Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

FƏSİL I. KİÇİK QAFQAZIN ŞİMAL-ŞƏRQ YAMACININ TƏBİİ COĞRAFİ ŞƏRAİTİNİN TƏHLİLİ

1.1 Coğrafi mövqeyi və relyefi

Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı Respublikamızın qərb hissəsində Kiçik Qafqazın böyük bir ərazisini əhatə edir. Bu əraziyə 5 inzibati rayonun (Gədəbəy, Daşkəsən (bütövlükdə); Göygöl, Şəmkir və Tovuz rayonlarının şimal-şərq yamacı üzrə daxil olan dağlıq ərazilər) müəyyən əraziləri daxildir.

Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı ərazisi müxtəlif oroqrafik quruluşa malikdir. Ərazinin cənub hissəsindən Şahdağ və Murovdağ silsilələri keçir. Tədqiqat obyektimiz şimaldan Şəmkir, Tovuz, Göygöl rayonlarının düzən əraziləri ilə, cənubdan Kəlbəcər rayonu və qismən Ermənistan Respublikası, şərqdən Goranboy rayonunun torpaqları, qərbdən isə Ermənistan Respublikası ilə həmsərhəddir.

Ərazinin relyefi torpaq əmələgəlmə prosesində bilavasitə iştirak edən amillərdən biridir. Relyef bitki örtüyünün tərkibinə və sıxlığına təsir göstərməklə torpaq əmələgəlmə prosesinə dolayı yolla təsir göstərir. Relyefin dağlıq və düzən olmasından asılı olaraq torpaqların qalınlığı, məhsuldarlığı dəyişir.[2]

Ərazidə şiş zirvələrə, dərin dərələrə, şiddətli parçalanmış dağ yamacları və suayırıcılarına daha çox rast gəlinir. Müşahidə edilən belə bir relyef endogen və ekzogen proseslərin uzun müddət birlikdə təsir göstərməsi nəticəsində əmələ gəlib.

Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı qurşaqlıqlarla xarakterizə olunur. Burada 4 qurşaq ayırd edilir:

1. 
   Dağətəyi və alçaq dağlıq qurşaq (500-1200 m)
   
2. 
   Orta dağlıq qurşaq (1200-1800 m)
   
3. 
   Yüksək dağlıq qurşaq (2800m -dən yuxarı)
   

Dağətəyi və alçaq dağlıq qurşağın əsas relyef formalarının dərinliyi 500-1200 m olan çay dərələrindən, suayırıcılardan ibarətdir.

Orta dağlıq qurşaq bir sıra düzəlmə səthlərinin olması ilə səciyyələnir. Digər qurşaqlarda olduğu kimi, orta dağlıq qurşaqda da çay dərələri əsas relyef formasıdır.

Yüksək dağlıq qurşaq (2800m -dən yuxarı) Şahdağ və Murovdağ silsilələrinin suayırıcı hissəsini əhatə edir. Dağ yamacları dik və uçurumludur. Buradakı relyefin əmələ gəlməsində qədim buzlaşma böyük rol oynamışdır.

Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı öz başlanğıcını Şahdağ və Murovdağ silsiləsindən götürür. Bu silsilələrlə Gəncə-Qazax maili düzənliyi arasında geniş (30-40 km, həmin silsilələrin suayrıcından isə 40-50 km), orta və alçaqdağlıq zona yerləşir. Şahdağ və Murovdağ silsilələrinin orta və alçaqdağlıq şimal yamacları oroqrafiyasının ən başlıca əlamətlərini geniş düzəlmə səthləri və dərin çay dərələri təşkil edir. Burada qədim buzlaq relyefi formalarına da rast gəlinir. Əsas suayrıcı silsilələrdən 8-10 km şimalda Hinaldağ və Göygöl fonunda Kəpəz dağı (3066 m) ucalır. Şahdağ və Murovdağ silsiləsinin şimal yamacı çox böyük sahəyə malik olmaqla şimaldan Kürün sağ sahili maili düzənliyi, cənubdan isə Şahdağ və Murovdağ silsiləsi ilə əhatə olunur.

Axıncaçayın mənbəyindən şərqə 50 km məsafədə Şahdağ silsiləsi uzanır. Silsilənin cənub yamacları Göyçə gölü çökəkliyinə düşür. Azərbaycan tərəfdə qalan silsilənin şimal-şərq yamacı, yəni tədqiq etdiyimiz ərazi isə mailidir. Şahdağ silsiləsi cənub-qərbə tərəf yüksəlir. Silsilənin orta yüksəkliyi 2750 m olub, bəzi zirvələrin yüksəkliyi 3000 m-ə yaxındır (Alagöllər, Qaraarxac və s.). Silsilənin ən yüksək nöqtəsi Hinaldağ zirvəsidir (3373 m). Şahdağ silsiləsindən şimala böyük və köndələn sıra Qoşqar dağı uzanır. Qoşqardağ Hinaldağ yaxınlığından başlayıb şimal-şərq istiqamətində uzanır. Qoşqar zirvəsindən (3368 m) 3 km məsafədə Qoşqar silsiləsinin suayrıcı üzərində Bala Qoşqar (2607 m) adlanan yüksək zirvə vardır.

Oroqrafik cəhətdən Şahdağ silsiləsinin şərqə davamı Murovdağ silsiləsidir (uzunluğu 55 km). Murovdağ silsiləsinə Gamışdağ (3722 m) və Murovdağ (3419 m) zirvələri daxildir. Silsilənin orta yüksəkliyi 3000 m-ə yaxındır. Murovdağ zirvəsindən şərqə tərəf silsilə sürətlə alçalır və qurtaracağında bir sıra təpəliklərə çevrilir. Kiçik Qafqazın şimal yamacı istiqamətində axan Gəncəçay öz başlanğıcını Şahdağ və Murovdağ silsiləsindən götürür.

Tədqiq etdiyimiz ərazinin şimal yamacında yerləşən sıra dağlar daha alçaq olub, bəzi nöqtələri 700-1000 m-ə çatır. Orta və mərkəzi hissədə yerləşən dağların ayrı-ayrı nöqtələri isə 500 m-ə çatır.