Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

2.5. XIX — əsrlərdə Azərbaycan milli geyimlərinin maddi–mədəniyyəti

XIX əsrdə Azərbaycan əhalisi arasında milli geyimlərdən istifadə azalışdı. Əlbəttə ki, bunun bir çox səbəbləri vardır. Bu səbəblərdən biri də, bu dövrdə ölkənin Rusiya tərəfindən işğalı idi. Ölkə iqtisadiyyatı Rusiyaya birləşdikdən sonra daha da genişlənmişdi. Sənaye günü-gündən inkişaf edirdi. Bakı böyük sənaye mərkəzlərindən birinə çevrilirdi. Bütün bu yeniliklər əlbəttə ki, xalqın geyim tərzində də özünü göstərməyə bilməzdi. Bu inkişafın nəticəsi olaraq, Bakıda yeni-yeni zavaod və fabriklər açılırdı. Bakıya işçi qüvvəsi axını başlanımşdı. Bu insanların çoxu neft mədənlərində çalışırdılar. Əlbəttə ki, buna görə də burada, ölkənin müxtəlif regionlarından gələn insanların milli geyim geyinib, geyinməməsindən söhbət belə gedə bilməzdi. Onlar üçün yeni bir geyim-fəhlə paltarı meydana çıxdı. İnsanların qazancları az olduğu üçün onlar xam ipəkdən və ya naxışlarla bəzənmiş, yerli istehsal olan parçalardan paltar geyinə bilmirdilər. Tez-tez sıradan çıxan fəhlə paltarlarının dəyişmək üçün, ucuz parçalara ehtiyac vardı. Bu tələbatıda Rusiya bazarlarından ölkəyə idxal olunan sadə, ucuz parçalar qarşılayırdı. Bu parçalardan hazırlanan adi biçimli, bəzəksiz paltarlar əhali arasında populyarlaşmağa başlamışdı. Nəticə olaraq, nəinki şəhərdə, hətta kəndlərdə də əhali artıq bu parçalardan istifadə edirdi. Bu da bu dövrdə əhali arasında milli geyimdən istifadənin azalmasına, hətta tamamilə sıradan çıxmasına səbəb oldu. Bu səbəbdən də ölkədə parça istehsalı surətdə azalmağa başladı. Yerli, kustar sənayə böyük fabriklərlə rəqabət apara bilmırdi. Milli geyimlərin bu kustar dəzgahlarda hazırlandığını nəzərə alarsaq, onların da zamanla məhv olması labüd idi.

XIX əsrdə milli geyimlərdən istifadə edən az olsa da, hələ də bundan tam imtina edilməmişdi. Məsələn: Dağıstana məxsus çərkəzi arxalıqlar əsrin sonuna kimi əhali tərəfindən yerli geyim kimi istifadə olunurdu. Bu arxalıqlar geniş yayılmış üst libasına çevrilmişdi. Ölkədə olan çox saylı əcnəbilərin geyim tərzlərindəki müxtəlif detallardan yerli əhali də öz geyimlərində istifadə edirdi. Belə əlavələr əsasən qadın geyimlərində hiss olunurdu. Bu özünü əsasən bəzək əşyalarında biruzə verirdi.

Avropada geniş istifadə olunan krujeva, plisse XIX əsrin ortalarından Azərbaycanda da istifadə edilməyə başladı. Qadınlar geyimlərində bu detallardan istifadə etməklə, milli libasların ümumi biçimlərini köklü şəkildə dəyişdirdilər.

Neft sayəsində zənginləşmiş insanlar səyahətlərə çıxır və oradan digər xalqların geyimləri ilə tanış olar və onları özləri ilə gətirirdilər. Bu dövrdə varlı xanımlar əsasən Avropadan gətirilən tuflilərdən daha çox istifadə edirdilər.

Yerli burjaziyanın geyimi tamamilə avropasayağı idi. Onlar bu geyimi xalqa aşılamağa çalışırdılar. Artıq 1908-ci ildən ölkədə çadra və köhnə geyimlər əlehinə çıxışlar başlamışdı. Əlbəttə ki, bu da ölkədə ifrat dindarlarla, ruahnilərlə avropapərəstlər arasında qarşıdurmaları qaçınılmaz etmişdi. O dövrdə, müasir geyinməyə çalışan insanlar çox çətinliklər çəkirdilər. Bəzən Avropa tuflisi geyinən qadınların ayaqlarından ayaqqabıları belə məcburən çıxarılırdı. Amma bütün bunların baş verməsi labüd idi. Çünki hər zaman yeniliklər gül-çiçəklə qarşılanmır. Bütün bu cəhdlərə baxmayaraq, Avropasayağı geyimlər ölkədə çoxalmağa davam edirdi. Rusiyadan gələn parçalar ucuz olduğu üçün, kasıb əhali kütlələri daha çox ona maraq göstərirdi. Avropasayağı geyim tərzi ən çox Bakıda hiss edilirdi. Bu geyimlər ölkənin ucqar əyalətlərinə hələ gedib çıxmamışdı. Bu yerlərdə hələ də geyimlər dədə-babadan qalma, kustar üsulla dəzgahlarda hazırlanırdı. Bu dövrdə Qafqaz xalqlarının geyimləri barədə A.Zaxarov öz qeydlərində ətraflı məlumat vermişdir.

Azərbaycanda milli geyimin dəyişməsi prossesi Bakıda başladı. Zamanla ölkənin digər regionlarına da yayıldı.

Beləliklə inkişaf, sənayeləşmənin nəticəsi kimi milli geyimlərimiz bu dövrdən başlayaraq, zamanla tamamən istifadədən çıxdı. Buna baxmayaraq hələdə milli geyimlərin bəzi detalları dövrümüzə qədər gəlib çatıb.

Bu gün ənənəvi milli geyimlərimizi bayramlarda, festivallarda, tarixi film və tamaşalarda görə bilirik. Həmçinin xalq çalığı alətləri ansamblının üzvləri də milli geyimlərdən istifadə edirlər.

Geyim tariximizin öyrənilməsi geniş və maraqlı sahədir. Əgər bu istiqamətdə çoxşaxəli tədqiqatlar aparılsa, geyimlədə və ya bəzək əşyalarına unudilan elementlər araşdırıb bugünkü də tətbiq etmək olar.

Dünya günü-gündən inkişaf edir, bizdə bu aləmin ayrılmaz parçası olaraq inkişaf edirik. Müasir geyim tərzlərindən istifadə etsək də, öz tarixi keçmişimizi unutmamalıyıq. Yeri gəldiyində geyimlərimizdə milli geyim ornamentlərində istifadə etməliyik. Xalqımızın milli mədəni tarixini hər zaman layiqincə təbliğ etməliyik.