hadisə barədə mətbuata keçməyəcək, onda bütün bunlar daha çox daxili problemidir.Elə həmin an antiböhran mexanizmlərinihəyata keçirilməsinə hazır olmaq lazımdır. Təşkilatda böhran vəziyyətini yaradan amillərə nəzər salaq: Zərər verən yalnış informasiyalar. Mif və şayiələrin yayılması ilə bağlı informasiyalarda böhrana səbəb ola bilər ki, onlar mənfi qiymətə mal və xidmətlərin satış məsələləri, müştərilər aid məlumatlar və ya təşkilatın vəzifəli şəxsləri və sənaye məhsullarının satış kanallarına qarşı lazım olmayan davranış ilə bağlı spekulyasiyalar aiddir.Belə şayiələr keçmiş əməkdaşlar və ya rəqiblər tərəfindən ən çox gəlir.Bir və ya bir neçəəməkdaşın narazılığı acıqlılığa çevrilə və yekunda təşkilatın onların düşməni edə bilər.Böhranların bu növünü idarəetmək çıxışın imkanları nöqteyi-nəzərindən ən mürəkkəbdir.
Bununla hər bir təşkilat üzləşə bilər.Mənəvi ruhun azalması xüsusi halda, əməkdaşların həddən artıq yüklənməsinə
13 İqtisadi təhlilin nəzəriyyəsi (dərslik) Bakı 2002, səh 26. 24 görə, onlarla lazım olmayan rəftar və s. hallarda yaranır.Bu zaman bütün heyət və ya onun bir qrupu ayrıca bir təəssürat yaranır ki, onların işi daha yaxşı qiymətləndirilə və ödənilməlidir, insanlar təşkilat hədəflərinin nailiyyətinə onların töhfəsinin real və ya görünən lazımi qədər qiymətləndirməməsinə görə narazılıq edirlər.Halbuki belə vəziyyət kifayət qədər tez-tez olur, böhran təhlükəli miqyas yalnız o halda alır ki, əgər bu problem təşkilatın səmərəliliyinin və səmərəli iş üçün əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Korporativ iddialar . Hər bir şirkət ona qarşı keçmiş əməkdaşlar, investorlar, rəqiblər, alıcılar və s. tərəfindən irəli sürülmü əsaslı və əsasız iddilarla qarşılaşır. Belə vəziyyə qaçılmazdır və zaman-zaman məhkəmə çəkişməsində iştirak etməyə məcburdur.İstənilən iddialar — korporasiya üçün həmişə xoşagəlməz vəziyyətdir, və (amma) məhkəmə prosesində iştirak ən yaxşı işıqda şirkəti və ya qeyri-kommersiya təşkilatını müdafiə etməyin ən optimal çıxış yolu bilər.
. Uğurlu biznes — bu o biznesdir ki, nəzarətə təslim olur. Beləliklə, KİV-in davranışını idarə edə bilməmələri tez-tez menecerlərin narahatlığına səbəb olur ki, istənilən vaxt şirkətlərdə hadisələr haqqında ictimaiyyəti məlumatlandırırlar.Şirkətin fəaliyyətinin belə işıqlandırılması vəziyyətin gərginləşəcəyi, onun istehlakçılarına əməkdaşlarına,xarici mühitiylə əlaqələrinin pisləşməsi barədə siqnal rolunu oynayır.
.Fövqəladə hallar zamanı müxtəlif səbəblər əsasında aşkarlanan qəza oçaqlarına görə məhsulun bazardan geri çağrılması buna misal ola bilər. Belə problemlərin olmaması üçün əvvəlcədnə ekstremal vəziyyətlərə düşməmək üçün eksperiment sınaqların aparılması çox vacibdir. İş
.Belə hadisələr istehsalatda daha çox baş verir.Onlardanın əksəriyyəti şirkətə böyük ziyanvermir. Böhran miqyası o vaxt alır ki, strateji əhəmiyyət kəsb edən təşkilatının əməkdaşı və ya müştəri həlak olub.
. Şirkətdə xüsusi halda böhran təşkilatın fəaliyyətinin qanunauyğunluğunun yoxlaması prosedurları zamanı yerli dövlət orqanları tərəfindən müxtəlif təsirlərlə şərtlər qoyula bilər. Cərimələrin özləridə müxtəlif formalarda, 25 ölçülərdə ola bilər. Əgər, cərimənin məbləği kifayət qədər böyükdürsə şirkət uzun müddət ərzində onu ödəməyə məcbur olacaq, təbii ki, buda təşkilatın kommersiya fəaliyyətinin nəticələri və onun nüfuzuna mənfi şəkildə təsir edəcəkdir. Yuxarıda göstərilən böhran yaradan səbəblər qarşısı alınmadıqda davamlı olaraq birindən digərinə keçir.Ancaq belə ardıcıllıqda hadisələrin inkişafını qabaqcadan görmək və ona uyğun olan qabaqlayıcı idarəetmə strategiyası qurmaq imkanı mövcuddur. Böhranların səbəbini araşdırdığımız zaman Azərbaycan müəssisələri üçün hər hansı böhran yaradan amillərdən birinə uyğunlaşdırmaq çətindir. Tədqiqatlarımız nəticəsində hər halda keçid dövrünün xüsusiyyətləri arasında ölkə iqtisadiyyatının və ölkə müəssisələrinin böhrana gətirib çıxaran mənfi aşağıdakı aspektləri göstərmək olar: 1. Siyasi, iqtisadi və maliyyə vəziyyətinin qeyri-sabitliyi Azərbaycanda sahibkarlar üçün uğurlu fəaliyyət imkanları,məhsul satışı. istehsalın təşkili, maddi-texniki təminatının təşkil baxımından hətta inamsızlıq doğurur. 2. Yüksək inflyasiya templəri, daimi gözləntilərin son vaxtlar ölkədəinkişafın ləngiməsi müəssisələrin strateji məqsədlərinin həyata keçirilməsinə kömək etmir və kifayət qədər çevik ilə bağlı kredit siyasət, dövlətin vergi sistemi dağıdıcı, bəzən isə,yüksək qiymətlər son istehlakçısı üçün deyildir, qiymətlərin azalması isə istehsalın genişləndirilməsini stimullaşdırır. Bu qiymətlərin təyin edilməsi müəssisənin məhsullarına, əsaslandırılmamış qiymət siyasəti kimi olmamalıdır, nə qədər xarici qiymət amilləri öz növbəsində, əmtəə və istehlak tələbatının aşağı düşməsinə gətirib çıxarır, aşağı qiymət həmçinin rəqabət qabiliyyətliliyini zəiflədir. 3. Yüksək dərəcədə iqtisadiyyatın inhisarlaşdırılması ilə yanaşı əmək bölgüsü və regional təsərrüfat əlaqələri formalaşmış dayanıqlı olan, həqiqətən rəqabət mühitinin formalaşdırılmasını çətinləşdirir. Bu
zaman daha
çox müəssisələrin “müflisləşməsi”vəziyyətinə düşür, nəticədə yaranmış vəziyyətdən çıxmaq üçün qiymətlərin artırılması müəyyən qədər olsa belə müəssisənin həyat fəaliyyətini uzada bilər. Bundan başqahazırki müəssisələrin mütləq əksəriyyəti, həm dövlət
26 büdcəsindən formalaşan, həm də dövlət sifarişli ödənilməsi ilə maliyyə vəziyyətini tənzimləyən müəssisələr böhrandan azca da olsa xilas olma ehtimalları yüksək olur. 4. Bir çox müəssisələrdə səhmdar kapitalının strukturu dağınıqdır və birləşdirmə formalaşmayıb. Effekli sahibkar əmələ gəlməmişdir. Belə olan zaman əmək kollektivlərinin sahibləri idarəetməni menecerlərə həvalə edir. Kontrolsuz strateji investor olan effektiv sahibkarın yoxluğumüəssisənin istehsal obyektlərinin və torpaq sahələrinin icarəyə verməsinə təhriq edir ki, bu da müəssisənin uzunmüddətli sabit inkişafından saxlayır. 5. Kifayət etməyən hazırlıq səviyyəsi və müəssisələrin ən yüksək menecerlərində bazar şəraitindəiş təcrübəsinin yoxluğu, rəqabət şəraitindəmüəssisənin bölmələrinin sərbəst fəaliyyətinə yönəldilmiş effektiv təşkilat idarə sisteminin yoxluğu.İdarəetmə mexanizmi bəzi
müəssisələrdə yaranmış xətti-funksional komanda, mərkəzləşdirilmiş idarəetmə strukturu dəyişən şərait üçün satış bazarlarında tez-tez operativ reaksiya vermir, vəziyyəti düzgün qiymətləndirmək və dəyişdirilməsi üzrə keyfiyyət, dizayn və ya kanallarının irəliləyişi, bazarlarında adekvat idarəetmə qərarları tez qəbul edilməməsi ilə nəticələnmişdir. 6. Əksəriyyət müəssisələrdə əsas vasitələrin fiziki və mənəvi köhnəlməsi yüksək dərəcəyə çox malikdirlər. Belə aktivlərin vəziyyəti, istehsal xərclərinin yüksək səviyyəsi olan borcunu ödəyə bilməyən müəssisələrdə rentabelliyinin azalmasına və onların saxlanması üçün böyük xərclərin yaranmasına gətirir. Ölkəmizin bu günkü vəziyyəti məhz XX əsrin sonuncu onilliyində iqtisadiyyatla siyasətin vəhdətinin pozulmasının, iqtisadi inkişafın sıfır həddinə çatmasının, bəzi illərdə hətda belə onu ötməsinin, iqtisadiyyatdakı cüzi inkişafın birtərəfliliyinin (ancaq neft sektorunun) nəticəsidir. Məhz onun nəticəsidir ki, ölkəni bürüyən iqtisadi böhran getdikcə dərinləşmişdir.
|